Mövzu Regional sosial-iqtisadi inkişafın nəzəri metodoloji əsasları
Regionların inkişafının strateji planlaşdırılması
Yüklə 1,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3.3. Regionların inkişafının strateji planlaşdırılması
Bazar münasibətlərinə keçid şəraitində regional inkişafın konseptual əsaslarının yaradılması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Konsepsiyanın məzmunu bu və ya digər hadisələrə baxış siste mi və ya nəzəriyyədən təcrübəyə keçid metodologiyası kimi baxılır. Son illər Azərbaycan Respublikasında gedən proseslər, iqtisadi, siyasi və sosial sferalarda dəyişikliklər, habelə davam etməkdə olan böhranlı vəziyyət respublikanı və onun regionlarını dirçəltmək üçün təcili olaraq yeni şəraitə və yeni təsərrüfatçılıq formalarına keçmə yollarının axtarılmasını tələb edir. Bu mənada ərazi problemlərinin həlli çox aktualdır. Regional konsepsiyanın işlənib hazırlanması prosesində radikal iqtisadi islahatların reallaşdırılması kontekstində regional inkişafın yerini və rolunu müəyyən etmək, regionların özlərinə məxsus sosial-iqtisadi xüsusiyyətlərini, regional inkişaf amillərini və əsaslı istiqamətlərini, regional siyasətin mühüm problemlərini öyrənmək lazımdır. Bazara münasibətləri şəraitində regional inkişafın və ya digər məsələlərin həlli böyük elmi və əməli əhəmiyyətə malikdir. Regional inkişafın kompleks proqramlarının işlənib hazırlanması, respublikanın bir-birindən köklü surətdə fərqlənən regionlarının layihələşdirihnəsi, proqnozlaşdırılması, proqramlaşdırılması işində bu məsələlərin həlli xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Məlumdur ki, region müxtəlif növlərdə və formalarda coğrafi, iqtisadi, sosial və təbii obyektlərin məcmuuna malik məkan kimi çıxış edir: İnsan fəaliyyətinin bütün sahələri: istehsal, bölgü, mübadilə və istehlak; Xalq təsərrüfatı kompleksinin ərazi birliyi: kompleksli idarə olunma, iqtisadi-məkan sisteminin vəhdəti, xalq təsərrüfatının idarə edilməsinin ərazi- təşkilat özəyi və s. İndi iqtisadi ədəbiyyatda «regional inkişaf konsepsiya» adlanan ehni nəzəriyyə keçmişdə regional inkişafla (ərazi planlaşdırma) məşğul olan plan orqanlarının işləmələri ilə eynidir. Onlar uzunmüddətli - perspektiv «məhsuldar qüvvələrin inkişafı və yerləşdirilməsinin baş sxemləri»nin işlənib hazırlanması ilə məşğul ohnuşdur ki, bu sxemlər ideoloji, iqtisadi, siyasi və fəlsəfi nöqteyi- nəzərdən bazar iqtisadiyyatının prinsiplərinə əks idi. Buna görə də yeni problemlərin mürəkkəbliyi ilə əlaqədar regional inkişaf problemlərinə yenidən baxı lm ası zəruriyyəti meydana çıxır. Azərbaycan Respublikasının dövlət suverenliyi iqtisadi və siyasi müstəqilliyi əldə etməklə demokratik yeniləşmə yoluna qədəm qoyması ilə regional aspektə yeni məzmunda yanaşması zəruriyyəti yarandı. Respublikanın güclü iqtisadi böhram və inflyasiya ilə üzləşdiyi indiki dövrdə bazar münasibətlərinə keçmək, yeni təsərrüfatçıhq formalarını yaratmaq üçün bu daha vacibdir, regional inkişaf prinsiplərini və