Mtmda bolalarni ma’naviy estetik tarbiyalashda musiqaning o’rni

Qo‘shiqchilik malakalari Bola to‘g‘ri kuylashi uchun qo‘shiqchilik, vokal-xor malakalarini shakllantirish kerak. Qo‘shiqchilik malakalari. Bu to‘g‘ri holatda kuylash. Qo‘shiq kuylash jarayonida bola gavdani ko‘tarib bukchaymasdan, stul orqasiga suyanibroq o‘tirishi kerak. Qo‘llari esa tizzaga qo‘yiladi.
Vokal malakalari. Bu ovoz hosil qilish, nafas va diksiya. Nafas qisqa, yengil va shovqinsiz bo‘lishi kerak. So‘zlar aniq va burro talaffuz qilinadi.
Xor malakalari. Bu ansambl va tuzilish (stroy)ning o‘zaro bog‘liqligi. «Ansambl» — fransuzcha so‘z bo‘lib, «uyg‘unlashuv» (slitnost) ya’ni, ovozlarning kuch va balanligining birlashuvidir. Bu jarayonda ovoz unison kuylashga va tembrning tekislanishiga erishishimiz kerak.


Kuylash malakalarini rivojlantirish Kuylash malakalari qo‘shiq yodlash va o‘rgatish jarayonida rivojlanadi. Asar murakkablashgani sari malaka rivojlanadi. Bog‘chada tarbiyalash jarayonida bilishi kerak: Kichik va o‘rta guruh — musiqa rahbari musiqa asbobi yordamida oddiy, murakkab bo‘lmagan qo‘shiqlarni kuylay olishi kerak. Katta guruh — asbobsiz faqat musiqa rahbarining yordami bilan yoki musiqa rahbarisiz musiqa musiqa asbobi jo‘rligida kuylashi, tovushlar balandligi va cho‘zimlarini farqlay olishi, qo‘shiq kuylash jarayonida to‘g‘ri, tik, yelkani ko‘tarib o‘tirishi kerak.
Maktabgacha tayyorlov guruhi — yodlagan qo‘shig‘ini ifodali kuylab berish, oldin yodlagan qo‘shig‘ini eslab kuylashi, kuylash jarayonida yonidagi bolalarni eshita olishi va kamchilik — u xatolarini to‘g‘rilay olishi, tovushlarning yuqoriga va pastga harakatlanishini farqlay olishi, notalar qisqa uzunligini va notalarning nomlarini bilishi kerak.


Qo‘shiq kuylashga o‘rgatishning metodlari va yo‘llari Musiqa rahbari bolalarga qo‘shiqni o‘rgatishdan oldin qo‘shiqni tanishtirishi, kompozitori haqida, asarning matni, mazmuni haqida gapirib berishi kerak, bir so‘z bilan aytganda bolalarda bu qo‘shiqni o‘rganish uchun qiziqishlarini uyg‘otishdir.
Qo‘shiq qiyinchiliklari va ularni bartaraf etish yo‘llari:
1. Qo‘shiqda sakrama harakatlar ko‘p. Bular bolalar kuylashi uchun murakkabdir. Shuning uchun sof kuylashga alohida e’tibor qaratish kerak.
2. Qo‘shiqda punktir ritmlaridan ham keng foylanilgan va ularni aniq talaffuz etish kerak.
3. Ligali notalar. Bunday notalar asosan jumlalar oxirida uchraydi va
buni to‘g‘ri va sof kuylashga erishish kerak.
Bola shaxsini shakllantirishda va rivojlantirishda oiladagi muhitni ta’siri juda kattadir. Boladagi eng muhim individual xususiyatlar oiladagi mavjud ijtimoiy psixologik muhit ta’sirida shakllanadi. Qo‘shiqning ohangiga bo‘lgan intilish bola ongida ona allasi orqali rivojlantiriladi. Bunda ota-ona, oila a’zolari o‘rtasidagi o‘zaro munosabat, san’at, musiqiy madaniyatga bo‘lgan munosabatlar muhim o‘rin tutadi. Shuning uchun ham Respublikamizda oila tarbiyasiga davlat siyosati darajasida qaralib kelinayotganligi bejiz emas. Buni Prezidentimiz I.A.Karimovning quyidagi so‘zlari ham tasdiqlaydi: “Oila jamiyat negizi bo‘lib, ko‘p asrlik mustahkam ma’naviy tayanchga ega. Milliy mafkuramizga xos bo‘lgan tushunchalar, avvalo, oila muhitida singadi. Bu jarayon bobolar o‘giti, ota ibrati, ona mehri orqali amalga oshadi. Oilada sog‘lom muhit-sog‘lom mafkurani shakllantirish manbaidir. Jamiyatda har bir oilaning mustahkamligi, farovonligi, o‘zaro hurmat va ahillikni ta’minlash-milliy mafkurada ko‘zda tutilgan maqsadlarni amalga oshirishda tayanch bo‘ladi”⁹ Ma’lumki, yosh bolalar juda ta’sirchan, qiziquvchan, taqlidchan, tez o‘zgaruvchanligi sababli ular uchun atrofidagi barcha ijobiy va sal’biy holatlarga munosabat birday yaqin hisoblanadi.
