Müasir fəlsəfə problemləri” şöbəsi MÜASİr fəLSƏFƏ, elm və MƏDƏNİYYƏT: postqeyri-klassik epistemologiYA

Ədəbiyyat:

1. Ə. Qəşəmoğlu. Sosial idarəetmənin fəlsəfi, sosioloji problemləri (Ahəngyol elminə giriş). Bakı, “Səda”, 2008.

2. Muasir Fəlsəfə və Azərbaycan. Bakı, “Elm”, 2011.

3. Математическое и компьютерное моделирование социально-экономических процессов. Москва, ЦЭМИ РАН, 2007.

Məmmədov R.

Sosial paradiqmaların formalaşmasında elmi və dini dünyagörüşün rolu
Müdrik insanlar bütün dövrlərdə yaşadığı cəmiyyətin və onda baş verən hadisələrin mahiyyətini dərk etməyə çalışmışlar. Onların sosial idrakı, şəxsi təcrübələrinin, dövrün elmi paradiqmalarının və dini-fəlsəfi dünyagörüşünün əhatə dairəsi ilə məhdudlaşmışdır. Əsasən keçid dövrlərində müxtəlif miqyaslı sosial təlatümlərlə (inqilablar, sosial partlayış, mənəvi böhran) müşayiət olunan sosial dinamika ehkama çevrilən sosial paradiqmaları ya tamamilə aradan qaldırmış, ya da onlardan yeni anlamlara, baxışlara keçid edərək, yeni mövcudiyyət forması əldə etmişdir. Bu paradiqmalar cəmiyyətin dinamik tələblərini daima ödəyə bilmədiyi üçün, onlar dəyişməyə və ya əvəz olunmağa məruz qalmışlar. Bəşəriyyət tarixində heç bir zaman sabit sosial paradiqma olmamış və o, sosial idrakın dialektik təkamülü ilə daima dəyişikliyə məruz qalmışdır. Bu baxımdan elmi və sosial-fəlsəfi paradiqmalar dövrün tələblərinə bağlı olaraq daima yeniləşmə durumunda olmuşlar.

Cəmiyyət daima bir durumda mövcud ola bilməyən dissipativ sistemdir. Onu əhatə edən amillərin təsirindən o, açıqlıq və ya qapalılıq şəraitində olur, yaxud hər ikisi paralel inkişafa cəhd edir. Elmi inqilablar müxtəlif dəyərlər sistemini, varlıq mənzərələrini, dünyagörüşlərini dəyişir, köhnə və yeni fikirlər arasında toqquşmaları dərinləşdirir, əhəmiyyətsiz sayılan bəzi nəzəriyyələr tədricən paradiqmaya çevrilir və yeni paradiqma onu təmsil edən nəslin timsalında gerçəkləşir (1).

Dini dünyagörüşü və elmi paradiqmalar sosial nəzəriyyələrin formalaşmasına özünəməxsus şəkildə təsir göstərirlər. Tanrı – Təbiət – Cəmiyyət arasında vəhdət quran ümumi harmonik dünyagörüşü sistemi yaratmaq cəhdi, onları birləşdirən ümumi bir funksiyadır. Belə bir sistem yanlız elm ilə dinin, ağıl ilə duyğunun vəhdətindən yaradıla bilər. Onlar bir dünyagörüşü kimi, ətraf aləmə münasibəti, dünyanı sistemli şəkildə görməyi və insanın dünyada yerini müəyyənləşdirən əqidə, dəyər, prinsip və ümumi baxışlar sistemini yaradır, insanın fəaliyyətinə nizam, məna və məqsəd gətirir. Kamil insan bu sistemin son məqsədinə çevrilir. Şəxsiyyəti formalaşdıran belə bir sosial sistem isə, onun sonsuz mənəvi imkanlarını üzə çıxaran ictimai mexanizm rolunu oynayır. Bu şəraitdə yeniləşmə tənəzzülə deyil, təkamülə xidmət edir. Məhz bu cür sosial sistemləri fiziki və metafizik, üfuqi və şaquli parametrlərdə genişlənən «açıq cəmiyyət» hesab etmək olar. Elm və din metod, təsir mexanizmi və funksiyalarına görə bir-birindən fərqlənlənsələr də, bu şaquli-üfiqi fərqliliklər müəyyən zaman-məkan müstəvilərində kəsişərək, sosial sistemlərin ötəri varlıqlarını təşkil edirlər.

