Mövzu Regional sosial-iqtisadi inkişafın nəzəri metodoloji əsasları
Səhiyyənin inkişafının planlaşdırılması
Yüklə 1,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
7.5.Səhiyyənin inkişafının planlaşdırılması İnsanların sağlamhğımn qorunması sosial proqrarmn tərkib hissəsidir. Son illərdə müstəqil Azərbaycan Respublikasında səhiyyə sisteminin, tibbi sığortanın, pullu səhiyyə xidmətinin, əczaçıhğm inkişafı və s. haqqında qanunlar və qanunvericilik aktları qəbul olunmuş, vəzifələr müəyyən edilmişdir. Həmin vəzifələrin yerinə yetirilməsi üzrə yerli dövlət hakimiyyəti orqanlarının, yəni bələdiyyələrin, icra hakimiyyətlərinin səlahiyyətləri xeyli genişləndirilmişdir. Səhiyyə, nəinki təkcə sosial məsələlərin, həmçinin iqtisadi vəzifələrin kompleks həlli n də də böyük rol oynayır. Belə ki, o, yüksək əmək qabiliyyəti səviyyəsinə bilavasitə təsir göstərməklə əmək ehtiyatlarından səmərəli istifadə olunmasına, əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsinə, ictimai istehsalın dinamik inkişafına və onun səmərəliliyinin artmasına şərait yaradır. Muxtar Respublikada, vilayətlərdə, region və inzibati rayonlarda, səhiyyə, bədən tərbiyəsi və idman, ictimai təmi n at müəssisə və idarələri şəbəkəsi fəaliyyət göstərir, vahid nomenklaturaya uyğun olaraq bütün səhiyyə idarələri dörd qrupa ayrılır: müalicə-profilaktika (xəstəxanalar, dispanserlər, poliklinikalar, təcili tibbi yardım və qanköcürmə, ana və uşaqların sağlamlığının qorunması, sanatoriya kurort idarələri); sanitar-profilaktika; tibbi-məkhəmə ekspertizaları; aptek idarələri. Tibbi xidmətin ən kütləvi növü olan ambulator idarələrində xəstələrin 80 faizi müalicə olunur. Uzun illərin təcrübəsinə görə poliklinikada həki m ə müraciət etmiş 40 xəstədən ya lnız biri xəstəxana müəssisələrində stasionar müalicəyə göndərilir. Əhaliyə ambulator-polikli n ika xidməti n i n əsas həcm göstəricisi 1 ildə əhalinin hər nəfərinə düşən, po li kli n ikalarda hək iml ərə müraciətin, məsləhətlərin və onların evə çağırılmasımn sayıdır. Ambulator-pohklinikalarm gücü hə min idarələrin şəbəkəsinin inkişafı planının göstəricilərinin ölçüsü ki mi çıxış edir. Ambulator-po li kli ni ka idarələri n i n gücü dedikdə layihə və ya hesablanmış güc başa düşülür. Bu göstəricini növbədə 600 müraciəti olan poliklinikamn misa- hnda hesablayaq. Polikli n ikada bir növbə ərzində (6-6,5 saat) həkimlər tərəfindən 600 xəstə qəbulunu tə min edilə bilər, ffələlik qüvvədə olan normativə görə ölkə üzrə gün ərzində polikhnikaların işinin növbəçihk normativi (əmsalı) 1,6 müəyyən edilmişdir. Deməli, gücu 600 müraciət olan polikhnikada iş günü ərzində (növbəlilik əmsalı 1,6 olduqda) həki ml ər 960 xəstənin müraciətini təmin edər. Poli- klinikamn iUik buraxıhş qabihyyətini müəyyən etmək üçün iş günü ərzində müraciəti n i polikhnikanm bir ildə iş günlərinin miqdarına vurmaq lazı m dır (Səhiyyə Nazirhyi tərəfindən poliklinikaların bir ildə iş günləri n i n miqdarı 307 gün müəyyənləşdiribb). Beləliklə, poliklinikanın illik gücünün 600x1,6x307=294,7 və yaxud 300 min müraciətə bərabər olduğunu tapırıq. Ambulator-pohklinika