Har tomonlama barkamol madaniyatli shaxs avvalo, oilada shakllanadi. Yaxshi oilaviy muhitda tarbiyalangan bolaning hayot haqidagi, turli voqea-hodisalar, urf-odatlar, san’at, madaniyatga oid ta’ssurotlari ko‘pincha ijobiy tarzda kechadi. Oiladagi birgalikda televizor ko‘rish, konsert tomosha qilish, teatr, konsert tomoshalariga borish, o‘z ta’ssurotlarini o‘rtoqlashish kabilar bolalar dunyoqarashini o‘stirib, hayotiy voqea-xodisalarni aks ettiruvchi badiiy adabiyot, san’at , musiqani mohiyatini tushinishga, badiiy va g‘oyaviy idrok etishga olib keladi. Bu esa uning kelajagini belgilashda, san’atning muayyan turi bilan bog‘lanib qolishida hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Fan, adabiyot, san’at sohasida Yevropa klassik musiqasining buyuk namoyondalari Bax, Betxoven, Bize, Motsart, Verdi, Shopen, rus kompazitorlari Glinka, Borodin, Balakirov, Rimskiy-Korsakov, Chaykovskiy, Prokofyev, Shostakovich, o‘zbek bastakor va kompozitorlari M.Ashrafiy, T.Sodiqov, Y.Rajabiy, T.Jalilov, M.Burhonov, S.Jalil va ko‘plab xalq hofizlari va sozandalarning hayotida ular tug‘ilib o‘sgan oilani ta’siri juda katta bo‘lgan.
Hozirgi kunda musiqa rahbarlari oldidagi eng muhim vazifalardan biri musiqiy tarbiya va musiqiy madaniyatni oilaviy hamkorlikda tashkil etishdir. Bu boradagi faoliyatni maqsadli yo‘lga qo‘yish, samarali ish shakl va usullaridan foydalanish bolalarni yuqorida ta’kidlanganidek madaniyat va san’atning muayyan sohalariga izchil bog‘lanib qolishlari, kelajakda yetuk xonanda, sozanda, bastakor-kompozitor bo‘lib yetishishlariga zamin yaratadi. Musiqa rahbarlariga bu borada quyidagi tavsiyalarimizni bildirishni lozim deb topdik:
- musiqa rahbarlari har bir bolaning oilasi bilan yaqindan tanishishi, doimiy aloqani yo‘lga qo‘yishi;
- bolalarni musiqa san’atining muayyan turlariga qiziqishi, qobiliyatiga qarab, ularni ota-onalarini bu haqda xabardor qilish, maktabda va oilada mustaqil qo‘shimcha shug‘ullanishlari uchun shart-sharoit yaratishi;
- musiqa mashg‘ulotlariga, to‘garaklar, ijodiy markazlarga qatnashishlarini ota-onasi tomonidan ham nazorat qilib borilishiga e’tibor qaratish;
- bolalar ishtirok etadigan turli madaniy-ommaviy tadbirlar, ko‘rik-tanlovlar, konsertlarga ularni ota-onalarini taklif qilish;
- ota-onalar uchun maxsus ma’ro‘za konsertlar, madaniyat, san’at vakillari bilan uchrashuvlar tashkil etish;
- bolalarga individual topshiriqlar berish, mustaqil shug‘ullanishlari va topshiriqlarni bajarilishi yuzasidan ota-onalar fikrlarini so‘rab turish.