Qərb cəmiyyətinin modenizm dövründən başlayaraq elmi-texniki tərəqqiyə əsaslanan liberalist sosial inkişaf yolu, əslində «natamam sosial sistem» yolu kimi səciyyələndirilə bilər. Çünki bu sistemdə mənəvi aləmə çıxış yolu ateizm, sekulyarizm və kapitalizm ilə məhdudlaşdırılmışdır. Bunun nəticəsi kimi «Təbiət – sivilizasiya» arasında münasibət təhlükəli entropiya həddinə yetişmişdir. Təbiətin antrop prinsipinə və onun mahiyyətində dayanan qanunauyğunluqlara zidd olaraq təbii insan hüquqlarının (vicdan azadlığı, sosial-mədəni identiklik) kobud şəkildə pozulması, bir çox sosial sistemlərin iflasına səbəb olmuşdur. Əslində bu iflas, “açıq cəmiyyət” fenomeninin vəhdət prinsipindən kənarda qalan bütün cəmiyyətlərə sirayət edəcəkdir. Biz bunları sovet sivilizasiyasının süqutunda, Asiyada totalitar rejimlərin iflasında və 60-70-ci illərdən Qərb sivilizasiyasının sosial böhranlarının ilkin təzahürlərində müşahidə etməkdəyik. Alman filosofu Maks Müller 1968-ci ildə Avropanı bürüyən intellektual tələbə etirazlarını, məhz yeni düşüncənin başlanğıc tarixi hesab edir. 70-ci illərdən elm, incəsənət, mədəniyyət və cəmiyyətdə baş verən dəyişikliklərə əsasən bu durum, C. Liotar tərəfindən «postmodern durumu» kimi dəyərləndirilmiş və modernizmin böhran həddinə çatdığı elan edilmişdir. Maks Müller bu keçidin səbəbini, cəmiyyətdə bütün normaların inkar olunması, hər kəsin cəmiyyət qarşısında məsuliyyətinin itməsi ilə müşayiət olunan anarxiya, biganəlik mühitinin yaratdığı «məna boşluğu» ilə əlaqələndirir. «Məna boşluğu»ndan yaranan bu inqilab «həm anarxiyalı qurtuluş, həm də dünyanı inqilabi dəyişiklərə gətirən yeni sosial öhdəliklər ilə müşayiət olunur» (2). Təbiətə və mənəviyyata qapalı olan disharmonik bir cəmiyyəti «açıq cəmiyyət» adlandırmaq olarmı?

K. Popper mənəviyyat aləmini cəmiyyətdən təcrid edərək, onu fərdin şəxsi təcrübəsinə həvalə edir. Onun üçün iqtisadiyyat, siyasət və cəmiyyətin mənəviyyatla heç bir əlaqəsi yoxdur. Çünki mənəviyyat, maddi dəyərlərin hakim olduğu cəmiyyətin həyatına təsir edə bilməz (3). Lakin o, Anri Berqsonun vacib saydığı “açıq cəmiyyət”in hansı mənəvi dəyərlər vasitəsi ilə qurulmasından bəhs etmir. Çünki “açıq cəmiyyət”in dünya ilə harmoniyası məhz mənəvi dəyərlər üzərində qurulur. Varlıq sisteminə qapalı olan və daxili imkanlarından tədricən məhrum olan cəmiyyət, tədricən qapalı cəmiyyətə çevrilir. Bunun bariz nümunəsini postindustrial cəmiyyətlərin yaratdığı ekoloji və mənəvi böhran problemlərində müşahidə etməkdəyik.

Modernizm dövrünə qədər mövcud olan sosial sistemlərin əksəriyyətində struktur baxımından cəmiyyət daima «həqiqətin məkanı» hesab olunan metafizik aləm ilə üzvi şəkildə bağlı olmuşdur. Fərqli cəhət ondan ibarət idi ki, cəmiyyətdəki insanların birbaşa bu mənəvi aləmə çıxış yolu siyasi və dini institutlar tərəfindən qapadılmışdır. Məsələn, xristianlıqda kilsə institutu, induizmin kasta sistemində brahmanlar zümrəsi, Qədim Şərq monarxiya sistemində monarxlar və kahinlər institutu mənəvi inhisarçılıq ilə məşğul olurdular. İnsanın təbii vicdan azadlığı və ümumiyyətlə azadlıq duyğularının tektonik təlatümləri bu qapalı sistemlərin dağılmasını təmin etmişdir. Nəticədə, mövcud qapalı sistemləri dağıdan yeni dinlər (buddizm, daosizm, islam) və ya dini pərdə arxasında sosial hərəkatlar (katarlar, boqomillər, protestantizm, xürrəmilik) meydana çıxmışdır.