idarələrinin gücünü araşdırdığımız şəbəkə göstəriciləri əhalinin tələbatından asıh olaraq onların şəbəkəsinin planlaşdırılması üçün yararlı metoddur. Əgər poliklinikanın xidmət etdiyi rayonda 25 min nəfər yaşayırsa, onda onun gücu il ərzində bir adamın həkimlərə 12 müraciəti təmin edər. Am- bulator-polliklinika şəbəkəsinin inkişafını planlaşdıran zaman növbə ərzində bir müraciətə düşən iş sahəsi normativləri də nəzərə alınmalıdır. Həmin normativlər Səhiyyə Nazirliyi tərəfindən təsdiq olunur. Əhalinin ambulator-poliklinika xidmətinə tələbatı (həm ümumi, həm də ayrı- ayrı ixtisaslaşdırılmış tibbi xidmətlər üzrə) aşağıdakı düsturla hesabla n ır: T=ƏFL Əc - plan dövründə əhalinin sayı; H - 1 nəfərin il ərzində həkimlərə müraciətinin plan norması. Hesablamalar şəhər və kənd əhalisi üzrə ayrılıqda aparılır. Strateji planlaşdırmanın bütün səviyyələrində səhiyyənin inkişafı planlarımn tərtib olunmasında mühüm mərhələlərdən biri stasionar tibbi xidmətinin planlaşdırılması və xəstəxana idarələri şəbəkələrinin səmərəh yerləşdirihnəsidir. Əhahyə tibbi xidmətin göstərilməsinin təşkilati formaları, xəstəxana idarələrinin quruluşu və onların yerləşdirilməsi, xəstəliyin xarakter və səviyyəsindən, əhali n i n sayından, cins və yaş qrupundan, peşə tərkibindən və ölkənin ayrı-ayrı rayonlarında yerləşməsi xüsusiyyətlərindən asıhdır. Əha linin xəstəxana xidməti ilə təmin olunması nın təşkilati formaları öz növbəsində tibbi xidmətin bu növünün həcm və keyfiyyətini müəyyənləşdirir. Ko n kret ərazidə xəstəxanaların, doğum evlərinin, dispanserlərin və digər stasionar idarələrin inkişafımn planlaşdırıhnasmda normativlərdən istifadə olunur. Bu normativlərə daxildir; - əhahnin 1000 nəfərinə hospitaUaşdırmamn miqdarı; - 1 ildə xəstəxana çarpayılarından istifadəolunma günlərinin miqdarı; - stasionarlarda xəstələrin müalicəolunma müddəti; - əhahnin 10 min nəfərinə düşən xəstəxana çarpayılarının miqdarı. Əhahnin 1000 nəfərinə qospitallaşdırma miqdarı normativləri bütün ixtisaslar üzrə bütövlükdə və ayrı-ayrı tibbi xidmət növləri üzrə müəyyən olunur. Əhalinin statisonar xidmətə tələbatımn müəyyən edilməsi üçün mühüm göstəricilərdən biri stasionarda xəstələrin müahcəolunma müddəti, yaxud stasionarda xəstənin orta qahna müddəti normativləridir. Bu göstəricinin həcminə bir sıra amillər təsir göstərir: hospital- laşdırıhnış xəstələrin tərkibi, onların xəstəliyinin ağırlığı, hospitallaş- dırma müddəti, həkimlərin ixtisas səviyyəsi, əhalinin xəstəxana çarpayıları ilə təmin olunması, xəstələrin hospitallaşdırmaya qədər müayinə olu n masının səviyyəsi və keyfiyyəti, xəstəliyin diaqnostikası və s. Ayrı-ayrı ixtisaslar üzrə statisonarda xəstənin orta qalma müddəti göstəricisinin formalaşmasına təsir göstərən amillərin tədqiqi və araşdırılması, çarpayı fondundan istifadə olunmasının ehtiyatı mənbələri n i n aşkara çıxarıhnasma kömək edir. Xəstəxana və ambulator-poliklinika idarələrinin fəaliyyətində göstərilən nöqsanların aradan qaldırılması üçün aşağıdakı tədbirlərin həyata keçirilməsi nəzərdə tutulur: - poliklinikalar tərəfindən stasionar müalicəyə göndərilən xəstələrin