Mövzu föVQƏlada hallarda müLKİ MÜdafiƏNİn rolu və VƏZİFƏLƏRİ

s/n-si	Gücü	Dağıdıcıların ümumi mənzərəsi
Qısa xarakteristikası
1	2	3	4
1	Torpağın hiss edılməyən titrəyişi	1bal	Yalnız seysmik cihazlarla qeyd edilir.
2	Çox zəif təkanlar	2 bal	Seysmik cihazlarla qeyd edilir. Tam sükunətdə olan tək-tək adamiar hiss edir.
3	Zəif	3 bal	Asqı lampalar, açıq qapılar yüngülcə tərpənir. Əhalinin az oismihiss edir.
4	Mülayim	4 bal	Pəncərə şüşələrinin yüngül cingiltisi, qapı və divarların cırıltısından hiss edilir.
5	Xeyli güciü	5 bal	Açıq havada bir çox adam tərəfindən binalarda isə hamı tərəfindən hiss edilir. Eiinəlar tərpənir, mebellər silkələnir, kəfkirli saatlar dayanır. Pəncərə şüşələri və divarların malası çatlayır.
6	Güciü	6 bal	Hamı hiss edir. Divardan asılmış tabiolar düşür, suvaq (mala) parçaları qopub tökülür.
7	Çox güclü	7 bal	Asqı əşyalar güclü sürətdə yırğalanır, mebel yerindən tərpənir. Daş evlərin divarları zədələnir(çatlayır). Antiseysmik , həmçinin taxta və çəpər tikililər salamat qalır. Çayların sahillərində sürüşmələr baş verir.
8	Dağıdıcı	8 bal	Dik yamaclarda və nəm torpaqdaÇatlar əmələ gəlir. Evlər güclü zədələnir.
9	Dəhşətli	9 bal	Daş evlər güclü zədələnir və dağılır. Köhnə taxta evlər bir qədər əyilir.
10	Məhvedici	10 bal	Torpaqda bəzən bir metrədək enli çatlar əmələ gəlir, uçurum və sürüşmələr baş verir. Daş tikililər dağılır. Borukəməriərl qırılır,

			ağaclar yıxılır.
11	Fəlakət	11 bal	Torpağın üst qatında enli çatlar əmələ gəlir, çoxlu uçurum və sürüşmələr baş verir. Rütün evlər tamam dağılır. Demiryol reysləri əyilir və yerindən tərpənir.
12	Güclü fəlakət	12 bal	Yer səthində böyük dəyişiklər baş verir, Çoxlu çatlar, uçqunlar, sürüşmələr yaranır. Şəlalələr, suni göllər, əmələ gəlir. Çayların məcrası dəyişir. Heç bir tikinti davam gətirmir. Bitki və heyvanat uçqunlar nəticəsində məhv olur.

Zəlzələ ocağının yerin altındakı mərkəzi hipomərkəz(hipo- dərin), onun yerin səthindəki proyeksiyası epimərkəz (epi-dayaz)adlanır. Epimərkəzin ətrafında zəlzələ zamanı ən güclü təkanlar hiss edilən sahəyə episentral sahə deyilir.

Zəlzələnin yaratdığı titrəyiş zəlzələ ocağından və ya epimərkəzdən yerin səthi üzrə hər tərəfə yayılır ki, bunlar elastik dalğalar, yaxud seysmikdalğalar (yeraltı nüvəpartlayışında olduğu kimi) adlandırılır.

Zəlzələ zamanı meydana çıxan enerjimeqa tonluq nüvə partlayışının enerjisindən dəfələrləartıq olur, dağıntılar isə yerüstü nüvə partlayışı ocağındakı dağıntılarabənzəyir.

Sual 6. AR-snını ərazisində hansı zərərli maddələr istehsal olunur və onların növləri

Respublikada istifadə olunan 20-dən artıq GT ZM-in, ənсохişlədilənləri: amonyak, xlor, sulfid anhidridi, xlorpikrin və s.

