Mövzu Entomologiya və kənd təsərrüfatı bitkilərinə zərərverən canlılar haqqında anlayış, onların növ tərkibi, çoxalma və inkişafı. Zədə və zərər. Plan

Buğda tripsi (Hoplothrips tritici K.) – Tripslər dəstəsinin (Thysanoptera) boruquyruqlular (Phlocothripidae) fəsiləsinə daxildir.
Yetkin fərd qaramtıl rəngdə olub, 1,5-2 mm böyüklükdədir. Sürfələr xarici görünüşcə yetkin fərdə çox oxşardır, ancaq rəngi qırmızıdır.
Zərərverici deşib-soran ağız aparatına malik olub, taxıl bitkilərinin, o cümlədən payızlıq və yazlıq buğdanın zərərvericisidir.
Sürfələr gövdə daxilində və torpağın üst qatında qışlayır. Erkən yazda qışlamadan çıxan sürfələr nimfa fazasına çevrilir. Payızlıq taxılın sünbülləmə dövrünə qədər olan müddət ərzində tripsin yetkin fazası əmələ gəlir.
Sünbülləmə dövrü yetkin dişi fərd öz yumurtalarını sünbül pulcuqları içərisinə qoyur. Yumurtadan çıxan sürfə sünbül pulcuğu və süd yetişmə dövründə olan dənlərin şirəsi ilə qidalanır. Qidalanma nəticəsində dənlərdə girintili-çıxıntılıq əmələ gəlir. Belə dənlər çəkisini itirir və cılızlaşır.
Məhsul yığımı dövründə sürfələr torpağın üst qatına düşərək qışlamağa gedir.
Mübarizə tədbirləri. Zərərverici gizli həyat keçirdiyi üçün onunla kimyəvi mübarizə aparmaq çətinlik törədir. Buna baxmayaraq tripsə qarşı mostar 20 SP preparatı ilə 100 qr/hek normasında istifadə etmək olar. Bundan Siperkor 25 EC preparatını 0,2 qr/l nomrasında istifadə etmək olar.
Bir sıra aqrotexniki tədbirlər – kövşənliklərin üzlənməsi, dərin dondurma şumu aparılmalı, gübrələr verilməlidir.
Ziyankar bağacıq (Eurygaster integriceps P.) – Yarımsərtqanadlılar (Hemiptera) dəstəsinin qalxancıqlı bağacıqlar fəsiləsinə (Pentatomidae) mənsubdur.
Yetkin bağacığın bədəninin uzunluğu 9-12 mm olmaqla, rəngi bozumtul-sarıdan, tutqun darçınıya qədər dəyişə bilər. Başı üçbucaq formasındadır. Üst qanadlar qarıncığı örtmür. Yumurtası girdə, zümrüdü-yaşıl olub, çəllək şəkillidir, qabığı xeyli şəffafdır. Böyüklüyü 1,5 mm-dir.
Yumurtadan çıxan sürfənin ümumi böyüklüyü 2-2,2 mm, beşinci yazda sürfənin uzunluğu 8-10 mm-dir. Sürfələr xarici görünüşünə görə yetkin bağacıqlara bənzəyir, ancaq qanadlarının olmamasına görə yetkin fərdlərdən fərqlənir.
- Ziyankar bağacığın yetkin fərdləri meşələrdə, meşə zolaqlarında, kolluqlarda, bağlarda və s. yerlərdə xəzəllər altında qışlayır.
Erkən yazda, martın axırları, aprelin əvvəllərində temperatur 9-11⁰S olduqda bağacıqlar qış yuxusundan oyanır və qışlama yerlərindən taxıl sahələrinə uçmağa başlayır. Bağacıqlar uzaq məsafələrə, hətta 200 km-lə məsafəyə uçmaq qabiliyyətinə malikdir.
Qışlama yerlərindən kütləvi şəkildə uçmaq, aran rayonlarında aprelin 2-ci ongünlüyünə düşür. Qışlamadan çıxan bağacıqlar gövdələrin şirəsini sormaqla qidalanır.
Bağacıqlar qışladıqları yerdən əkinlərə uçduqdan bir az sonra cütləşir və yumurta qoyur. Hər dəfədə bir dişi fərd iki cərgə olmaqla 12-14 yumurta qoyur. Yumurtalar yarpaqlara, gövdələrə və sünbüllərə qoyulur. Kütləvi yumurta qoyuluşu 15-20 gün çəkir. Bir dişi fərd 200-ə qədər yumurta qoya bilir. Havanın temperaturundan asılı olaraq yumurtanın inkişafı 8-14 gün çəkir. Yumurtadan çıxan çürfə öz inkişafı dövrü 5 yaş keçirir. Sürfənin inkişafı 30-40 gün çəkir. Sürfələr, eləcə də yetkin fərdlər sünbüldə dənin şirəsini sorur. Yetkin fərdlər 10-15 gün qidalandıqdan sonra qışlama yerlərinə uçurlar.
Zərərverici il ərzində bir nəsil verir.
Zərərvericinin vurduğu zərər nəticəsində yarpaqlar inkişafdan qalır və saralır. Sünbülləmədən az qabaq sorma nəticəsində «ağ sünbüllülük», dənlərin sorulması zamanı isə onların cılızlaşması baş verir və cücərmə qabiliyyəti aşağı düşür. Zədələnmiş dənlərin unundan hazırlanmış xəmir pis acıyır, çörəyi boz rəngli və dadı pis olur. Bağacıq dənlə qidalanan zaman tüpürcəyi vasitəsilə dənin tərkibinə xüsusi ferment buraxır və ferment dəndə olan yapışqan, zülal və nişastanın tərkibini dəyişir.
Azərbaycanda ziyankar bağacıq kütləvi çoxaldığı illərdə məhsulun 12%-ni (hətta çox) məhv edilməsi qeyd edilmişdir.
Ziyankar bağacığın təbii düşmənlərindən yumurtayeyən telenomus, onların azalmasında müsbət rol oynayır.
Ziyankar bağacıqdan başqa taxıl bitkilərinə müəyyən dərəcədə zərər verən daha 2 növ – sivri baş və mavri bağacığına da təsadüf edilir.