hazırlıq keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması və hospitallaşdırmaya qədər və sonra poliklinika ilə stasionarların qarşılıqlı əlaqələrinin daha dəqiq həyata keçirilməsi; - hospitallaşdırma sisteminin təkmilləşdirilməsi, plan üzrə xəstələrin hospitallaşdırılmasmm gözləmə müddətini ixtisar etmək və onların stasionarlarda həftənin bütün günləri üzrə bərabər daxil olmasının təşkili; - təyinat üzrə xəstələrin hospitallaşdırılması; - işlərin daha düzgün təşkili, poliklinikada və stasionarda özünü doğrultmayan təkrar müayinələrin aradan qaldırılması hesabına di- aqnostik və cərrahi əməliyyata qədər dövrün ixtisarı; - poliklinika və stasionarlarda mütəxəssislərin məsləhətlərindən vaxth- vaxtmda və geniş istifadə edihnəsi; - əsas xəstəliklə bərabər yanaşı xəstəliklərin vaxth-vaxtmda müayinə və müalicə olu n ması və s. Bir ildə xəstəxana çarpayılarından istifadəolunma günlərinin miqdarı normativləri əhalinin stasionar xidmətinə tələbatının müəyyən olunması üçün zəruridir. Bu normativlər ayrı-ayrı ixtisaslar üzrə dəqiqləşdirihnəklə şəhər və kənd xəstəxana idarələri üçün Səhiyyə Nazir İyi tərəfindən müəyyən edilir. Səhiyyə Nazirliyi tərəfindən həmin normativ orta hesabla şəhər stasionarları üçün 340 gün, kənd xəstəxanaları üçün - 310 gün müəyyənləşdirilmişdir. Bir ildə xəstəxana çarpayılarından istifadə günlərinin miqdar göstəricisinin aşağı ohnası, nəinki əhahyə tibbi stasionar xidmətinin təmin edilməsi səviyyəsinə, həm də iqtisadi göstəricilərin zəifləməsinə təsir göstərir. Xəstələrlə təmin ohnayan çarpayılara çəkilən xərc təmin olunmuş çarpayılardan cəmi 20-25 faiz azdır. Çarpayı fondu çox olan və intensiv istifadə edilən xəstəxanalarda bir çarpayı- gününun də dəyəri aşağıdır. Çarpayıların boşdayanmalarının ixtisarı, xəstəxanaların qeyri-məhsuldar xərcləri n i n və onlarda çarpayı dəyərinin aşağı ohnasma təsir edir. Xəstəxana çarpayılarından istifadə günlərinin miqdarı göstəricisini, bütün xəstələrin çarpayı-günlərinin miqdarının müvafiq orta illik çarpayıların miqdarına nisbətilə hesablamaq olar. Xəstəxana idarələrinin fəahyyətinin tə hl ili zamanı "çarpayı dövriyyəsi" göstəricisindən istifadə olunur. Hə min göstərici il ərzində xəstəxana çarpayılarına olan xəstələrin miqdarını xarakterizə edir. Bu göstərici il ərzində daxil oknuş, çıxmış və ölmüş xəstələrin miqdarının xəstəxana çarpayılarımn orta illik sayına nisbətilə hesabla nı r. Əhalinin xəstələnmə səviyyəsi, əhalinin 1000 nəfərinə hospital- laşdırmanın miqdarı, stasionarda xəstənin orta müalicəolunma müddəti, bir ildə xəstəxana çarpayılarından istifadəolunma günlərinin miqdarı və bir sıra digər göstəricilər (çarpayı dövriyyəsi, şəhər və kənd əhalisi n i n sayı, cinsi tərkibi, əhalinin ölümü və doğum) üzrə məlumatlar əldə edildikdən soma planlaşdırılan xəstəxana idarələrinə tələbatı müəyyən etmək olar. Şəhərlərdə, rayon, vilayət, respublikalarda xəstəxana şəbəkəsinin inkişaf plam tərtib olunarkən şəhər əhalisinin, o cümlədən, sənaye, tikinti və nəqliyyat işçilərinin hə mi n növ tibbi xidmətlə təmin olunması m bilmək lazımdır. Kənd yerlərində səhiyyə planı