2.3.Regionun inkişafının dövlət tənzimlənməsi
Ərazi inkişafın tənzimlə
n
məsi dedikdə, başlıca məqsədi əhalinin həyat
səviyyəsinin və onun keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması olan regional sistemlərin
dayanaqlı və tarazlı fəaliyyətini təmin etməyə yönəldilmiş, xüsusi təşkil edilmiş
sistemli hərəkət başa düşülür. Belə tədbirlər həm özünü idarəetmə formasında
lokal, həm də regional və ümumdövlət səviyyəsində həyata keçirilə bilər. Buna
uyğun olaraq tənzimlənmənin obyekt və subyekti dəyişilir, ideoloji dominantlar
(əlamət) isə bütün səviyyələrdə eyni qalır; sosiallaşma, dayanaqlıhq, tarazlıq.
Əgər ərazi inkişafının məzmunu və onun tə
nz
i
ml
ənməsi
nin
mahiyyəti
haqqında ciddi nəzəri əsaslandırmalar yoxdursa, onda hə
min
tənzimlənmə nə
yararlı, nə də nəticəli olmaz. Eyni zamanda, onun mahiyyət tərəfini yalnız siyasi,
hüquqi, təşkilati, maliyyə, iqtisadi və başqa xarakterli konkret hərəkətlər təşkil
edir. Buna oxşar formada başa düşülən ərazi inkişafının tənzimlənməsini
konstruktiv məzmunlu dövlətin regional siyasəti hesab etmək olar.
Ərazi inkişafının dövlət tənzimlənməsi - mürəkkəb sistemlərin fəaliyyətinin
korreksiyasmm paradoksal fenomenidir.
Dövlət formal olaraq tamamilə başqa vəzifələri həyata keçirdikdə belə, bu
tənzimləməni də real şəkildə həyata keçirir.
Məsələn, «idarə» sektorunun sosial infrastrukturunun ölkənin əraziləri üzrə
qeyri-bərabər bölü
nm
əklə bələdiyyə mülkiyyətinə verilməsi özəlləşdirmə
siyasətinin özünün nəticəsi kimi daha çox iqtisadi prosesdir, yəni mülkiyyət
formasını dəyişdirdikdə də dövlət öz tə
nzim
lənmə funksiyasını yerinə yetirir.
Bununla belə praktiki olaraq bütün ərazilərin fəaliyyəti, onların inkişaf sürəti və
vektoru müxtəhf formalarda yönəldihr.
Lokal həyata keçirilən hər cür tə
nz
i
ml
ənmə tədbirləri bir sıra digər ərazilərin,
hətta dövlət tə
nziml
ənməsi obyektləri ilə birbaşa qonşuluq etməyən regionların
inkişafı istiqamətlərini və potensialını əlaqələndirir.
Məsələn, harmya yaxşı məlumdur ki, Çinin cənub-şərq sahillərində azad
iqtisadi zonaların yaradılması siyasəti, şimal, mərkəz və sahilboyu rayonlarda ərazi
fərqlərin güclənməsi ilə nəticələnmiş və bu da öz növbəsində qeyri-ixtiyari olaraq,
süni surətdə yaradıirmş nis- bətsizlikləri bərabərləşdirmək üçün yeni tənzimləyici
vasitələrin tətbiqini tələb etmişdir. Ərazi inkişafının dövlət tənzimlənməsi həmişə
və hər yerdə həyata keçirilir. Ərazi inkişafının məqsədyönlü tənzimlənməsi
praktiki olaraq dünyanın bütün dövlətlərinin məcburi funksiyasıdır. Əgər dövlətlər
onu həyata keçirmirsə onda, ya belə tənzimlənmə problemi sadəcə olaraq yoxdur,
ya dövlət özünün indiki və gələcək vəziyyəti ilə maraqlanmır, yaxud da onun gücü
çatmır.
Ərazi inkişafının dövlət tənzimlə
n
məsi strukturunu əmələ gətirən konkret tədbirlər
aşkar və qapalı, birbaşa və dolayı, ümumi və selektiv ola bilər. Bu tədbirlərin dəqiq
kəmiyyət nisbətlərinin müəyyən edihnəsi çox çətindir. Lakin hərdən «ərazi
inkişafının qapalı siyasətinə üstünlük veri
im
ə si» və ya deyək ki, «ərazi inkişafın
selektiv köməyinə üstünlük verihnəsi»nə dair ifadələr səslənir. Əsas odur ki, aşkar
və qapalı, birbaşa və dolayı, ümumi və selektiv tənzimləyici tədbirlərin eyni
istiqamətli olması məcburi deyildir, düşünülməmiş İstifadə etdikdə onlar biri
digərinin səmərəsini əhəmiyyətli dərəcədə azaltmaq qabiliyyətinə malikdirlər.
