Mtmda bolalarni ma’naviy estetik tarbiyalashda musiqaning o’rni

Katta guruhda kuylashga o‘rgatish metodlari Tovush hosil qilish ustida ishlaganda zo‘riqmasdan kuylashga e’tiborini qaratadi, ammo ovoz jaranglash turli-tuman bo‘lishini, ya’ni tabiiy, jarangdor, chaqqon, yengil, mayin kuylashga erishish kerak. Qo‘shiqchilikda diksiya va qo‘shiqchilikni rivojlantirib o‘z-o‘zini eshitishga ovoz kuchini boshqarishga, so‘zlarni aniq talaffuz etishga o‘rgatish. Musiqa rahbari doim bolalar sof kuylashiga e’tibor berishi kerak. Kuylashning sifati kuylash holatiga bog‘liqdir. Ifodali kuylashga erishishda dinamiz tuslar, ansambl malakalari to‘g‘ri
bajarilishi muximdir.
Metodik usullar:
1. Aks-sado usuli.
2. Qiyoslash-taqqoslash metodlaridan foydalaniladi.

Maktabga tayyorlov guruhlarida kuylashga o‘rgatish metodlari Maktabga tayyorlov guruhida musiqiy-estetik masalalar alohida ahamiyat kasb etidi. 6-7 yoshli bolalarda kuylashga ehtiyoj kuchayadi. Maktabga bolalarni puxta egallagan bilim va malakalar bilan yuboriladi.
Maktabga tayyorlov guruhi bolalaridan talab etiladi:
1. Qo‘shiqni ifodali ijro etishi: jarangdor, kuychan, yengil ovoz bilan
kuylash; ko‘krak va yelkani ko‘tarmasdan nafas olish; jumlani boshida olingan nafasni jumlaning oxirigacha tejab sarflash; artekulyatsiya malakalari, so‘zlarni (unli va undosh harflarni) aniq va burro talaffuz qilish.
2. Qo‘shiqni birga boshlab birga tugatishi (tempni tezlashtirmasdan yoki sekinlashtirmasdan); ritm va tempni aniq his qilishi; kuyni sof intonatsiya qilishi, yonidagi do‘stini kamchiligini ayta olishi; tanish bo‘lgan qo‘shiqni asbob jo‘rligida yoki jo‘rsiz ijro eta olish; kuyning yuqoriga va pastga harakatlanishi, uzun va qisqa tovushlarni aniqlay olishi; notalar nomlarini bilishi; yuqori notalar nota yo‘lining yuqorisida, past notalar esa pastiga yozilishini bilishi kerak.
3. Jamoa va yakka kuylay olishi. Bunda qomatini tik tutib, ega bo‘lgan
qo‘shiqchilik malakalarini ko‘rsata olishi.
4. Qo‘shiqchilik diapazonini rivojlantirishi (do (do#) 1-re2).


Qo‘shiqchilik malakalari
1. Tovush hosil qilish ustida ishlash (yengil, yuqori, jarangdor, kuychan). Musiqa rahbari qo‘shiq o‘rgatish jarayonida o‘zi yoki yaxshi kuylaydigan bola misolida ko‘rsatadi.
2. Unli tovushlar (a, o, u, e, i)ni to‘g‘ri talaffuz qilish. Bunda musiqa
rahbari kuylashdan oldin ovoz sozlash mashqlarida (lya-le-li bo‘g‘inlari) qo‘llashi maqsadga muvofiqdir.
3. Qo‘shiqchilik nafasi ustida ishlash.
4. Diksiya rivoji. Bola matnni mazmunini tushungan holda to‘g‘ri kuylashi kerak.
5. Intonatsiya (stroy) ning sofligi va to‘g‘riligiga erishish.
Metodik usullar:
1. Qo‘shiq kuylashdan oldin ovoz sozlash.
2. Qo‘shiqni yuqori va past tonalliklarda transportda kuylash.
3. Kuyni eshitish qobiliyatini rivojlantirish.
4. Kuyni qo‘l xaraktida ko‘rsatish (dirijyorlik elementlari).
Musiqiy asar tahliliga namuna: «Yangi yil archasi» M.Abdushukurova she’ri A. Berlin musiqasi asar maktabga tayyorlov yosh bolalarga mo‘ljallangan. Bu qo‘shiqning murakkab joylari ko‘p bo‘lib, bolalarda kuylash faoliyatini takomillashtiradi. Qo‘shiq diapazoni mi 1 – do 2. Bu qo‘shiqda qishning ziynati, quyoncha, tulkicha, qorbobo va boshqa mexmonlarni kutayotganlari haqida, umuman olganda, bolalarning hayotida yangi yil xotiralari o‘chmas iz qoldiradi. Uning yorqinligi, bolalar ertak qahramonlari bilan hamnafaslikda bo‘lganligi bolalarni o‘ziga jalb etadi.
Qo‘shiq aytish murakkab psixologik fiziologik jarayondir. Qo‘shiq aytganda bola organizimning deyarli hamma a’zolari ayniqsa, tovush hosil qiluvchi artikulyatsiya nafas organlari va nerv tuqimalari nerv sistemasi faol ishtirok etadi. Agar mazkur organlarining biri qo‘shiq aytish jarayonida notug‘ri ishlasa ovoz xosila tizilmasiga va ovoz xosil bo‘lishiga ziyon yetishi mumkin. Shuning uchun vokal malakalarini hosil etishda bu organlarning bir vaqtda o‘zaro aloqada va normal ishlashga erishi zarur. Bu tadbirlar nafasning tekis, osoyishta tutqinli chiqishiga va nutq talaffuzning yaxshi rivojlanishiga katta yordam beradi.
Musiqa o‘quvini o‘stirish ovozni parvarish qilish va vokal xor malakalarini hosil etishda maxsus vokal mashqlari ya’ni uch tovushli past bosqich yoki yuqori bosqichdagi tovushlari orasida intervallar kvinta yoki oktava miqyosidagi qismlarida qo‘shiq aytib “Ovozni maqomga solish” katta ahamiyatga egadir.
Musiqadan savodli qilish vazifasi bolalarning musiqa o‘quvini o‘stirish asosida ularga qo‘shiqning musiqiy ohangni anglash va tushunishni qo‘shiq so‘zlarini to‘g‘ri aytishni o‘rgatishdir. Musiqa sohasida berilgan barcha nazariy ma’lumotlar notaga qarab qo‘shiq aytish va mashqlar qilish jarayonida mustahkamlanadi.

1.