Mövzu Regional sosial-iqtisadi inkişafın nəzəri metodoloji əsasları
Ekoloji problemlərin hüquqi tənzimlənməsi
Yüklə 1,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
8.4. Ekoloji problemlərin hüquqi tənzimlənməsi
Hazırda insan və təbiət problemi bütün dünya alimlərini, dövlət xadimlərini düşündürən ən vacib problemlərdən biridir. Bütün dünyada olduğu kimi, Azərbaycanın sabit inkişafı müəyyən mənada həm də ekoloji problemlərin həllindən asılıdır. Bəşəriyyətin bütün dövrlərində təbiət, ətraf mühit həmişə qayğı tələb edib. Respublikanın çox da uzaq olmayan tarixinə nəzər yetirəndə nələri görmür, nələrin şahidi olmuruq: torpaqların şoranlaşması, meşələrin qırılması, çaylarımızın, havamızın çirklənməsi, təbii sərvətlərdən səmərəsiz istifadə, bir sözlə, təbiətə ögey münasibət. Təbiətin gözəlliklərini, yeraltı və yerüstü sərvətlərini qorumaq, onlara yeni həyat bəxş etmək, xalqın mövcudluğunu və inkişafını təmin etmək, bu sahədə mühüm qərarların qəbul olunması üçün Azərbaycanda müdrik rəhbər zəkası lazım imiş. 1969-2003-cü illərdə həyata keçirilən ekoloji tədbirlərin geniş miqyas almasını, təbiəti mühafizə problemlərinə mərhələ-mərhələ, ardıcıllıqla, düşünülmüş qaydada yanaşıldığını və həyata keçirildiyini görürük. Məhz o illərdə Azərbaycanın ekoloji siyasəti və ekoloji konsepsiyası yarandı. 1969-cu ildə «Azərbaycanda təbiətin mühafizəsi və səmərəh istifadəsi» Qanunu qəbul edildi və sonralar bu qanun hər 10 ildə bir dəfə yenidən işlənib təkmilləşdirildi. Respublikamızda ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasından, «Ətraf mühitin mühafizəsi haqqmda» Azərbaycan Respublikası Qanunundan və digər normativ hüquqi aktlardan ibarətdir. Ətraf mühitin mühafizəsi məsələsi hüquq nəzəriyyəçiləri tərəfindən dövlətlərin əsas funksiyalarından biri hesab edihr. Azərbaycan dövlətinin ekoloji funksiyasının xarakterini, ətraf mühitin hüququnun həyata keçirilməsi və inkişafını cəmiyyət-dövlət münasibətləri müstəvisində daha dolğun dərk etmək üçün Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasmdakı ekoloji müddəalara nəzər salmaq vacibdir. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında ətraf mühit ilə bağlı 4 maddə mövcuddur (14, 39, 78, 112). Maddə 14-də təbii ehtiyatların hər hansı fiziki və ya hüquqi şəxslərin hüquqlarına və mənafelərinə xələl gətirmədən Azərbaycan Respublikasına mənsub olduğu bildirilir. Maddə 39 Azərbaycanda hər kəsin sağlam ətraf mühitdə yaşamaq hüququna, hər kəsin ətraf mühitin əsl vəziyyəti haqqında məlumat toplamaq və ekoloji hüquqpozma ilə əlaqədar onun sağlamlığına və əmlakına vuruhnuş zərərin əvəzini ahnaq hüqüquna malik olduğunu bildirir. Maddə 78-də ətraf mühitin qorunmasının hər bir vətəndaşın borcu olduğu deyilir. Maddə 112-də isə epidemiyalar, təbii fəlakətlər, böyük ekoloji təbii hadisələr zamanı fövqəladə vəziyyətin tətbiq edilməsindən bəhs olunur. Azərbaycan Respublikasında ətraf mühit ilə bağlı məsələlər bir sıra qanunlar ilə tənzimlənir. Bunlara «Ətraf mühitin mühafizəsi haqqmda»; «Heyvanlar aləmi haqqmda»; «Yer təki haqqmda»; «Ba- hqçıhq haqqmda»; «Su təchizatı və tullantı suları haqqmda»; «Pesti- sidlər və aqrokimyəvi maddələr haqqmda»; «İstehsalat və məişət tullantıları haqqmda»; «Hidrometeorologiya fəaliyyəti haqqmda»; «Bitki mühafizəsi haqqmda»; «Xüsusi mühafizə olunan təbiət əraziləri və obyektləri haqqmda»; «Dövlət torpaq kadastrı, torpaqların monitorinqi və yer quruluşu haqqmda»; «Azərbaycan Respublikası Torpaq Məcəlləsinin təsdiq olu nm ası haqqmda»; «Azərbaycan Res publikası Meşə Məcəlləsinin təsdiq edilməsi haqqında»; «Azərbaycan Respublikası