Mövzu birjalar və bazar iQTİsadiyyatinda onlarin rolu

4. Birja ticarətinin təşkili

Ticarətin təşkil olunması üçün birja ticarət qa­y­alarını hazırlamağı və ticarət qaydalarına, norma­la­rına, hərrac iştirakçılarının zalda davranış qaydalarına cidd­i riayyət etməsinə əməl etməlidir. Birja əməliyyatları bir sıra xüsuyyətlərə malikdir ki, bununda birja ticarətinə təsiri vardır. Bunlar aşağıdakılardır:

• 
  xüsusi yerlərdə keçirilmə;
  
• 
  birja əmtəələri üzrə standart kütlələrlə (partiyalar, lotlar, dəstlər) keçirilmə;
  
• 
  əmtəənin özü birjada olmadıqda onun təsviri üzrə keçirilmə;
  
• 
  daimi keçirilmə;
  
• 
  aşkar keçirilmə;
  
• 
  qiymətqoymanın sərbəst olması;
  
• 
  dövlət tərəfindən birbaşa tənzimlənməməsi;
  
• 
  vasitəçilər tərəfindən keçirilməsi;
  
• 
  qanunlarda və birjanın nizamnaməsində göstərilmiş vahid qaydalarla keçirilməsi;
  
• 
  əmtəənin keyfiyyəti nəzərə alınmaqla keçirilməsi;
  
• 
  ixtisaslaşmaya məruz qalması.
  

Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, inkişaf etmiş kapitalist ölkələrinin xarici ticarət əməliyyatlarının aparılmasında bir­­ja fəaliyyətinin xüsusi çəkisi 50%-dən çox təşkil edir. Lakin, müasir dövrdə Azərbaycan Respublikasında əmtəə birjalarının xarici ticarət əlaqələrində xüsusi çəkisi 2%-dən çox təşkil etmir. Bu onu göstərir ki, birja fəaliyyətinin inkişafı fond bazarları ilə (xüsusilə qiymətli kağızlar) disproporsiya təşkil edir. Buna obyektiv və subyektiv səbəblər mövcuddur. Əmtəə birjalarının inkişafı və onların dünya səviyyəsinə çıxması üçün mütləq müasir dövrdə dövlət nəzarəti həlledici rol oynamalıdır.
Təcrübədə birja ticarəti vasitəsilə ölkələr daxilində və hətta beynəlxalq miqyasda istehsal və istehlak vasitələri, ka­­pital və səhmlər, pul vəsaitləri, xarici valyutalar, işçi qüv­­vəsi və s. bölüşdürücü və təkrarən bölüşdürülməsi tə­min olunur.
Azərbaycanın sosial inkişafı ilə əlaqədar olaraq xarici ticarətin inkişafında dövlət sektoru ilə bərabər (sənaye məhsulları), özəl sektorlarda (xüsusən aqro-sənaye komp­leksi) həlledici rol oynamalıdır. Bunların qarşılıqlı əlaqəsi mütləq respublikada mövcud olan əmtəə birjalarının və fond bazarlarının bir-biri ilə əlaqəsi hesabına geniş­lən­dir­mək olar.
Bu məqsədlə aşağıdakı tədbirlər konsepsiyalarını hə­yata keçirmək məqsədəuyğun olardı:
I. Respublika əmtəə bazarının genişləndirilməsi, on­ların səlahiyyətlərinin çoxalması, yarmarka və sərgilərin təş­kilində dövlət sənaye-ticarət palatası ilə bərabər res­publikanın sosial-iqtisadi Nazirliyi də hərtərəfli köməklik göstərməlidir.
II. Əmtəə bazarının inkişafında və xarici ticarət əmə­liyyatlarının genişləndirilməsində respublikada möv­cud olan dövlət bankları, kommersiya bankları və həm­çinin di­gər banklar borc-kreditlərin(investisiyalar) aşağı %-lə ve­rilməsi və girovların qoyulması nisbətən sadə­ləş­diril­mə­lidir.
III. Yerli sahibkarların inkişafını nəzərə alaraq idxal əməliyyatlarının daxili bazarın tələbatına uyğun olaraq müəyyən edilməlidir.
IV. Özəl sektorların xüsusən kənd təsərrüfatı məh­sullarının ixracını nəzərə alaraq vergi və gömrük tarif­lə­rinin təkmilləşdirilməsi məqsədəuyğun olardı.
V. Xarici vətəndaşların respublikanın hüquqi və fiziki şəxslərlə müştərək müəssisələrin yaradılmasında respub­likanın birja fəaliyyətinin həlledici rolunun deniş­lən­diril­məsi üçün dövlət təminatı verilməlidir.
Azərbaycan Respublikasında da müvafiq qanunvericiliyə əsasən birja fəaliyyəti möcuddur. Lakin bir sıra birjaların (xüsusilə əmtəə birjalarının) fəaliyyətini yox dərəcəsindədir. Milli bazar baxımından nisbətən inkişaf etmiş birjalara Bakı banklararası valyuta birjası ticarət proseslərində beynəlxalq səviyyəli əməliyyatların da mühüm yer tutacağı proqnozlaşdırılır.
Beləliklə, müasir dövrdə birjalarsız bazar infrastrukturunu təsəvvür etmək mümkün deyildir. Bazar iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar, bazar münasibətlərinin formalaşması və yeni mexanizmlərin yaradılması əsas tələblərdən biridir. Eyni zamanda hazırda birjalar beynəlxalq ticarət mərkəzinə çevrilmişdir. Birjaların beynəlxalq ticarətdəki payı ildən-ilə artmaqdadır.