Mtmda bolalarni ma’naviy estetik tarbiyalashda musiqaning o’rni

Bolalar o‘yinlarida musiqa Har xil bolalar o‘yin mashqlarida turli xil musiqalardan foydalaniladi. Bolalar o‘zlari mashg‘ulotlarda o‘rgangan: «Musiqa mashg‘ulotlari», «Konsert»larda raqsga tushadilar, ashula aytadilar. Bunday o‘yinlarda tarbiyachi bolalarga ro‘llarni bo‘lib beradi, har xil musiqalarni topib beradi.
Bolalar tariyasida musiqiy-didaktik o‘yinlar katta rol o‘ynaydi. Ulardan ayrimlari mashg‘ulotlar vaqtida o‘rganiladi. O‘yinlar musiqaviy qobiliyatni, fikrlashni oshiradi. Oila tarbiyachisi bolalarning kundalik hayotida olgan bilimlarini mashg‘ulotlarda takrorlaydi, ularni yangi musiqiy-didaktik o‘yinlar bilan tanishtirib boradi.
Oila tarbiyachisi bolalarni har xil musiqaviy asboblar bilan tanishtirib boradi va bolalarni har xil musiqaviy asboblar qo‘yilgan stol atrofiga o‘tqizadi. Bolalarni birma-bir chaqirib, asboblarning nomini so‘raydi, tarbiyachi musiqa chalib beradi va qaysi musiqaviy asbobda chalganini bolalardan so‘raydi.
Musiqaviy ta’lim berish jarayonida musiqa tinglash, kuylash, musiqa savodini o‘rgatish, raqs tushish, cholg‘u asboblarini chalish hamda musiqa ijodkorligi kabi bilimlarni berish har tomonlama kamolga yetishida muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi.
Bolalarga musiqiy tarbiya berishning negizi qo‘shiq aytishdir. Qo‘shiq har tomonlama bolani kamolga yetaklaydi. Bolalardagi musiqiy qobilyatni rivojlantirishga hamda bolaning barkamol yetuk avlod kishisi sifatida o‘sishiga yordam beradi. Bolalar bog‘chasida o‘rgatiladigan har bir qo‘shiq mazmuni va xarakterini ongli tushunishga o‘rgatish kerak bo‘ladi. Avvalambor tarbiyachi biror
bir she’rni yod olishni dasturdan foydalangan holda o‘rganadi. Har bir tanlangan she’r bolaning qiziqishlari, bolaning ishlari, guruhlari hamda fasllarga qarab bayramlarning turlariga qarab o‘rgatiladi. Qo‘shiq bolaning hayotida muhim rol o‘ynaydi.
Qo‘shiq inson tafakkurini va ongini rivojlantiradi. Biz qo‘shiqni bolalarga o‘rgatayotganda avval qo‘shiq kuyini, keyin she’rini misrama-misra o‘rgatamiz. Qo‘shiq kuyini o‘rgatganda to‘rt xil musiqa asboblari orqali chalib yoki bo‘lmasa, biror-bir jonivorning ovozlarini berib, o‘rgatishimiz mumkin. She’rni esa bo‘g‘inlarga ajratib yoki chapaklar orqali yod oldiradi. Bolalar she’rlarni tezroq yod olishlari uchun she’r matnlarini takror aytishimiz kerak. Agar bolaning xayoli bir joyda bo‘lmasa, musiqa tovushlarini va she’rni tez yod olishlari murakkab bo‘ladi.
Chunki musiqaviy qobilyatini o‘stirish musiqa san’atiga bo‘lgan mehr va qiziqishini oshirib borish bolalarning o‘z faoliyati jarayonida muvoffaqityali bajaradi. Qo‘shiq aytishda bolalarning ovoz xajmi diapozoni ishtiyoqi va zavqi, musiqa va qo‘shiq sohasidagi tayyorgarligini e’tiborga olishi lozim.
Har bir qo‘shiq ma’lum pedagogik maqsadlarni amalga oshirishni ko‘zda tutib tanlanadi. Qo‘shiqlarni ma’lum bir tizimga solishda oddiydan-murakkabga qarab borishga rioya qilish kerak.