istiqamətlərini tezliklə müəyyən etmək lazı m dır. Bu işdə regionun sosial-iqtisadi inkişafın strateji planları önəmh əhəmiyyət kəsb edir. Regionun inkişafının strateji planı idarəetmə sənədi olub regionun inkişafına dair qarşılıqlı əlaqəli aşağıdakı fəaliyyət istiqamətlərinin xarakteristikasını əks etdirir: - regionun inkişafının məqsədləri; - qarşıya qoyulan məqsədlərə çatma yollan; - reallaşdırılması yüksək nailiyyətlərə imkan verən potensial ehtiyatlar; - seçilmiş istiqamətlər üzrə hərəkətin təşkili metodları; - qarşıya qoyulmuş məqsədlərə çatmaq üçün zəruri resurslar; - resurslardan istifadə üsulları. Regionun sosial-iqtisadi inkişafının strateji planı onun müdiriyyətinə və bütün regional cəmiyyətinə birgə fəaliyyət göstərməyə imkan verir. Strateji plan sırf inzibati sənəd deyildir, o, daha çox iqtisadi agentlər və siyasi prosesin iştirakçıları da daxil olmaqla regional inkişaf prosesinin bütün iştirakçılarını əhatə edir. Bu yuxarıdan regional idarəetmə orqanının sahibkarlara və region əhalisinə göndərilən direktiv deyildir. Əksinə, belə plan mövcud problemləri əlaqələndirilmiş və ölçülüb-biçilmiş formada biznesdən və əhalidən idarəetmə orqanına ünvanlanır. Beləliklə, o, region həyatının bütün sferalarında səmərəli strategiyaların müəyyən edilməsi mexanizmi və səmərəli həyata keçirilməsini, strateji əməkdaşlığı özündə birləşdirən alətdir. Strateji planlaşdırma prosesinə bütün maraqlanan iştirakçıları, yəni sahibkarları, siyasətçiləri və əhalini cəlb etmək məqsədəuyğundur. Region saki n ləri n i n və ekspertlərin iştirakı ilə konfranslar, seminarlar və işçi qruplarında tərtib edilən planın meyarlarına və üstünlüklərinə dair təklifləri işləyib hazırlamaq olar. Regionun sosial-iqtisadi inkişafına dair strateji planı işləyib hazırlamaq üçün xüsusi işçi qrupu yaratmaq məqsədəuyğundur. Regionun sosial-iqtisadi inkişafının strateji planının mühüm xarakteristikalarına daxildir: - plan regionun güclü və zəif tərəflərini ayırır və insanların həyat şəraitini yaxşılaşdırmaq və biznesi inkişaf etdirməklə regionun rəqabət üstünlüklərini aşkara çıxararaq onu inkişaf etdirməyə və gücləndirməyə cəhd edir; - plan gələcəyi görməyə əsaslanaraq nəzərdə tutulmuş tədbirləri həyata keçirməyə kömək etməklə malların və xidmətlərin istehsalçılarını, investorları, idarəetmə orqanlarını və əhalini istiqamətləndirən qısa ideyaları və prinsipləri özündə əks etdirir; - plan bütün regional qüvvələrin birgə səyi nəticəsində, qarşılıqlı partnyorluq fəaliyyəti nəticəsində yaranır. Plan strateji tədbirlərin özünəməxsus əlaqələndirilməsidir ki, bu da həm istehsal, həm də regionun əhalisi üçün vacibdir; - plan bu günlük və uzunmüddətli dövrə qabağıgörmə kombinasiyasıdır. Bu təkcə uzunmüddətli məqsədlər deyil, eyni zamanda fəaliyyət planıdır. Regional inkişafın strateji planı başhca olaraq əhalinin həyat səviyyəsini necə artırmaq və gələcəkdə daha da yüksəltmək üçün hansı bazanı yaratmaq tələb olunur suallarına cavab verməlidir. Regionun sosial inkişaf