Mövzu Məhsulların bölüşdürülməsi və satışının təşkili Plan

Şəkil 7.2. Müxtəlif satış kanallarında kontraktların sayı
Bir çox müəssisələr öz məhsullarının satışında qarışıq satış kanallarından, yəni ey­ni zamanda həm birbaşa satış kanalından, həm də dolayı (vasitəçilərlə) satış ka­na­lın­dan istifadə edirlər. Belə ki, istehsalçı müəssisələr öz məhsullarını tələbatının həj­mi böyük olan iri istehlakçılara satdıqda birbaşa satış kanalından, tələbatının həj­­mi az olan istehlakçılara satdıqda isə dolayı satış kanalından istifadə edirlər. Bu satış kanalı tələbatının həjmi müxtəlif olan istehlakçılara məhsul satan istehsalçı müəssisələrin satış fəaliyyətini daha səmərəli təşkil etməyə və onun effektliliyini yüksəltməyə imkan verir. Lakin, bu satış kanalından istifadə edil-məsi zamanı bir­başa və dolayı satış kanallarının iştirakçıları arasında rəqabətin meydana çıxması təhlükəsi mövjuddur.
Məhsulların istehsalçı müəssisələrdən istehlakçı müəssisələrə çatdırılma­sın­da iştirak edən vasitəçilərin tipindən və eyni vasitəçi tipinə daxil olan təşki­lat­ların sa­yından asılı olaraq satış kanalının səviyyəsi (və ya uzunluğu) və genişliyi (və ya eni) göstərijisindən istifadə edirlər. Satış kanalının səviy­yə­si (və ya uzunluğu) de­dik­də məh­sul­ların istehsalçıdan istehlakçıya çatdırılması prosesində müəy­yən funksiyalar yerinə yetirən və məhsulun mülkiyyət hüququnun digər kanal işti­rak­çısına verilmə­sini təmin edən vasitəçilər başa düşülür. Satış ka­nalının səviyyəsi məh­sul­ların istehsalçıdan istehlakçıya çatdırılmasında iştirak edən müs­təqil vasitəçi tip­lərinin sayı ilə müəyyən edilir. Məsələn, istehsalçı - topdansatış tijarəti - istehlakçı kanalı birsə-viyyəli, istehsalçı-topdansatış tijarəti - pərakəndə tijarət -istehlakçı satış kanalı isə ikisəviyyəli satış kanalı hesab olunur.
Satış kanalının genişliyi (və ya eni) dedikdə isə onun eyni bir səviyyəsində işti­rak edən eyni tip vasitəçilərin sayı başa düşülür. Birsəviyyəli satış kanalında onun genişliyi eynitipli vasitəçilərin sayına bərabər götürülür. İki və daha çox səviyyəli satış kanallarında isə satış ka-nalının genişliyi göstərijisi sadə orta kəmiyyət kimi, yəni satış kanalının hər bir səviyyəsində fəaliyyət göstərən eyni tipli satış müəssisələrinin sayının jəmini kanalın səviyyəsi göstərijisinə bölməklə müəyyən­ləşdirilir. Məsələn, istehsalçı - topdansatış ti­ja­rəti - istehlakçı satış kanalın-da 3 top­dan­satış tijarəti müəssisəsi iştirak edirsə, onda satış kanalının genişliyi 3-ə bərabər olur. Digər bir misal: istehsalçı - topdansatış tijarəti - pərakəndə tijarət - istehlakçı kana­lında üç topdansatış tijarət müəssisəsi və 5 pərakəndə tijarət müəssisəsi fəaliyyət göstərirsə, onda kanalın genişliyi göstərijisi 4-ə [(3 +5)/2] bərabər olur.
Satış kanallarının həm müxtəlif səviyyəsinin iştirakçılarının, həm də kanalın hər bir səviyyəsinin müxtəlif iştirakçılarının hər birinin, bir sıra hallarda bütünlükdə sa­tış kanalının ümumi məqsədinə uyğun gəlməyən xüsusi məqsədləri və maraqları mövjuddur. Bununla əla-qədar olaraq, məhsulların bölüşdürülməsi və satış strategi­ya­sı­nın hazırlanmasının ən vajib problemlərindən biri qeyd edilən kanal iştirakçıları­nın fəa­liy­yətinin əlaqələndirilməsi və inteqrasiyası, səlahiyyətlərin bölüşdürülməsi, həm­çi­nin bütünlükdə satış kanalına nə­­zarətin təşkil edilməsidir. Bu məqsədlə satış ka­nal­larının və ya marketinq kanallarının təşkilinin üç formasından: ənənəvi mar­ke­tinq sistemi, şaquli marketinq sistemi və üfüqi marketinq sistemindən istifadə edilir.