Bunday hamkorlik bo‘yicha tashkil etiladigan ishlar bolalarni musiqa san’atiga bo‘lgan qiziqishlarini, ularning musiqa bo‘yicha individual qobiliyat va iqtidorlarini o‘stirishga, iste’dod kurtaklarini keng ochilishiga va musiqiy madaniyatni yuksalishiga imkon yaratadi.
Musiqa rahbari ko‘pchilik oldida musiqa targ‘ibotchisi sifatida chiqib o‘z faoliyatini bajarishda rus musiqiy pedagogi D. V. Kabalevskiy aytganidek- “..o‘zining eng asosiy vazifasini xoh zaldagi konsert paytida, xoh musiqa mashg‘uloti bo‘lsin, bolalar bilan suhbatlashayotganda, ularni musiqaga qiziqtirish, emotsional jalb qilish, o‘zining musiqaga muxabbatini ularga sindirish zarurligini bir daqiqaga ham unutmaslik kerak”.
Musiqa tarbiyasi bolalarga musiqa tinglash, qo‘shiqlarni yodlash musiqa bilan harakatlarni bajarish, musiqa asboblarini chalish, musiqa va musiqachilar haqidagi kitoblarni o‘qish, teatr konsert, filarmoniyaga borish singari musiqaviy faoliyatning har xil turlarini o‘rganishdan iboratdir. Musiqa tinglanganidan keyingi bolalardagi fikr almashuvlar juda katta tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lib, bu bilan bolalar o‘rtasida bir-birlarini anglash ruhi va o‘zaro ishonch vujudga keladi.
Musiqa rahbarining bolalar diqqatini qo‘shiq mazmuniga jalb qila olishi, bolalarda o‘zlari ijro etadigan musiqa asarlarini emotsional ma’nosini anglashga intilishini vujudga keltirish, ularning olam haqidagi tushunchalarining muvaffaqiyatini ta’minlaydi. Bola musiqaga qarab harakat qilar ekan, unda beixtiyor emotsional moyillik va ritmni his etish shakllanadi.
Maktabgacha ta’lim muassasasidagi musiqa ta’limi va tarbiyasining vazifasi bolalarni Vatanga sadoqat, do‘stlik, tinchliksevarlik, mehnatga muhabbat ruhida kamol toptirish ularning musiqaviy didi bilan estetik saviyasini oshirishdan iboratdir.
Bizning mamlakatimizda bolalarni estetik ruhda tarbiyalash uchun kerakli hamma shart sharoitlar mavjuddir. “Yoshlar markazlari”, “Bolalar va o‘smirlar ijodiyoti markazi”, mo‘zey, teatrlar, kutubxona va madaniyat uylari bolalarning sevimli maskaniga aylangan.
Bolaning yosh chog‘idanoq nafosatni bilishga va sevishga oilada ota-onasi yordam berish kerak. Yurtboshimiz “Yuksak ma’naviyat –yengilmas kuch” asarida o‘zbek xalqida san’atga havas oiladan boshlanadi deb bejizga aytmaganlar. Ota-onalar farzandidagi san’atga bo‘lgan mehr-muhabbatni birinchi galda payqaydilar. Bolalar yoshligidanoq san’atga havasmand bo‘ladilar. Bolalarda ana shu his tuyg‘uni, nafosatni sevish tuyg‘ularni rivojlantirish har bir ota-onaning vazifasidir, ba’zi ota-onalar o‘z bolalarini estetik ruhda tarbiyalashga noto‘g‘ri munosabatda bo‘lishni ham bilamiz. Ba’zi ota-onalar bolalarni musiqaga, rassomchilikka, san’atning qaysi bir turlariga ya’ni, qiziqqan sohasiga e’tiborsizlik bilan qaraydilar. Sendan yaxshi musiqachi chiqmaydi deb bolalarning qiziqishini so‘ndiradilar. Ko‘pgina ota-onalarimiz ajoyib san’at turi musiqaning simfonik, klassik janrida ijro etiladigan asarlarni tushunmaydilar va bolalariga ham tushuntirib bera olmaydilar. Bu borada esa yoshlarimizni tarbiyalashda maktabgacha ta’lim muassasalarida musiqa mashg‘ulotlari muhim o‘rin tutadi.
Bolalarning bu kabi xususiyatlari har bir rahbardan ijrochilik mahorati bilan bir qatorda katta pedagogik mahoratga ega bo‘lishlikni talab qiladi. Shuning bilan bir qatorda musiqa mashg‘ulotlarida yangi pedagogik va axborot texnologiyalardan keng foydalanishni yo‘lga qo‘yish lozim.