tərtib edilərkən əhalinin sıxlıqı, coğrafi xüsusiyyətlər, kənd təsərrüfatı istehsalının spesifikası və digər şərtlərlə nəzərə a lınm alıdır. Ayrı-ayrı rayonların, şəhərlərin, vilayət, muxtar respublikaların yuxarıda qeyd olunan xüsusiyyətləri xəstəxana şəbəkələrinin diferen- sial inkişaf planımn formalaşmasında nəzərə ahmr. Əhalinin stasionar xidmətə ehtiyacını müəyyən etmək üçün əhali n i n sayı, hospital- laşma faizi, çarpayıda xəstənin qalması günlərinin orta miqdarı, bir ildə çarpayılardan istifadəolunma günlərinin orta miqdarı göstəricilərindən istifadə edilir. Xəstəxana çarpayılarının miqdarı əhaliyə stasionar xidmətin əsas göstəricisidir. Əhalinin xəstəxana çarpayılarına tələbatı aşağıdakı qaydada hesablanır: Ç=K*100 Əc - planlaşdırılan dövrə əhalinin sayı; H - hospitallaşdırma norması (faiz); Kx - xəstənin çarpayıdaqalma günlərinin orta miqdarı; Kc - il ərzində çarpayılardan istifadəolunma günlərinin miqdarı; Göstərilən qaydada hesablamanı həm bütövlükdə, həm də ayrı- ayrı ixtisaslaşdırılmış tibbi xidmət üzrə stasionarlarda əhahnin xəstəxana çarpayılarına olan tələbatını müəyyən etmək üçün istifadə etmək olar. Həmin hesablamada əhalinin sayı və çarpayı normativləri 1000 nəfərə barabər götürülür. Muxtar respublika, vilayət, region, rayon, şəhər, qəsəbə üzrə bütövlükdə səhiyyənin inkişafının planı tərtib edilən zaman tibb işçilərinə tələbat aşağıdakı iriləşdirilmiş normativlər əsasında hesablanır: - Əhalinin 10000 nəfərinə ambulator-poliklinika xidməti üçün həkim vəzifələrinin miqdarı; - Stasionar xidməti üçün 100 xəstəxana çarpayısına düşən həkim vəzifələrinin miqdarı; - Əhalinin 10000 nəfərinə ambulator-polikli n ika xidməti üçün orta tibb heyətinin vəzifələrinin miqdarı; - Stasionar xidməti üçün 100 xəstəxana çarpayısına düşən həkim vəzifələrinin miqdarı; - Əhalinin 10000 nəfərinə ambulator-polikli n ika xidməti üçün orta tibb heyətinin vəzifələrinin miqdarı; - Stasionar xidməti üçün 100 xəstəxana çarpayısına düşən orta tibb heyətinin vəzifələrinin miqdarı. - Tibb işçilərinin planlaşıdırılmasmda həkim vəzifələrinin miqdarı göstəricisinin hesablanması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. - Ambulator-poliklinika idarələrində həkim vəzifələrinin miqdarı əsas hesablama göstəricisidir. Ambulator-polikli n ika idarələrindən səmərəli istifadə, onların gücünün, həkim vəzifələri ştatına və xidmət olunan əhalinin sayma uyğunluğundan asıhdır. Buna görə də, həkim vəzifələrinin funksional fəaliyyəti (illik, aylıq, gündəlik və bir saatlıq məhsuldarlığı) hesablanmalıdır. Həkim vəzifələrinin funksional fəaliyyəti dedikdə həkimin il ərzində təmin edə biləcəyi xəstələrin qəbulunun miqdarı başa düşülür. - Həkim vəzifələrinin funksional fəaliyyət göstəricisi bir saat ərzində həkimlərə müraciətdən, bir gündə ambulator-poliklinika qəbulunun vaxtından və bir ildə iş günlərinin miqdarından asılıdır. Beləliklə, bir həkim vəzifəsinə illik müraciəti müəyyən etmək üçün yuxarıda adları çəkilən göstəriciləri ardıcıl olaraq bir-birinə vurmaq lazımdır. Müxtəlif ixtisaslı həkimlərdə həmin göstəricilər eyni olmadığı üçün onların vəzifələrinin