Din fenomeni mürəkkəb bir fenomendir. O, həm insan şüurunun fövqündə olan vəhylərə, həm də insan həyatının, düşüncəsinin ayrılmaz hissəsi olan mədəniyyətə aiddir. Yəni din mədəniyyət vasitəsi ilə öyrənilir, çatdırılır və bundan kənarda olan din anlayışı isə abstrakt olaraq qalır. Onu yanlız mədəniyyət çərçivəsində qəbul etmək, digər tərəfini inkar etməyə bərabərdir. Onu mədəniyyətdən kənarda olan transsendental bir fenomen kimi qəbul etmək isə, onun nə olduğunu sual altında qoyur. Din hər iki aspekti özündə birləşdirən bir fenomen kimi qəbul olunmalıdır. Buna görə də, hər dövrdə dini mənbələrin dövrün xarakterinə uyğun tərcümə və şərhləri ortaya çıxır. Bu şərhlərin hansının daha obyektiv olması məsələsi həmişə mübahisə obyektinə çevrilir.

Bilik və ya dünyagörüşü formalarından olan din fenomeni bizə Mütləq Elmi yəni Mütləq Həqiqəti öyrədir. Biz bu həqiqəti şüurlu şəkildə tam qavraya bilmədiyimiz üçün, onu iman hissi ilə qəbul edirik. İmanın gerçəkləşməsi və yaxud hissə çevrilməsi isə müəyyən ibadətləri vacib edir. Çünki onların fövqündə bu hissi formalaşdırmaq mümkün deyildir. Məhz bu hiss, praktiki olaraq idrak prosesinin ayrılmaz bir hissəsinə çevrilir. Bu idrak prosesində həm raionallıq, həm də irrasionallıq vəhdət təşkil edir. Təsəvvüfdə bu proses insanın kamilləşməsinə qədər davam edir. Bu Həqiqət mərtəbəsinə yetişənlər dinin mədəniyyətdən kənar transsendental formasını ortaya qoyurlar. Buna görə də, onların fikirləri ilə mədəniyyətdə olan din arasında ziddiyyət olur və toqquşur. Orta əsrlərdə bir çox sufiləri buna görə edam etmişlər. Çünki onların dini mətnlər ilə əlaqədar etdikləri şərhlər, ehkamçı şərhlərdən fərqlənmişdir. Maraqlıdır ki, təsəvvüf alimlərinin şərhlərində bir-biri ilə ziddiyyət görünməz dərəcədədir. Əslində ziddiyyət, onları dərk edə bilməyənlərin problemidir. Lakin kəlamçılar rasional məntiq əsasında dini mətnləri şərh edənlər arasında ziddiyyət və fərqlər o qədərdir ki, artıq bu şərhlərdə məna itir və yanlız forma qalır. Yəni burada Yaradan ilə dialoq deyil, onu şərh edənlər ilə dialoq başlayır. Bu məqamda dindən nə qalır?