1.Ammonyak-naşatr iyli rəngsiz qazdır, havadan yüngüldür. Tənəffüs üzv- lərini, gözləri, dərinin səthini güclü sürətdə qıcıqlandırır. Tənəffüs üçün daha qorxuludur, yüksək konsentrasiyada ölümə səbəb ola bilər. Ammonyakın quru

hava ilə 4:3nisbəti qarışığı partlayış törədə bilir. Maddə ağzı kip bağlanan tutumlarda yüksək təzyiq altında saxlanılır. Nasaz tutumdan atmosferə sızarkən tüstülənir. Ammonyakdan zahərlənmənin ilk əlamətləri ürəyin sürətlə döyünməsi,

nəbzin -5pozulması, öskürək, gözlərdə sancı, tənəffüsün çətinləşməsidir. Çox ağırzəhərlənmə zanıanı ürək bulanması, baş gicəllənmələri halları müşahidə edilir. Havada ammonyak olduğunu UQ-2 cihazı ilə müəssİsələrdə aşkar edirlər.Tənəffüs üzvlərini, gözləri ammonyakdan fərdi halda qorumaq üçün "D" "K" və "M" 4a

markalı sənayəəlehqazlarından, çox yüksək konsentrasiyada isə təcridedici

əlehqazlarından istifadə olunur. Əlehqazlar olmayan hallarda RPQ 67-KD, RU-60- KD markalı raspiratorlardan, yaxud suda, 5%-li limon turşıısunda isladılmış pambıqlı tənzif sarğıdan istifadə etmək mümkündür. QP tipli mülki əlehqazlar ammonyakdan mühafızə etmir.

1. 
   Ammonyak (NHm) - sənayedə nitrat turşusu, ammonium nitratı və sulfatlı maye gübrələr (ammiakatlar), sidik cövhəri, soda istehsal etmək, parçalannboyanmasında üzvi sintez üçün, soyuducu qurğularda soyuducu maddə kimi və güzgülərin parıldadılması və s. işlərdə tətbiq edilir. Sulann, ağ neftin və bir sıra mineral yağlarınn təmizlənməsi, dərinin aşılanması işlərində, şəkər zavodlarında ammonyaka təsadüf edilir, o həmçinin təmizlənməmiş asetilenin tərkibində də olur.
   

Ammonyak - boğucu, kəskin naşatır iyli rəngsiz qazdır, hiss olunma həddi 0,037 mq/l-dir, dadı çox acıdır, havadan yüngüldür, qaynama temperaturu 33- 35°S-dir. Mənfi 33-35°S-dək soyudularkən sıxılaraq rəngsiz maye halına keçir. Suda yaxşı həll olunur (həll olunma miqdarı 526 q/1, həll olunma əmsalı 762,60- lır). Efirdə və digər üzvi əridicilərdə əriyir. Ammonyakın hava ilə4:3 nisbətli və ya 15-28%-li quru qarışığı partlaya bilər. Qabdan kənara (atmosferə) çıxarkən tüstülənir. Sistemlərdə və ya balonlarda təzyiq altında mayeləşdirilmiş halda daşmır.Ammonyak yuxan tənəffüs yollarına və gözlərə qıcıqlandırıcı təsir göstərir. Onun yüksək konsentrasiyaları gözlərdə ağrıya və güclü yaşarmaya, tənginəfəsliyə, kəskin öskürməyə, baş gicəllənməsinə, mədə ağrılarına, qusmaya səbəb olur.Susuz,

saf maye ammonyak dəridə ağır yanıqlar törədir, çünki o, nəinki qələvi kimi, həm də yüksək buxarlandırma hərarətinə malik dondurucu maddə kimi təsir göstərir.

İntektisid (həşaratqıran) maddələr, plastik kütlə materialları, boyaqlar və dərman vasitələri hazırlanmasında, texniki-rezin sənayesində, kağız sənayesində, kağızınağardılmasında toxuculuq sənayesində-parçaların ağardılmasında əhəmiyyəti böyükdür.

2. 
   Xlor - kəskin boğucu iyli yaşıl-sarımtıl qazdır. Havadan 2.5 dəfə ağırdır, buxarfanarkən ağ duman şəklində yerin səthinə yayılır, binaların aşağı mərtəbələrinə, zirzəmilərinə keçir. Xlor buxarları nəfəs orqanların gözləri, dərini çox güclü halda qıcıqlandırır. Yüksək konsentrasiyalı xlor buxarları ilə tənəffüs ölümlə nəticələnə bilər. Xlor buxarlarının zədələyici təsirinin ilk əlamətləri döş qəfəsində kəskin ağrı, quru öskürək, qusma, baş gicəllənməsi, tənginəfəslik, gözlərdən yaş axması, çoxlırbəlqəm ifrazı halında aşkara çıxır. Havadakı xlor buxarlarını PQ-2 habelə VPXR cihazları ilə aşkar cihazları ilə aşkar edir və ölçürlər. Tənəffüs üzvlərini, gözləri xlor buxarlarından fərdi mühafizə üçün bütün növlərlərdən olan mülki əlehqazlar, uşaq mühafızə kameraları, habelə "V" "M".
   