səviyyəsi bilavasitə istehsalın inkişafından asılıdır. Ona görə də planda regionun iqtisadi inkişafının aşağıdakı başhca istiqamətləri müəyyən edilir; - yeni yüksəkmaaşh iş yerlərinin yaradılması; - regiona yeni istehsahn cəlb edihnəsi; - mövcud istehsah inkişaf etdirmək; - istehsahn strukturunu yeniləşdirmək; - regional məhsulun daşınması və satışı metodlarını inkişaf etdirmək. Region iqtisadiyyatının inkişafımn strateji planlaşdırılması prosesini aşağıdakı mərhələlərdə təsəvvür etmək olar: 1. İnkişafın məqsədlərini müəyyən etmək; 2. Regionun inkişafının xarici mühitini təhlil etmək; 3. Regionun (potensialının) güclü və zəif tərəflərini müəyyən etmək; 4. Mövcud üstünlüklərdən istifadə etmək və yeni yerli üstünlükləri yaratmaq; 5. İnkişaf konsepsiyasını və strategiyasını işləyib hazırlamaq; 6. Konkret fəaliyyət və strategiyanın həyata keçirilməsi planını işləyib hazırlamaq; 7. Səmərəliliyi və nəticəliliyi təhlil etmək, onların məqsədlərini və həmin məqsədlərə nail olma metodlarını araşdırmaq. Regionun inkişafının strateji planının işlənib hazırlanması ardıcıllığı sxem 5.1-də verilmişdir. Məqsədlərin müəyyən edilməsi iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsində dövlətin mühüm funksiyası olduğu kimi strateji planın da əsasıdır. Adətən iqtisadi və sosial inkişafın ümumi məqsədləri, daha doğrusu, vəzifələri onlardan irəli gələn konkret məqsəd və vəzifələrdən fərqlənir. Ümumi məqsədlər gələcəyin müəyyən anlarında regionun zəruri vəziyyətini xarakterizə etməli; dəqiq və nisbətən qısa olmalıdır. Bu məqsədlərin işlənib hazırlanması işinə onlara nail olmağa marağı olanların hamısı n ı: inzibati idarə işçilərini, sahibkarları, əhali n i cəlb etmək lazımdır. İnkişaf məqsədlərini qısa və dürüst ifadə etmək üçün İqtisadi məsləhətçiləri, yerli ali təhsil müəssisələri n i n işçilərini, yerli bankların qulluqçularını cəlb etmək faydalı olar. Regional inkişafın ümumi məqsədləri bir qayda olaraq həmi n regionda yaşayış mühitinin arzu olunan keyfiyyət səviyyəsini xarakterizə edir. Onların formalaşdırıhnasmm əsasını cəmiyyət haqqında kəmiyyət və keyfiyyət məlumatları təşkil edir. Ümumi məqsədlər kifayət qədər konkret olmalıdır. Ancaq «artımı stimullaşdırmaq)) kimi ifadələrlə məqsədləri müəyyən etmək kifayət deyildir. Belə ki, burada hansı artımdan söhbət getməsi: əhalinin artımı, müəssisələrin sayının artımı, məşğul olanların sayının və ya satışın həcminin artımı, bütün hüquqi şəxslərin gəlirlərinin artımından, yaxud yerli sənaye, ticarət və ya başqa sahələrin artımından danışıhnası aydın deyildir. Daha çox ümumiləşdirilmiş şəkildə hazırlanmış məqsədlərin başqa neqativ hallarına aşağıdakı ifadələri də daxil etmək olar: - biznes üçün iqlimi yaxşılaşdırmaq; - işsizliyi azaltmaq; - əhalinin iqtisadi rifahını yüksəltmək. Belə çağırışlar regionun iqtisadi inkişafının planlaşdırıhnasma heç nə verə bi lm əz. Məqsədləri konkret ifadə etmək vacibdir. Buna nümunə olaraq aşağıdakılar təklif olunur: - kənd təsərrüfatında və ASK