Rahbar avvalo, bolalarni musiqa olamiga olib kirarkan, bolalarda musiqaga bo‘lgan qiziqishlarini oshirishga, musiqiy tilni tushuntirishga, dunyoqarashini shakllantirishga, musiqiy didini o‘stirishga, go‘zallikni his qilishga, musiqiy o‘quvini rivojlantirishga harakat qiladi.
Musiqa ta’limining o‘ziga xos yo‘naltirilgan ma’lum bir vazifalari ham mavjuddir. Maktabgacha ta’lim muassasalarida musiqa rahbari musiqa mashg‘uloti va ertaliklar yordamida qo‘yidagi vazifalarni amalga oshirishni maqsad qilib qo‘yadi.
1.Bolalarga musiqaga ixlos uyg‘otish, musiqiy qobiliyatini ( ritm tuyg‘usi, musiqaviy diqqati, tasavvur va xotirasini, badiiy didini) o‘stirish.
2. Bolalarda milliy merosimizga e’tabor, ona-Vatanga muhabbat hissini tarbiyalash, jamiyatga foyda keltirishga ishtiyoq, farzandlik, Bolalik va jamoatchilik oldidagi burchini anglash, do‘stlik, o‘rtoqlik, insonparvarlik tuyg‘ularini tarkib toptirish didsizlik, xunuklik, g‘oyasizlik, danganlik, tubanlik kabi salbiy hislarga nisbatan murosasiz bo‘lishni tarbiyalash.
3. Bolalarning badiiy ijodkorlik qobiliyatini o‘stirish, ularning hayotga, o‘qishga, mehnatga va turli hatti-haraktlarga go‘zallik olib kirishi qobiliyatini rivojlantirish, o‘z-o‘ziga va atrof muhitdagi barcha nasalarga go‘zallik kirita olishga o‘rgatish.
Musiqa mashg‘uloti ma’lumki, xorda kuylash, musiqa savodi, kuylash kabi asosiy musiqa faoliyatlarini o‘z ichiga oladi va Bolalarni ular bilan tanishtirishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yadi.
Mashg‘ulotning har bir turida doirachalar, shaqildoqlar, uchburchak kabi turli bolalar musiqa asbobidan chalib, kuy va qo‘shiqlarga mos raqs elementlarini bajarish, musiqa asboblarining chalinishi, qo‘l harakatlari bilan imitatsiya qilish, chapak kabi elementlardan keng foydalanish yanada qiziqarli va jozibali bo‘lishini ta’minlaydi.
Musiqa mashg‘uloti avvalo bolalarni dunyoqarashini o‘zgartirib, madaniyatli, estetik jihatidan barkamol bo‘lib o‘sishlarida munosib o‘rin tutadi. Musiqani idrok etishga, musiqa nazariyasi, musiqa adabiyoti va tarixini, milliy qadriyatlarimizni o‘rgatadi va san’at durdonalari bilan tanishtiradi, vokal-xor malakalarini rivojlantiradi, musiqiy qobiliyatini o‘stiradi, hamda unga bo‘lgan ehtiyojlarni qondiradi.
Musiqa mashg‘ulotlarida rahbar bolaga dastavval bor musiqani eshita bilishni o‘rgatadi, musiqa mazmunini, go‘zalligini tushunishiga, musiqaga bo‘lgan qiziqishini va ixlosini o‘yg‘otishga, musiqiy tushunchalarni, musiqa qirralarini, turlari va shakllarini, janrlarini ochib beradi va madaniy ozuqa beradi. Musiqa ta’limiy jarayonlarni sifatli amalga oshirish uchun, avvalo rahbarning qanday malaka va qobiliyatga ega ekanligiga bog‘liqdir. Rahbar o‘z kasbini mutaxassisi bo‘lishi, musiqani quvonch, baxsh etadigan jonli san’at sifatida sevishi, unga ehtirosli munosabatda bo‘lish hamda o‘zi sevmaydigan narsalarga bolalarda muhabbat o‘yg‘ota olmasligini, hech qachon unutmasligi lozim. Rahbar o‘z o‘rni va qadrini bilish kerak. Mashg‘ulotda rahbar obyekt, bolalar esa subyekt bo‘lishlari lozim. Rahbar barcha ma’naviy kuchlarini safarbar etish, g‘oyatda bardoshli, bolalarni va o‘z ishini chinakam sevish kerak.