Su Məcəlləsinin təsdiq edilməsi haqqmda»; «Əhalinin radiasiya təhlükəsizliyi haqqmda»; «Torpaqlarm münbitliyi haq- qmda»; «Atmosfer havası n ı n mühafizəsi haqqmda»; «Ətraf mühitə dair informasiya ahnaq haqqmda»; «Əhalinin ekoloji təhsil və maarifləndirilməsi haqqmda»; «İcbari ekoloji sığorta haqqmda»; «Sanita- riya və epidemioloji salamatlıq haqqmda» və s. qanunlar aiddir. Müasir dünyada qəbul edihniş praktikaya əsasən ekoloji qanunlar və ekoloji hüquq əsasən aşağıdakı prinsiplərə əsaslanır: - ətraf mühitin çirklənməsinin qarşısının alınması; - insan həyatımn və sağlamlı ğ ı n ı n mühafizəsi; - ətraf mühitin mühafizəsi n i n hər bir şəxsin borcu olması; - huma ni z m ; - təbii ehtiyatlardan qənaətli istifadə; - ekoloji cəhətdən əsaslandırıhmş davamlı iqtisadi və sosial inkişaf; - ekoloji tarazlığın bərpası və mühafizəsi; - ekoloji informasiyanın sərbəst şəkildə əldə edihnəsi; - təbiətdən istifadə n i n ödənişh ohnası; - ətraf təbii mühitə təsirin icazəh şəkildə həyata keçirilməsi; - «çirkləndirən ödəyir» prinsipinin həyata keçirilməsi; - vəzifəh şəxslərin, idarələrin, ictimai təşkilatların və vətəndaşların ekoloji qanunların pozulması (yerinə yetirilmə- məsi) zamam məsuliyyət daşıması. - Qəbul olunmuş qanunlar ətraf mühitin mühafizəsi nin hüquqi, iqtisadi və sosial əsaslarını müəyyən edərək məqsədh, ətraf mühitin ekoloji tarazlığının mühafizəsi sahəsində ekoloji təhlükəsizhyin tə min edilməsindən, təbii ekoloji sistemlərə, təsərrüfat və başqa fəaliyyətin zərərli təsirinin qarşısının alınmasıdan, bioloji müxtəlifliyin qorunub saxlanılmasından və təbiətdən istifadənin səmərəh təşkilindən ibarətdir. Hüquq dövlət tərəfindən müəyyənləşdirilmiş, yaxud sank- siyalaşdırılmış ümumi- məcburi davranış qaydalarının (normalarının) məcmusudur. Bu qaydalara riayət olu n masının təminatçısı dövlətdir. Bu baxımdan ekoloji hüquq dövlət hüququnun bir sahəsi, tərkib hissəsidir. Ekoloji hüquq pozuntuları təbiətin mühafizəsi haqqındakı qanunları pozan, ətraf təbii mühitə və insanın sağlamlığına təhlükə yaradan hüquqazidd və cinayət tərkibli hərəkətlərdir. Ekoloji cinayətlər Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsinin 247-261-ci maddələrini əhatə edir. Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinə görə aşağıdakı əməllər ekoloji cinayət hesab edilir: - işlərin yerinə yetirilməsi zamanı ətraf mühitin mühafizəsi qaydalarını pozma; - ekoloji cəhətdən təhlükəli maddələrin və tullantıların dövriyyəsi qaydalarını pozma; - baytarlıq qaydalarını və bitki xəstəliklərinə və ziyanvericilərinə qarşı müəyyən edilmiş mübarizə qaydalarını pozma; - suyu (su mənbələrini) çirkləndirmə; - atmosferi (havanı) çirkləndirmə; - dəniz mühitini çirkləndirmə; - sahilyanı şelf Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyini pozma; - torpaqları korlama; - yerin təkinin qorunması və istifadəsi qaydalarını pozma; - balıqları və başqa su heyvanlarını qanunsuz tutma; - qanunsuz ov etmə; - qanunsuz ağac kəsmə; - meşələri məhv etmə və ya korlama; - xüsusi mühafizə olunan təbiət ərazilərinin və təbiət obyektlərinin mühafizə rejimini pozma əməlləri. - Məhz bunlar ətraf mühitin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması, təbii ehtiyatların səmərəli istifadəsi və bərpası, ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində qanunçuluğun və hüquq qaydalarının mö h kəmləndirilməsi məqsədilə cəmiyyətlə təbiətin qarşıhqh əlaqəsini tə nz i ml əyir. - Müstəqil Azərbaycan Respubhkasında bu istiqamətdə islahatlar aparılaraq vahid mərkəzləşdirilmiş siste min yaradılması barədə imzalanan 23 may 2001-ci il tarixli Prezident