   2. 
      Xlor - kəskin boğucu iyli göyümtül-sarı qazdır. Qaynama temperaturu 34,5°S, sıxlığı 3,214 q/l-dir, havadan 2,5 dəfə ağırdır. 5-6 atmosfer təzyiqində, mənfi 35°S-də sıxılarkən göyümtül sarı rəngli yağlı maye halına düşür.
      

Su təchizatı və kanalizasiya sistemlərinin təmizləyici qurğularında da içməli və tullantı suların təmizlənməsi və zərərsizləşdirilməsi üçün çoxlu xlor işlədilir.

Bir kiloqram maye xlor buxarlanarkən 316 litr qaz əmələ gəlir. Buxarlanma zamanı maye xlor su buxarları ilə birləşərək ağ duman yaranır.

Xlor suda yaxşı həll olunur. Demək olar ki, bütün kimyəvi elementlərlə birləşmələr yaradır. Təzyiq altmdamayeləşdirilmiş halda sistemlərdə, xüsusi konteyner və balonlarda daşınır.

Xlor yuxarı tənəffüs yollanna kəskin nəzərə çarpan qıcıqlandırıcı təsir göstərir. Yüksək konsentrasiyalarda təsir zamanı dərhal ağciyər ödemi (şiş) inkişaf edir.

2. 
   Xlorpikrin - kənd təsərrüfatı zərərvericiləri ilə mübarizə üçün, dezinfeksiya məqsədləri ilə taxıl, un və digər ərzaq anbarlarının təmizlənməsi, habelə əleyhqazların sazlığının yoxlanılmasında işlədilir.
   

Saf xlorpikrin kəskin iyli, rəngsiz yağlı mayedir. Dəndə, ağacda, kərpicdə, paltarlarda yaxşı sorbsiya olunur (tutulub saxlanılır) və çox yavaş desorbsiya olunur (yenidən buxarlanır). Bir sıra kimyəvi rengentlərə davamlıdır. Suda və qələvilərin su məhlulunda hidroliz olunmur.

Xlorpikrin buxarları gözlərin selikli qişalarını, ağciyərləri güclü sürətdə, yuxan nəfəs yollannı azacıq qıcıqlandırır. Ümumi zəhərləyici təsirə də (xüsusən, kapillyar damarlara) malikdir.

2. 
   Sianid turşusundan - plastik kütlələrin istehsalı üçün lazım olan xlorsian, akrilnitril, amin turşulan, akrilatların əldə edilmə-sində, həmçinin kənd təsərrüfatı ziyanvericilərini məhv edən fu-miqant maddəsi kimi, habelə qapalı binaların və nəqliyyat vasitələrinin təmizlənməsi üçün istifadə edilir.
   

Sianid turşusu rəngsiz, şəffaf mayedir. Acı badam iyinə bənzər bihuşedici iyə malikdir. Ərimə temperaturu -13,3°S, qay-nama temperaturu +25,7°S-dir.

Sianid turşusu suda bütün nisbətlərlə qanşır, spirtdə, benzində və digər üzvi əridicilərdə həll olunur. Onun buxarları parçaların liflərində, məsaməli material- larda, yeyinti məhsullarında, həmçinin kərpicdə, betonda, taxtada yaxşı adsorbsiya olunur.

Sianid turşusu - onun buxarlan ilə nəfəs alarkən, dəri səthindən sorularaq və qida yolları ilə birbaşa daxilə keçərkən zəhərlənmələrə səbəb olur.

2. 
   Fosgen - çürük ot iyi verən rəngsiz qazdır, havadan 3,5 dəfə ağırdır. 8,2°S- dən aşağı temperaturda rəngsiz mayeyə çevrilir. Özünün yüksək təzyiqi sayəsində fosgen aşağı temperaturlarda da sürətlə buxarlanır. Suda az - 0,9% həll olunur. Benzində, toluolda, ksilolda və sirkə turşusunda yaxşı həll olunur.
   

Fosgen qaz halındakı və suda həll olunmuş ammonyakla tez reaksiyaya girərək zəhərsiz maddəyə çevrilir.

Fosgen torpağı, texnikanı, avadanlığı zəhərləyə bilmir. Fosgen buxarları ilə nəfəs alarkən ağ ciyərlərin spesifık zəhərlənməsi baş verir. Bundan başqa o, gözlərə və selikli qişalara zəif qıcıqlandırıcı təsir göstərir, dəriyə təsir etmir.

Kimyəvi silah tətbiq olunan rayonlarda və Kto-da zəhərlənmə baş verdikdə kimyəvi zəhərlənmə ocağı yaranır.