İsmayıl bəy Qutqaşınlı birinci yarısında A.A.Bakıxanov və Mirzə Kazımla yanaşı milli özünüdərk prosesinə müəyyən töhfələr vermiş mütəfəkkirlərdən İsmayıl bəy Qutqaşınlının da ən mühüm xalq əməllərindən biri olan əsəri Fransız dilində yazıb 1835-ci ildə Varşavada nəşr etdirdiyi Rəşid bəy və Səadət xanım.Məzəminə görə özündən əvvəlki ədəbiyyatdan xeyli fərqlənirdi və 19-cu əsrdə xalqın real, real həyatını əks etdirirdi. Mirzə Şəfi Vazeh Gələcək nəsildə müəyyən iz qoyan, çağdaş cəmiyyətinin problemlərinə realist prizmadan baxan maarifçi-filosof Mirzə Şəfi Vazeh cəmiyyətin dinə münasibət problemi idi. Vazeh təəssüf hissi ilə qeyd edib ki, din alimləri İslamla bağlı əsl həqiqəti həmişə millətdən gizlədiblər. Mütəfəkkir dini təbliğ edən şairləri dinləməyin mənasız olduğunu aydınlaşdırmaqdan çəkinməmişdir. Vazeh deyir ki, xalqa din xadimləri, müctəhidlər yox, vətənpərvərlər, millətçilər lazımdır. Bəlkə də elə buna görədir ki, Vazeh Gəncə məscidlərinin birində dini elmlər tədris edərkən M.F.Axundovu keşiş olmaq fikrindən daşındıra bilmişdir. 19- cu əsrin birinci yarısında ədəbi yaradıcılıqla məşğul olan görkəmli şair , qeyri-adi taleyi olan maarifçi Vazehin şəxsiyyəti və yaradıcılığı, Şərq və Qərb sivilizasiyalarının müdrikliyini üzvi şəkildə birləşdirən poetik irsi onu bir şəxsiyyət hesab etməyə əsas verir. Şərq poeziya klassiklərinin parlaq nümayəndələrindən. Qasım bəy Zakir Azərbaycan türkcəsində şeirlər yazan, türk dilinin saflığının qorunub saxlanması uğuru uğrunda mübarizə aparan, cəmiyyətin nöqsanlarını, geriliyini tənqid edən Qasım bəy Zakirin fikrincə, türkcəyə hücum edən mollalara, qazilərə, din xadimlərinə heç kim inanmır. dövründə millətin mənəvi dünyası. Belə ki, Qutqaşınlı, Vazeh və Zakir öz əsərlərində həm öz dövrünün problemlərinə real kontekstdən yanaşmış, həm də dini mövhumatı daha cəsarətlə tənqid etmişlər (Vazeh), həm də müəyyən qədər sırf Azərbaycan türkcəsində (Zakir) yazmışlar, Qərb mədəniyyətinin müsbət cəhətləri (Qutqaşınlı) ilə seçilirdi . Bu ziyalı-mütəfəkkirlər keçmişin mühafizəkar ənənələrindən tam qurtula bilməsələr də, onlara qarşı çıxa bilməklə bu ənənələrə tam bağlı olmadıqlarını nümayiş etdirmişlər. Təmsil etdikləri mədəniyyəti inkar etməsələr də, cəsarətlə həmin mədəniyyətin qüsurlarını ifşa etdilər və bu mədəniyyətin bir yerdə qalması ilə razılaşmadılar.