Ərazi inkişafın dövlət tənzimlənməsi prosesində meydana gələn
münasibətlərin subyektləri də orta səviyyəli deyildir. Zahirən müəm- masız şəkildə
«mərkəz» və «subyektlər» (aşağı inzibati ərazi vahid- ləri)» simvolikdir. Bu
baxı
m
dan qeyd etmək lazımdır ki, real «mər- kəz» baxdığırmz münasibətlərin
minimum üç subyekti k
im
i göstərmək olar.
«Mərkəz» hər şeydən əvvəl, subyektlərinin məcmun kimi Azərbaycan
Respublikasıdır. Aydındır ki, bütün subyektlər öz mənafelərini yuxarı
qanunvericihk orqanlarının (Milh Məclis) və onların regional inkişafa dövlətin
köməyi
nin
məzmunu və mexanizmini müəyyən edən fəaliyyəti
n
i
n
nəticələri
vasitəsilə reallaşdmhr. Məsələn, Dövlət büdcəsi, büdcə prosesi haqqında, vergilər
haqqında və başqa qanunlar.
İkinci «mərkəz» Azərbaycan Respublikası Prezidentidir. O, regional və milli
siyasətin başhca istiqamətlərini, iqtisadi islahatların əsas yollarını təsdiq edən
fərmanları imzalayır. Nəhayət, üçüncü «mərkəz» Azərbaycan Respublikası
Hökuməti və nazirliklərdir (xüsusilə Maliyyə Nazirhyi və İqtisadi İnkişaf
Nazirliyi). Onlar müvafiq qərarlar qəbul edir və başlıcası, bu qərarları maliyyə
resusrları ilə möhkəmləndirirlər. Bu «mərkəz» Milli Məclisin və Azərbaycan
Respublikası Prezidentinin qəbul etdiyi normativ aktları və fərmanları reallaşdırır.
Regional inkişafın dövlət tənzimlənməsinin obyektləri çoxsaylı və keyfiyyətcə
müxtəlifdir. Onun son obyektləri həmişə ayrı- ayrı insan qrupları, bütün mülkiyyət
formalarına, təsərrüfat istiqamətlərinə (kommersiya və qeyri-kommersiya) və
fəahyyət profilinə (istehsal, sosial, idarəetmə və s.) aid müəssisələr və
təşkilatlardır.
Bununla yanaşı onlar bilavasitə müxtəlif səvij^yələrdə (respublika, region)
hakimiyyət orqanları, həm də arahq halqa yerh özünüidarə orqanları vasitəsilə
dövlət tə
nziml
ənməsi obyektləri ola bilər, bu tə
nz
imlə
nm
ə
nin
maliyyə
komponentləri, öz növbəsində, dövlət büdcəsindən müxtəlif səviyyələrdə büdcələr
vasitəsilə son ahcılara çata büər.
Çox zaman dövlət səviyyəsində ərazi inkişafının tənzimlənməsi ayrı-ayrı
regionlara dövlətin selektiv yardırm formasında həyata keçirilir. Bu yardım xüsusi
təşkil edilən siyasi, hüquqi, sosial, maliyyə, iqtisadi və s. xaraktreh tədbirlərin
məcmuu kimi aşağıdakı vəzifələri həyata keçirməhdir:
1.
Obyektiv səbəblər üzündən inkişaf rejimində fəaliyyət göstərə bihnəyən
ərazilərin inkişafına stimul vermək (o cümlədən, resurs);
2.
Ayrı-ayrı regionların əhahsinin sosial mobiUiyini fəallaşdırmaq və resusrla
təmin etmək;
3.
Dövbt əhəmiyyəti olan potensial «artım nöqtələrinin)) yaranması və
fəaliyyət göstərməsi üçün şərait yaratmaq (məsələn, azad iqtisadi zonalar,
texnoparklar və s.);
4.
Ayrı-ayrı regionlar tərəfindən ümumdövlət funksiyalarının yerinə
yetirilməsini təmin etmək. Məsələn, ərazidə dövlət əhəmiyyətli obyektlərin və
sahələrin
saxlanılması, qapalı inzibati ərazi vahidlərin (qurumların)
maliyyələşdirilməsi, dövlət əhəmiyyətli kurort və başqa sağlamlıq ocaqlarının
saxla
n
ması və s.;
5.
Mühüm siyasi və geosiyasi ərazilərdə xüsusi təşkilati-hüquqi rejimi
yaratmaq (məsələn, gediş-gəlişi bilavasitə Dağıstan Muxtar Respubilkası
ərazisindən təmi
n
olunmuş Qusar rayonunun əraziləri. Əraziləri Ermənistanla iç-
içə olan Gədəbəy, Naxçıvan MR və bu qəbildən odan başqa rayonların müəyyən
sahələri);
6.
Fəlakət zonaları
n
ı
n
yaranmasına operativ reaksiya vermək (təbii, texnogen
və s.).
