Müasir dövr Azərbaycan fəlsəfəsi Azərbaycan maarifçilik fəlsəfəsi cu

Azərbaycanda liberal milli-demokratik ideologiya.

Xalqımızın milli özünüifadə forması Azərbaycan maarifçilik fəlsəfəsi dövründə milli özünüdərkin formalaşması və inkişafı ilə yadda qalmışdır. Rusiya imperiyasının həyata keçirdiyi müstəmləkəçilik siyasətinin əsas məqsədi vətənimizin türk-müsəlman əhalisini “təmizləmək”, erməni, alman, rus-molokan etnoslarını boşaldılmış ərazilərdə zorla yerləşdirmək idi.
Nəzərə alsaq ki, regionda şovinist-terrorçu erməni qrupları və siyasi partiyaları ( “ Krunk ” , “ Daşnak ” və s.) Rusiyanın imperialist dairələrinin köməyi ilə dənizdən-dənizə xəyali “ Böyük Ermənistan ” yaratmaq üçün qanlı fəaliyyətə başladılar. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda görkəmli üzvləri Ə.Ağaoğlu, Ə.Hüseynzadə M.Ə.Rəsulzadə olan liberal milli-demokratik hərəkat yaranır.
Ə.Ağaoğlu (1868-1939) sosial problemlərin həllini təhsildə görürdü. Onun əsərlərində (“Üç mədəniyyət”, “Dövlət və fərd”, “İslamda qadın İslam naminə”, “Azad insanlar ölkəsində” və s.) fəlsəfə, sosiologiya, din və əxlaq məsələləri ilə bağlı araşdırmalar yer alır və bu mövzuya təriflər verir. mədəniyyət, dil, din, millət və s. kimi elmdə mübahisə doğuran sosial fəlsəfə və mədəniyyət kateqoriyaları. Ə.Ağaoğlu dinin dövlətdən ayrılmasını israr etməklə, dinə hörmətlə yanaşmağa, ondan cəmiyyəti maarifləndirmək üçün istifadə etməyə çağırır.
riyaziyyatçı, həkim, alim, rəssam və filosof Ə.Hüseynzadə (1864-1940) Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ideologiyasının fəlsəfi əsaslarını qoyanlardan biri olmuşdur.
Milli Azərbaycan, İslam bölgəsinin dirçəlişi, Turan konsepsiyalarına görə şah hakimiyyətinin təzyiqlərinə məruz qalan Ə.Hüseynzadə Türkiyəyə mühacirət edib. Ə.Hüseynzadə bütün dinlərin humanist ideologiyasını vurğulamışdır. Sosial inqilaba qarşı çıxan Ə.Hüseynzadə təhsilin simvolunu yaşıl, inqilabın simvolunu isə tünd göy rənglə qeyd etmişdir. O, bədii-fəlsəfi yazılarında türkçülüyün, türk mədəniyyətinin, səadətinin, sevgisinin mücərrəd formada - xoşbəxtliyin fəlsəfi kateqoriyası kimi bəhs edir. Ə.Hüseynzadə bütün xalqların səadətini, rifahını təhsildə, azadlıqda, şovinizmin və beynəlmiləlçiliyin mahiyyətini açaraq Azərbaycana qarşı erməni ekspansiyasını işıqlandırmaqda görürdü.
M.Ə.Rəsulzadə mütəfəkkir, yazıçı, siyasi fəal, maarifçiliyin, demokratik ideoloji cərəyanın nümayəndəsi idi. Onun fəaliyyətinin əsas prinsipi onun şüarında ifadə olunur - Xalqlara suverenlik, insanlara azadlıq. M.Ə.Rəsulzadə ilk əsərləri ilə azadlıq və istiqlal ideyalarının daşıyıcısı kimi tanınır. O, Müstəqil Azərbaycan milli ideyasının və Dövlət konsepsiyasının banilərindən olub. O, milli müstəqilliyə aparan yol kimi millətin milli kimliyinə, özünüdərkinə baxır. Azad azərbaycançılıq ideyasının daşıyıcısı idi. M.Ə.Rəsulzadə mədəniyyət, milli mədəniyyət, mədəni yaşayış, minillik və milli dil kimi kateqoriyalı anlayışları, habelə sosial fəlsəfə və mədəniyyətşünaslığın əsas nəzəri problemlərini öyrənmişdir.
XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda liberal milli-demokratik ideologiya ilə yanaşı, burjua-populyar təəssübkeşliyinin dövri mətbuatı, “Molla Nəsrəddin” jurnalı və s. radikal, demokratik, marksist ideyalar yayırdı. Dil, milli mədəniyyət, təhsil, qadın və xarici siyasət məsələlərində bu ideoloji cərəyanların ümumi və ya oxşar xüsusiyyətlərinə, xüsusən Rusiya və erməni ekspansiyasına baxmayaraq, xüsusi mülkiyyət, onun yenidən bölüşdürülməsi, qanunların faktiki tətbiqi kimi sahələrdə ciddi fərqlər var idi. işçilərin mülkiyyət hüquqları, onların parlament və hökumət strukturlarında iştirakı və sosial sinif maraqları ilə bağlı problemlər. Eyni zamanda, radikal cərəyanların nümayəndələri bütün reallığı əlçatan dillə işıqlandırmağa və ictimaiyyətin diqqətinə çatdırmağa çalışıblar. Bu məsələlər dövrün satirik janrı olan Cəlil Məmmədquluzadənin (Molla Nəsrəddin maq), M.Ə.Sabirin, O.F.Nemanzadənin, Ü.Hacıbəyovun, Səməd b.Mehmandarovun və başqalarının yazılarında öz əksini tapmışdır.

3.