sahələrində məşğul olanların xüsusi çəkisini iki dəfə artırmaq; - ticarətdə məşğul olanların xüsusi çəkisini artırmaqla, onu sənayedə məşğul olanlara çatdırmaq; - kiçik müəssisələrin miqdarını 50% artırmaq; - regionda 50 yeni maliyyə infrastruktur müəssisəsini yaratmaq və s. Hər bir regionun inkişafının başlıca məqsədi əhahnin bütün kateqoriyaları üçün yaşayışın keyfiyyətini yaxşılaşdırmağı tə min etməkdir. Bu məqsədlə aşağıdakı altməqsədləri müəyyən etmək olar: - iqtisadi inkişafın nəticəsi kimi gəlirlərin və məşğulluğun artırılması; - resursların və büdcə xərclərinin qaytarıhnasmm (ödənilməsi) səmərəliliyinin nəticəsi kimi ümumi həyat şəraitinin yaxşılaşdırılması. Strateji plan aşağıdakı 3 strateji məqsədə nail ohnağa da istiqamətləndirilə bilər: 1. Biznes üçün əlverişli iqlimin yaradılması; 2. Dünya iqtisadiyyatına birləşdirilməsi; 3. Sosial mühitin yaxşılaşdırılması. Bu strateji məqsədləri də, öz növbəsində, məzmun etibarilə aşağıdakı formada konkretləşdirmək olar: 1.1. Biznes üçün artıq məhdudiyyətlərin götürülməsi. 1.2. Vergi maneələrin (basqıların) azaldılması. 1.3. Daşınmaz əmlak bazarının yaradılması. 1.4. İşçi qüvvəsi bazarının yaradılması. 1.5. Maliyyə resurslarının real sektorun maliyyələşdirilməsinə yönəldilməsi. 1.6. Dinamik regional inkişaf zonaları n ı n yaradılması. 2.1. İxrac yönümlü istehsalın inkişafı. 2.2. Rəqabətqabiliyyətli istehsalçıların birləşdirilməsi. 2.3. Elm, təhsil, innovasiya fəahyyətinin inkişafı. 2.4. Qlobal informasiya mühiti ilə birləşmə. 3.1. Regionun təhsil, mədəni və intellektual potensialının inkişafı. 3.2. Mənzil probleminin sürəth həlli; MKT-da islahatlar. 3.3. İnfrastrukturun inkişafı istilik, su, qaz, elektrik enerjisi ilə təchizatı və kanalizasiya. 3.4. Regionun inzibati idarə edilməsi nin keyfiyyətinin yüksəldilməsi. 3.5. İctimai təhlükəsiz li k səviyyəsinin yüksəldilməsi. 3.6. Ətraf mühitin vəziyyətinin yaxşılaşdırılması. Qeyd etdiyimiz hər bir maddə üzrə təqribi müddətlər, mexa- nizmlər, nəzarət formaları və maliyyələşdirmə mənbələrinə dair fəaliyyət proqramı tərtib olunur. Planın işlənib hazırlanmasının ikinci mərhələsində xarici mühitin (ÜDM-in dinamikası, investisiya iqlimi, müxtəhf risklər, inflyasiya, iqtisadi artımın perspektivləri) sosial-iqtisadi parametrləri təhlil edilir, regionun çıxış səviyyəsini, start vəziyyətini nəzərə almaqla oxşar regionların iqtisadi inkişafı ilə müqayisəli təhlili aparılır və beləliklə, regional inkişafın xarici amilləri üzrə çıxarılır. Xarici və daxili amillərin təhlili regionun səmərəli inkişafım təmin edən sahələrini və fəaliyyət növlərini müəyyən etməyə i mk an verəcəkdir. Təhlil regionun mühitinin müqayisəli xarakteristikasını aşkar lamağa imkan verir. Xarici mühit coğrafi vəziyyət və iqlim, Azərbaycanda makroiqtisadi vəziyyəti, dünya və Azərbaycan iqtisadiyyatında üstün məqamlar, demoqrafik meyillər və s. əhatə edir. Daxili mühit isə resurslar və onların əlverişliyi (vərdiş və təhsil də daxil olmaqla insan resursları, texnologiyalar, əsas