Abbasqulu Ağa Bakıxanov XIX əsr Azərbaycan maarifçilik fəlsəfəsinin, təbiətşünaslıq, tarix, məntiq, filologiya və s. sahələrinin ilk nümayəndəsi olub. Fəlsəfəsinin əsas məqsədi maarifçilik yolu ilə kamil şəxsiyyət yetişdirmək və ədalətli cəmiyyət qurmaq olan Bakıxanov irsi kamilliyin iki yolunu göstərir - təsəvvüfdən gələn mistik (təsəvvüfdən əl çəkərək Allahla barışmaq) və ziyalı, elmi-təsəvvüflə bağlı olan yol kimi. dünyada mədəni və fəlsəfi inkişaf. Bakıxanovun fəlsəfi-etik baxışları əsasən Əxlaq əsərlərində öz əksini tapmışdırTəkmilləşdirmə və Məsləhət Kitabı . Bakıxanov təsəvvüf yönümlü dünyagörüşünə malik idi. O, sübut etməyə çalışıb ki, sosial bərabərlik dünya düzəninin əsasıdır. Mirzə Fətəli Axundov Azərbaycanda maarifçilik fəlsəfəsinin yüksək mövqe tutmasının əsas səbəblərindən biri olan Mirzə Fətəli Axundov kainatda qarşılıqlı təsirin, asılılığın, səbəb-nəticənin, hissə və bütövlüyün vəhdətini qeyd edir, hərəkəti yalnız yerdəyişmə və kəmiyyət dəyişiklikləri kimi qəbul edirdi. . Başqa sözlə, Axundov yuxarıya doğru inkişaf ideyasını qəbul etmirdi. Axundovun fikrincə, kainat ayrı-ayrı hissəciklərdən və atomlardan ibarət maddi substansiyaya əsaslanır.T Axundov həm yaradıcının, həm də yaradılmış Kainatın dərk edilməsini, maddi varlığı – dərk etməyi insan hissləri, zəka və müxtəlif elmlər vasitəsilə qəbul etmişdir . Mütəfəkkirin dünyagörüşündə həm dialektik, həm də mexaniki baxışlar bir arada mövcud olmuşdur.
M.F.Axundovun fəlsəfi yaradıcılığının ideya mənbələrinin əsasını qabaqcıl rus, Şərq, Avropa fəlsəfəsi və mədəniyyəti təşkil edirdi. Axundov müsəlman Şərq fəlsəfəsi vasitəsilə qədim yunan fəlsəfəsini və Roma mədəniyyətini öyrənmiş və onlara münasibətini bildirmişdir. Onun fikrincə, fəlsəfənin qarşısında duran əsas vəzifələrdən biri də real faktlara əsaslanaraq insan zəkasının rolunu yüksəltməkdir .
Əsərlərində dini fanatizmi, cəmiyyətdəki despotizmi, ilahiyyatı tənqid edən Axundov dünyaya elmi materialist yanaşmanı əsaslandırmağa çalışmışdır – “Kəmaludovun məktubları” , “ Həkimi-ingiliscə Yumaya cavab”, “Mollayi-Ruminə cavab və onun təsnifatı”, “Aldanmış kəvakib” , John Stewart milli azadlıq, Babil inancları və digər fəlsəfi əsərlər və məqalələr bu məqsədə xidmət edirdi. Azərbaycanın maarifpərvər filosofu Axundov xalqın iqtisadi və mədəni həyatında mövcud olan problemləri yaxşı bilir, xalqların tərəqqisi üçün çalışır, bərabərliyi bəşəriyyətin tərəqqisinin mahiyyəti hesab edirdi. Şərqin müsəlman mütəfəkkirləri arasında konstitusionalizm ideyalarını ilk dəstəkləyən Axundov olmuşdur.