Fərmam da bu sahəyə göstərilən diqqət və qayğımn təzahürüdür. - Müasir dövrdə atmosferin ozon qatımn dağılması, iqhmin getdikcə istiləşməsi, səhralaşma prosesinin zaman ötdükcə daha geniş əraziləri əhatə etməsi, bioloji müxtəhfhyin kəskin azahnası, ətraf mühitin çirklənməsi, bəşəriyyəti narahat edən ən qlobal ekoloji problemlərdir. Zaman keçdikcə qeyd olunan bu problemlərin həll edihnəsi üçün təxirəsa lınm az tədbirlərin həyata keçirilməsi daha da aktuallaşır. - Atmosfer havasının, Xəzər dənizinin və digər su mənbələrinin çirklənməsinin qarşısının alınması, onların bioresurslarımn mühafizəsinin təşkili, fauna və floranın qorunması, təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə, tullantıların yerləşdirilməsi əsas problemlərdəndir. Bu problemlərin həll edilməsi üçün ölkəmizdə müvafiq tədbirlər görülür. Belə ki, respublikamız ətraf mühitlə əlaqədar 16 beynəlxalq konvensiyaya qoşulmuşdur. Əhali arasında ekoloji təbliğatın gücləndirilməsi, onların məlumatlandırılması da bu istiqamətdəki əsas vəzifələrdən biridir. Son dövrlərdə qeyri-hökumət ekoloji təşkilatlarla əməkdaşlıq əlaqələrinin genişləndirilməsini buna misal göstərmək olar. Qeyd edək ki, «Xəzərin ekoloji problemi» proqramı beş Xəzəryanı dövlətin iştirakı və BMT-nin İnkişaf Proqramı, BMT-nin Ekoloji Proqramı və Avropa İttifaqının TASİS layihəsinin dəstəyi ilə hələ 1998-ci ildən fəaliyyət göstərir. Proqramın əsas məqsədi Xəzər dənizinin ətraf mühitinin idarə olunması və dayanıqlı inkişafına yardım etməkdir. Ötən il bununla bağlı Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyində «Milli Xəzər fəaliyyət planı» layihəsinin təqdimat mərasiminin keçirilməsi bir daha göstərdi ki. Xəzərin problemlərinin həll edilməsində həyata keçirilən tədbirlərə dövlətimiz, onun Prezidenti biganə deyildir. Xəzər dənizinin Azərbaycan Respublikasına mənsub olan bölməsində və sahil zolağında ətraf mühitə antropogen təsirin kəmiyyət VƏ keyfiyyət göstəricilərinin ekoloji kriterilərinin elmi əsaslarla müəyyən edilməsini, proseslərin müşahidəsini, monitorinqin təşkili və idarə olu n masım təbii sərvətlərdən istifadə edilməsi sahəsində səlahiyyətli orqan kimi Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin Xəzər Kompleks Ekoloji Monitorinq idarəsi həyata keçirir. Respublikamızın beynəlxalq aləmdə nüfuzu gücləndikcə ətraf mühitin mühafizəsində biomüxtəlifliyin qorunması sahəsi ilə bağlı məsələlər də artıq öz məcrasına düşüb. Bioloji müxtəhfliyin qorunub saxlanılması məqsədilə ümumi sahəsi ölkə ərazisinin 4%-ni təşkil edən xüsusi mühafizə olunan təbiət ərazilərinin sahəsi genişləndirilərək 8 %-ə çatdırılmışdır. 2001-ci ildən başlayaraq Azərbaycanda 6 Milli park, 2 Dövlət Təbiət Qoruğu, 1 Dövlət Təbiət Yasaqhğı yaradılmış, 5 mövcud təbiət qoruğunun ərazisi genişləndirilmişdir. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin müvafiq sərəncamları ilə Altıağac, Hirkan, Abşeron MiUi parkları və Göy-göl Dövlət təbiət qoruğunun Eldar şamı filialının bazasında 1686 ha sahədə Samux rayonun inzibati ərazisində müstəqil Eldar şamı Dövlət Təbiət qoruğu yaradılmış, akademik Həsən Əliyev adına Ordubad, həmçinin Şirvan, Ağ-göl, Hirkan, Abşeron və Altıağac Milh Parkları n ı n Əsasnamələri təsdiq edilmişdir. Bu qanundan çıxış edərək xalqımız onun təbii zənginliklərindən səmərəli istifadə etməklə yanaşı, onun təbiətini və eləcə də nadir nümunələrini qorumaq məcburiyyətindədir. Xüsusi mühafizə olunan təbiət ərazilərinin yaranması və inkişaf dinamikası illər üzrə aşağıdakı kimi olmuşdur (cədvəl 14.1). Cədvəl 14.1 Yüklə 1,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|