Ənənəvi marketinq sistemində satış kanalının hər bir səviyyəsinin iştirakçısı maksimum mən­fəət əldə etməyə çalışan müstəqil təşkilat kimi fəaliyyət göstərir və bu işti­rak­çı­lardan heç biri kanal üzərində tam nəzarətə malik olmur. Hətta, bir sıra hal­lar­da, onların hər birinin məqsədi satış kanalının məqsədinə uyğun gəlmir və satış ka­na­lının ümumi effektliliyini azaldır. Ənənəvi marketinq sistemində, bir qayda olaraq, iştirakçılar arasında konfliktlər meydana çıxır.
Şaquli marketinq sistemində kanalın hər bir səviyyəsinin iştirakçısı kanalın ümu­mi məq­sə­dinə nail olmaq, onun effektliliyini artırmaq, istehsal və satış xərjlə­ri­ni azaltmaq məq­sədilə tam sistem kimi fəaliyyət göstərirlər. Bu məqsədlə onlar öz fəa­liyyətlərini əlaqələndirir və inteqrasiya edirlər. Bu sistemdə kanalın li­de­ri adlan­dırılan iştirakçı (istehsalçı və ya vasitəçilərdən biri) fəaliyyətin əlaqələndi­ril­məsi səlahiyyətini öz üzərinə götürür və kanala nəzarət edir. Bunun sayəsində kanal iştirakçılarının bazara təsir imkanları artır və sinerqizm effekti yaranır.
Marketinq kanalına hansı iştirakçının nəzarət etməsindən və iştirakçılar arasın­da­kı əlaqənin formasından asılı olaraq şaquli marketinq sisteminin üç forması: kor­­porativ şaquli marketinq sistemi, kontrakta (müqaviləyə) əsaslanan şaquli mar­ke­tinq sistemi və inzibati (idarə olunan) şaquli marketinq sistemi mövjuddur.
Korporativ marketinq sistemində satış kanalı bütünlükdə onun hər hansı səviy­yəsi­nin iştirakçısının birinə - ya istehlakçıya, ya da vasitəçilərdən birinə məxsus olur və ya iştirakçıların biri digər iş­ti­rak­çıların nizamnamə kapitalında müəyyən paya malik olur. Kanal iştiakçı­ları­nın fəaliyyəti­nin əlaqələndirilməsi və ona nəzarət həmin iştirakçı tərəfindən həyata keçirilir. Məsələn, ayaqqabı istehsalçısı olan Bata və paltar istehsalçısı olan Rodier firmaları məhsullarının satışında özü­nün pərakəndə tijarət mağazalarından geniş istifadə edirlər.
Qeyd etmək lazımdır ki, satış kanalı üzərində nəzarət heç də həmişə istehsalçı müəs­si­sələr tərəfindən həyata keçirilmir. Bəzən satış kanalına nəzarət vasitəçilər­dən hər hansı biri (məsələn, topdansatış tijarəti və ya pərakəndə tijarət müəssisəsi) tərəfindən həyata keçirilir. Məsələn, ABŞ-ın Sears və Böyük Brita­ni­ya­nın Marks & Spencer univermaqları onlar üçün məhsul istehsal edən bir neçə firmanın nizam­namə kapitalında payçı kimi iştirak edirlər.
Kontrakta əsaslanan şaquli marketinq sistemində satış kanalının iştirakçıları fəaliyyətlərini rəsmi kontraktlar (müqavilələr) əsasında əlaqələndirir və inteqra­siya edirlər. İştirakçılar arasında bağlanan kontraktda onların hər birinin məsu­liyyəti, hüquq və öhdəlikləri (məhsulun texniki xüsusiyyətləri və məh­sulun dəyərinin ödənil-məsindən xidmətin göstərilməsinə kimi olan əməliy­yatlar da daxil olmaqla) ətraflı göstərilir. Bu sistemin müxtəlif formaları, məsələn, top­dansatış tijarəti müəssisələri tərəfindən təşkil olunan könüllü pərakəndə tijarət şəbə­kəsi, pərakəndə tijarət müəssisələri tərəfindən təşkil olunan tədarükat koope­ra­tiv­lər və françayzinq sistemi mövjuddur.