funksional fəaliyyəti də fərqlənir. Ambulator-poliklinika idarələri həkimlərinin tərkibində sahə (can) həkimlərinin (terapevt) və sahə uşaq həkimlərinin (pediator) xüsusi çəkisi artırılmışdır. Bununla əlaqədar hal- hazırda bir sahə terapevti 1,7 mi n yaşlı əhaliyə, bir sahə pediatoru 800 uşağa xidmət edir. - Ambulator-poliklinika və xəstəxana stasionarlarında həkim heyətinin funksional fəaliyyəti normativləri Səhiyyə Nazirliyi tərəfindən müəyyənləşdirilir. Qeyd etmək lazımdır ki, məktəb və məktəbəqədər uşaq müəssisələrində xidmət göstərən həkimlər, ambulatoriya və poliklinikaların köməkçi kabinetlərində (laboratoriya, rentgen, fu n ksional diaqnostika və s.) işləyən həkimlər ayrıca hesablanır. Ambulator-poliklinika idarələrində həkim vəzifələrinin sayını müəyyən edərkən nəzərə almaq lazımdır ki, sənaye müəssisələrində, tikintidə və nəqliyyatda işləyənlər sex-sahə prinsipi üzrə müalicə- profilaktik kömək alırlar. Tibbi-sanitar idarələrində və ya ərazi poliklinikalarda sex sahələrinin həkim vəzifələri müəyyənləşdirilir. Sənaye müəssisələrində 2 min işçiyə 1 həkim vəzifəsi; mədən və neft emalı sənayesində 1,5 mi n işçiyə 1 həkim vəzifəsi planlaşdırılır. Əhalinin ayrı-ayrı yaş və ixtisas kateqoriyalarına profilaktik xidmət üçün (körpələr evi və uşaq bağçalarında uşaqlar, məktəblilər, tələbələr, idmançılar və s.) həmçinin əhalinin sanitar-epidemoloji xidmət üçün həkim vəzifələrinə tələbat da normativlər əsasında müəyyənləşdirilir. Məsələn, əhalinin 25 min nəfərinə 1 epidemioloq həkim vəzifəsi; 25 min uşağa - məktəb sanitariyası üzrə 1 həkim; şəhər əhalisinin 30 min nəfərinə - ərzaq sanitariyası üzrə 1 sanitar həkim və s. Şəhər və kənd əhalisinin tibbi xidmətlə təminolunma səviyyəsi nəticə etibarilə əhalinin müəyyən sayma düşən həkimlərin miqdarından asılıdır. Səhiyyənin hansı istiqamətindən (müalicə, diaqnostik, sanitar-epidemioloji və s.) asılı olmayaraq həkimin əməyi xəstəliyin profilaktikası və müalicəsinə yönəldilməlidir. Normativlər həmçinin səhiyyənin bölmələri, ixtisasların növü və profili üzrə də diferensiallaşdırıhr. Mütəxəssislərə tələbatın müəyyən edihnəsi və onların hazırlanmasının planlaşdırılması zamanı, həkimlərə və orta tibb işçilərinə olan əlavə tələbat da hesablanmalıdır. Əlavə tələbatın hesablanmasında həmin mütəxəssislərin plan dövrünün əvvəlinə miqdarı və plan dövründə ali və orta tibb təhsili mütəxəssislərin peşə fəaliyyətinin dayandırılmasıdır. Beləliklə, həki ml ərə və yaxud orta tibb işçilərinə əlavə tələbat: ah və orta tibb təhsilü mütəxəssislərin sayının artunmdan və plan dövründə çıxan mütəxəssislərin əvəz olunmasından asıhdır. Öz növbəsində həkimlərə və orta tibb işçilərinə əlavə tələbat əhalinin art ımın dan və səhiyyə idarələri şəbəkəsinin genişləndirilməsindən birbaşa asılıdır. Ayrı-ayrı regionlar üçün əlavə tələbat hesablandıqda, nəi n ki mütəxəssislərin təbii ixtisasını, həm də mexaniki hərəkətini də nəzərə almaq lazımdır (bir müalicə idarəsindən digərinə keçmək, bir respublikadan digərinə keçməsi və s.), ölkə üzrə bütövlükdə mütəxəssislərə əlavə tələbat yalnız təbii ixtisarından asılıdır. |