Qo‘shiqlarni quyidagi talablarga qarab tanlash tafiya etiladi:
-tarbiyaviy ahamiyati, g‘oyaviy mazmuni, musiqiy tuzulishi va xarakteri;
-qo‘shiqning matnini yod olishligi, badiiy yuksakligi va bolaarning lug‘at boyligiga mosligi;
-ohangning xarakteri, intonatsiya ifodasi, kuyning o‘lchovi, diapazonning bolalar ovoziga mosligi;
-qo‘shiqning musiqa cholg‘u asboblari jo‘rligi uchun nota matni bo‘lishligi va bolalar yoshiga mosligi;
-qo‘shiqning shakli, necha band, qismdan iboratligi, naqoratning mavjudligi.
Yalla, lapar, alla kabi o‘zbek xalq qo‘shiqlari, shuningdek, terma qo‘shiqlar milliy musiqiy-ritmik harakatlar bilan o‘rgatiladi. Musiqa rahbari bolalarga qo‘shiqlarni ifodali yoqimli ovzda aytib berib tanishtiradi. Qo‘shiq mazmunini obrazli, qiziqarli tarzda bolalar ongiga yetkazishga harakat qiladi. Bunda u ko‘rgazmali qurollar, musiqiy ritmik harakatlardan foydalanadi. qo‘shiq mazmuni va xarakterini bolalar yaxshi anglab olgandan so‘ng o‘rgatishga kirishadi. Bolalar toliqib qolmasligi uchun qo‘shiq o‘rgatish uslubi vaqti-vaqti bilan o‘zgartirilib turiladi.
Bolalar qo‘shiqni o‘rindiqlarga o‘tirgan yoki tik turgan holda kuylaydilar. O‘tirgan holatda o‘rindiqlarga suyanib ya’ni, orqaga yotib olib aytish mumkin emas. O‘rindiqlar bolalar yoshiga mos bo‘lishligi lozim. Qo‘shiq o‘tirib kuylayotganda qo‘llarni tizzalariga qo‘yishi shart. Qo‘shiqning mazmuniga mos musiqiy-ritmik haraktarni bajarish bolalarning ko‘krak qafasi va nafas yo‘llarini yaxshi rivojlantirishga yordam beradi.
Qo‘shiq kuylash yengil va oson amalga oshirilishi tufayli bolalar diqqatini tez jalb etish mumkin. qo‘shiq repertuarini tanlashda bolalarning quyidagi ovoz diapazonlariga rioya etish lozim.
-2-3 yoshli guruhlarda ovoz diapazoni mi -1-lya -1;
-3-4 yoshli guruhlarda ovoz diapazoni re -1-lya -1;
-4-5 yoshli guruhlarda ovoz diapazoni re -1-si -1;
-5-6 yoshli guruhlarda ovoz diapazoni re -1-do -1;
-6-7 yoshli guruhlarda ovoz diapazoni re -1-re -2;
Barcha guruh bolalari uchun (fa 1-si 1) yengil primar-qulay regstr hisoblanadi. Shuning uchun vokal mashqlarini va yengil qo‘shiqlarni shu regstrda kuylatish maqsadga muvofiqdir. Bu bolalarda musiqiy qobiliyatni har tamonlama rivojlantirishda katta ta’sir ko‘rsatadi. Qo‘shiq kuylash jarayonida bolalarning fikrlash qobiliyati, nutqi, idroki o‘sadi. Musiqa rahbari albatta har bir qo‘shiqni o‘rgatish davomida bolalar bilan suhbat qilib ulardan qo‘shiq haqidagi fikrlarini so‘rab ularni fikrlashga undashi yaxshi. Musiqa rahbari shu bilan birgalikda bolalarni ovozini asrab avaylashga o‘rgatib borishi lozim.

Talaffuzning aniq va ravshanligi qo‘shiqning tushinarli bo‘lishiga berib uning badiiy obraz bilan aniq va mahzunli ijro etishiga kumaklashadi. Bolalarning ovoz xosila tizilmalari musiqa o‘quvi yoshga qarab o‘sadi. Shuning uchun qo‘shiq aytish malakalari ovozning asosiy elementlari: nafasning rejaga solish, tovush hosil qilish, talaffuz, soz, ansambl, dasturida har qaysi o‘quv elementlarining hammasi bir - biriga o‘zviy bog‘lanib borishi. Yuqorida ko‘rsatilgan elementalarning har biri hamma guruhlardagi qo‘shiq aytish ilimining mazmuniga kiradi, va asta-sekin mustahkamlanib, sifati o‘zgarib, murakkab qo‘shiq repertuarida rivojlanadi. Shu guruh bolalariga alohida e’tibor berilishi kerak.