İnzibati (idarə olunan) şaquli marketinq sistemində kanalın səviyyəsinin iştirak­çı­larından hər hansı biri tijarət markasına (və ya özünün nüfuzuna), idarəetmə sahəsində təjrü­bə­si­nə və bu kimi digər amillərə əsaslanmaqla kanala nəzarəti və kanal iştirakçılarının fəa­liyyətinin əlaqələndirilməsini öz üzərinə götürür. Bu sis­tem­də kanalın heç bir iş­tirakçısı digərlərinin nizamnamə kapitalında paya malik ol­mur, iştirakçılar arasın­da heç bir rəsmi saziş və ya müqavilə bağlanmır. Məsələn, «Procter & Gamble», «General Electric» və IBM firmaları tijarət zallarında onların məh­sullarına daha yax­şı yer ayrılması və qiymətqoyma siyasəti sahəsində pəra­kən­də tijarət firmaları ilə əməkdaşlığa nail ola bilmişlər.
Üfüqi marketinq sistemində satış kanalının eyni bir səviyyəsinin iştirakçıları (is­teh­sal­çılar, ya topdansatış tijarət müəssisələri, yaxud pərakəndə tijarət müəs­sisə­lə­ri) hər hansı bir problemlərini həll etmək və ya yaranmış marketinq imkanlarından istifadə etmək məqsədilə müxtəlif sahələrdə əməkdaşlıq edir və ya fəaliyyətlərini əlaqələndirirlər. Məsələn, Coca-Cola və Nestle kompaniyaları həll edilən kofenin və çayın bütün dünya ölkələrində satışını təmin etmək məqsədilə müştərək müəs­sisə yaratmışlar. Bu müəssisə təşkil olunarkən Coca-Cola kompaniyasının içkilərin yayımı və satış sahəsindəki imkan­la­rından, Nestle kompaniyasının qeydiyyatdan keçmiş Nescafe və Nestea tijarət mar­kalarından istifadə edilmişdir. Gö­rün­düyü kimi, şaquli marketinq sistemindən fərqli olaraq, üfüqi marketinq siste­min­də satış kanalının effektliliyinin yüksəldilməsinə onun müxtəlif səviyyələrinin işti­rak­çılarının fəaliyyətinin əlaqələndirilməsi hesabına yox, eynisəviyyəli iştirakçıla­rın fəaliyyətinin əlaqələndirilməsi hesabına nail olunur.
Məhsulların bölüşdürülməsi və satışı təşkilinin əsas istiqamətlərindən biri də bö­lüşdürmə şəbəkəsinin əhatə olunması formasının və ya bölüşdürmənin intensivli­yi­nin seçilməsidir. Məhsulların xüsusiyyətlərindən, satış müəssisələrinə verilən sə­la­­hiy­yətlərin səviyyəsindən və s. asılı olaraq bölüşdürmə şəbəkəsinin əhatə olun­ma­­sında: 1) intensiv satış; 2) selektiv (seçmə) satış və 3) eksklyuziv satış formaların­dan istifadə edilə bilər.
Bazarın əhatə edilməsinin intensiv satış formasında istehsalçı məhsulunun satı­şı­nı daha çox müstəqil tijarət müəssisələri vasitəsilə həyata keçi­rir. Bunun sayə­sin­də o, öz məhsullarının yüksək əlyetərliliyinin təmin edilməsinə və tanınmasına nail olur. Satışın bu formasının əsas çatışmazlığı istehsalçının satış kanalına kifayət qədər nəzarət edə bilməməsi, həmçinin tijarət markasının imijinə ziyan vurması ehtimalıdır. Bundan başqa, intensiv satış formasında tijarət müəssisələrinin tələbatı­nın həjmi kiçik olduqda satışla əlaqədar olan xərjlərin səviyyəsi artır.
Bir qayda olaraq, intensiv satış formasından istehlakçı jəlbedijiliyinin səviyyəsi aşağı olan və xüsusi seçim tələb etməyən məhsulların satışında istifadə edilir. Bura, əsa­sən, gündəlik tələbat məhsulları, ujuz və qablaşdırılmış istehlak məhsulları, si­qa­retlər, sərinləşdiriji içkilər, geniş istifadə olunan xammal və materiallar və bu ki­mi digər məhsullar aiddir.