Qeyd etmək lazımdır ki, burada söhbət yalnız konkret regionlara selektiv
yardımdan gedir. Deməli, burada yardıma daha çox ehtiyacı olan ərazilərin
obyektiv seçilməsi kimi mürəkkəb məsələlər meydana çıxır ki, onlara az da olsa
dövlət resurslarını xərcləmək olar.
Əgər «dövlət)) anlayışı ilə bağlı olan daha mühüm üç məsələ də-
qiqləşdirilməsə, ərazi inkişafın dövlət tənzimlə
nm
əsinə və regionlara dövlət
selektiv yardımına dair təklif olunan şərh (traktovka) natamam olar:
>
Əvvala, bu şərh Konsitusiya ilə Azərbaycan dövlət quruluşunun yalnız bir
səviyyəsinə (həmin statusda regionlar respublikada yoxdur) həvalə edilmişdir. Ona
görə də, əvvəlcə region statusunu müəyyən etmək, sonra isə sadəcə olaraq
«ümumdövlət)) və «region)) formalarında dövlət tənz
iml
ənməsi və dövlət yardırm
demək düzgün olardı.
>
İkincisi, ərazi inkişafına dair əvvəllər qeyd olunan yalnız bütövlükdə
respublika subyektlərinə yox, həm də hər cür daha xırda inzibati-ərazi bölgələrə
(kənd rayonları, yaşayış məntəqələri və s.) də aiddir. Ona görə də dövlət
tə
nziml
ənməsi və yardımı obyekti geniş mənada qurumlar da ola bilər və ohnahdır.
Fikrimizcə, qeyd olunan qurumlar da öz təşkilati-hüquqi modehni eynilə
Azərbaycan Respublikası ilə onun subyektlərinin münasibətləri şəklində
qurmahdır- lar.
Üçüncüsü, ərazi inkişafının dövlət tənzimlənməsi ölkə daxilində siyasi, sosial,
iqtisadi (təsərrüfat), maliyyə-kredit, büdcə, vergi, təbii-resurs, milh, etnik və başqa
münasibətlər sistemi miqyasında həyata keçirilir. Bu ərazi vahidlərin birinin
xeyrinə həmin münasi bətlərin strukturunu və proporsiyalarını dəyişdirən hər bir
hərəkət, avtomatik olaraq başqalarını da dəyişdirir (təmiz pis istiqamətə).
Uzu
n
müddətli perspektivdə bir subyektin böhran vəziyyətindən çıxması həmişə
sonrakılar üçün də əlverişlidir.
Bunun üçün vaxt tələb olunur. Ərazi birliyinin bir elementinə yardım
edilməsinə dair konkret qərarlar qəbul edilən zaman qalanların haqqı var ki, bu
yardımın əsasən onların hesabına aparıldığını hesab etsin.
Lakin bu fikirlərin əsaslılığından asılı olmayaraq, sözsüz regional inkişafa
dövlət yardımı yalmz təkcə «Mərkəzin» yox, onun subyektlərinin qərarlarının
nəticəsi olmalıdır. Sözsüz ki, belə qararlar, yəni dövlət yardımının göstərilməsi
konkret regiondaxili qurumlar (rayonlar, şəhərlər və s.) üçün də nəzərə alınmalıdır.
Ərazi inkişafın dövlət tə
nz
i
ml
ənməsi k
imi
mürəkkəb problem əlavə olaraq bir-
birinə qeyri-dəqiq Konstitusiya normaları, inzibati və vətəndaş hüquqları qoymaqla
da çətinləşir. Belə ki, konstitusiya hüquqları dövlətlə onun subyektləri arasındakı
münasibətləri tənzimləyir və eyni zamanda, formal şəkildə yuxarılardan olmayan
subyektlərin dövlət hakimiyyəti orqanları ilə qarşıhqh əlaqələrini yaradır. Burada
Azərbaycan Respublikası Prezidenti
nin
sərəncamlarına üstünlük verilir. Qeyd
etmək laz
ım
dır ki. Konstitusiyada müvafiq səviyyələrdə dövlət hakimiyyəti
orqanları arasında «tabeçihk və səlahiyyətlərin həddləri)) müəyyən edilmişdir.
Hələlik mövcud olan qanunlar və qanunvericihk aktları, sərəncamlar və
bunlara əsasən qəbul olunmuş qərarların ərazi inkişafının dövlət tənzimlənməsi
problemlərini həll edə bilmir. Beləliklə, fikri- mizcə, belə bir aktual və məsul
vəzifə qarşıya çıxır ki, ya konstitusiya inzibati, vətəndaşlıq və başqa hüquq
normalarını əhatə etməli və yaxud da, ərazi inkişafının dövlət tənzimlənməsinin
əsaslarına dair xüsusi qanunlar işləyib hazırlanmalı və qəbul edilməlidir.
Fikrimizcə, müasir dövrdə sonuncu daha realdır.
Dostları ilə paylaş: |