fondlar, daşınmaz əmlak, maliyyə resursları), sahibkarhq və investisiya mühiti, infrastruktur və ko mm unal xidmətləri özündə birləşdirir. Güclü və zəif tərəflərin (potensialın) inkişafımn tə hl ili mərhələsində iqtisadi, sosial, ekoloji və institusional xarici mühitin kəmiyyət VƏ keyfiyyətinin köməyilə regionun iqtisadi inkişafı üçün cəlb etmək mümkün olan xarici resurslar (maliyyə, insan, təbii, institusional) dəqiqləşdirilir və qiymətləndirilir. Strateji planlaşdırmanın mövcud və yaradılan yeni yerlərin üstünlüklərindən istifadə mərhələsində aşağıdakı məsələlərə baxılır: - regionun mövcud üstünlüklərindən (yerləşmə vəziyyəti, əsas bazarlara yaxınlıq, demoqrafik xüsusiyyətlər, infrastrukturun inkişafı) istifadə imkanları nəzərdən keçirilir; - regionun sosial-iqtisadi inkişafımn əvvəlki proqramların yerinə yetirilməsinin nəticələri müəyyən edilir; - regional iqtisadi inkişafın idarə edilməsi həyata keçirilmiş tədbirlərin nailiyyətləri və müvəffəqiyyətsizhklərin səbəbləri aşkara çıxarılır; - regional inkişafın daxili amilləri, əsas və əlavə sahələri dəqiqləşdirilir, regionun hansı mərhələdə sənaye, sənayeləşməyə qədərki mərhələdə o lm ası dəqiqləşdirihr; - hansı sferalarda və əsasən hansı amillər hesabına əlavə dəyər yaranır və yaradıla biləcəyi müəyyən edilir və bunun əsasında regionun iqtisadi inkişafının məqsədləri bir daha dəqiqləşdirilir. İndiki şəraitdə bir sıra regionlarda sənayenin infrastrukturun zəif inkişaf etməsi, habelə həmin regionlarda xidmət sahələrinin inkişaf etdirilməsi imkanlarını nəzərə alaraq regional üstünlükləri yalmz istehsalda yox, həm də xidmət sferasında axtarmaq lazımdır. Regionun inkişafının müasir mühüm amili keyfiyyətli rabitə infrastrukturunun olmasıdır. Müasir kommunikasiya xətləri, regional kompyuter şəbəkələrinin inkişafı, İnternetə sərbəst qoşulma imkanları XX əsrin əvvəllərində regional inkişafda dəmir yollarının əhəmiyyətinə bənzəyir. Eyni zamanda, müasir mərhələdə regionların inkişafında vacib və yüksək əhəmiyyətli amillərdən biri yüksək səviyyədə ixtisaslı regional kadrların hazırlanması və saxlanmasıdır. Strateji planlaşdırmanın bu mərhələsində regionun güclü tərəflərindən istifadə və zəif cəhətlərin neytrallaşdırılması im kanlarına baxılır. Regionun inkişaf konsepsiyası və strategiyasıma işlənib hazırlanması mərhələsində regionun sosial-iqtisadi inkişafının məqsədlərinə, amillərinə və bu inkişafın mexanizminə, habelə bu inkişafın idarə edilməsi metodlarına dair son nəticələr qısa və dürüst ifadə olunur. Nəticələr, regionların sosial-iqtisadi inkişafının yeni meyillərini, yerh xüsusiyyətləri və müasir mərhələdə Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişaf xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla hazırlanır. Konsepsiya regionun inkişafı üzrə üstünlüklərin aşkara çıxarılması, inkişaf resursları n ı n təhlili, habelə həmin regionun aşkara çıxarılmış üstünlüklərini əhatə edir. Yüklə 1,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|