Dini və elmi paradiqmalar sosial paradiqmaların formalaşmasında çox vaxt siyasi-ideoloji məqsədlə istifadə olunurlar. Bütün dövrlərdə inqilablardan sonra tədricən siyasi iqtidar qazanan qüvvələr cəmiyyətin öz mənafeləri istiqamətində idarəolunması üçün, romantik inqilabi ideyaları təhrif etmiş və cəmiyyəti seçdikləri yolun fəlsəfəsinə inandırmaq üçün, din və elmi öz siyasi hakimiyyətlərinin vasitəsinə çevirmişlər. Din «seçilmiş yol»un son məqsədinin, metafizik məkanının müəyyənləşməsinə, elm isə onun obyektivliyinə dövrün paradiqmal baxışları çərçivəsində “zəmanət” vermişdir. Bu dini təlimlərin sosial-psixoloji təsirinin sonsuz imkanlarından, elmin universal cazibə qüvvəsindən irəli gəlir. Elm ehkama, din ideologiyaya çevriləndə, onlar öz funksiyalarını itirir və müəyyən siyasi maraqların köləsinə çevrilirlər. Sosial idrak daima fəlsəfi düşüncənin subyektiv, nisbi hissəsi kimi, öz obyektivliyini (kimin haqlı olub-olmamasından asılı olmayaraq) yanlız konkret zaman-məkan kəsiyində maddi resursları öz əlində birləşdirənlərin siyasi-iqtisadi iradəsi ilə sübut edir. Buna görə də, sosial ideyaların nəzəri qoyuluşundan daha çox, onun müəyyən qüvvələrin mənafeləri, dövrün tələbləri çərçivəsində praktiki gerçəkləşməsi önəm daşıyır. Məsələn, soyuq müharibə dövründə daxildə ateizmi təbliğ edən sovet dövləti, Yaxın Şərq xarici siyasətində uğur əldə etmək üçün, islam dini ilə doqmatik marksizmin sosial ideyalarının sintezini əldə etməyə səy göstərərək «ərəb sosializmi» fenomenini ortaya çıxarmışdır. Qarşı cəbhədə isə, islam dini ilə liberalizm dəyərləri, kapitalizm, xristianlıq arasında «orta yol» axtarışı davam etmiş və nəticədə, qərəzli olaraq sivilizasiyalararası və ya “dinlərarası dialoq” ideyaları yaranmışdır. Yaxud bu gün Asiyada bir-birindən fərqlənən bir çox müsəlman dövlətlərinin sosial-siyasi quruluşunu islami və ya dini adlandırmaq doğru olmadığı kimi, görkəmli filosof Səlahəddin Xəlilovun qeyd etdiyi kimi müasir qərb sivilizasiyasının da xristian sivilizasiyası adlandırılması yanlışdır. Çünki Qərb sivilizasiyasının varlığı elmi-texniki tərəqqiyə (M.Veber yanlış olaraq bunu protestantizm ilə əlaqələndirir) (4), müasir müsəlman dövlətlərinin varlığı isə, formal islam pərdəsi altında qərb millətçiliyi ilə ənənəvi monarxiya (və ya teokratiya) sisteminin sintez dərəcəsinə bağlıdır.

Sosial paradiqmaların formalaşmasında empirik elmlərinin təsiri daima güclü olmuşdur. Məsələn, XX əsrdə Enşteyn tərəfindən atomun mürəkkəb strukturunun öyrənilməsi, radioaktivlik, elektromaqnit şüalanmasının diskret xarakteri, genetika elminin inkişafı və s. kəşflər, mexanikaya, təkamül nəzəriyyəsinə əsaslanan klassik elmi paradiqmanın və onlar üzərində yaradılan bir çox klassik sosial nəzəriyyələrin iflasına, yeni sinergetik baxışların formalaşmasına şərait yaratdı. Təbiət elmləri sahəsində aparılan yeni araşdırmalar, tədricən sosial elmlərə ayaq açan sinergetik təfəkkürü zənginləşdirməkdədir. Bunun nəticəsi olaraq postneoklassik sosial elmlərdə inteqrativ konsepsiyalar (Ritser, Qiddens, Burdye Xabermas), kommunikativ fəaliyyət nəzəriyyəsi (Turen, Ştompka), poststrukturalizm (Derrida, Fuko), postmodernizm (Ceymson), radikal postmodernizm (Bodriyer), feminist sosiologiyası (Konnel, Xartmann) kimi istiqamətlər formalaşır. Eyni zamanda incəsənət vasitəsi ilə yayılan yeni postmodernist baxışlar özünü müasir ABŞ, Avropa şəhərlərinin memarlığında, incəsənətində, həyat və düşüncə tərzində nümayiş etdirir.

Sosial paradiqmaların formalaşmasında dini dünyagörüşün böyük təsiri vardır. Çünki birinci növbədə bu paradiqmaları yaradan insanlar müəyyən bir mədəniyyətə və ya dini mühitə mənsubdurlar. Onların düşüncələri tamamilə mədəniyyətin və dini dünyagörüşün fövqünə çıxmaq, başqa cür desək tam obyektiv olmaq iqtidarında deyildirlər. Bu xüsusilə sosial fəlsəfi elmlərdə özünü daha qabarıq şəkildə biruzə verir.

Din sosial münasibətlərin və hüquq mədəniyyətinin formalaşmasına müsbət təsir göstərir. Dindar cəmiyyətlərdə hüquq yanlız sosial deyil, həm də mənəvi bir hadisəyə çevrilir. İnsanların müəyyən normalar çərçivəsində davranışı yanlız qanunlar ilə deyil, həm də mövcud qanunların təməlində dayanan mənəvi məsuliyyət hissi ilə, axirətə inanc ilə həyata keçir. Bütün bunlar cəmiyyətin inkişafında vacib sosial-psixoloji amillər kimi, insanlararası münasibətlərə, qarşılıqlı inama böyük təsir göstərir. Bu gün cəmiyyətdə ənənəvi sosial institutların sürətlə parçalanması, məhz insanlararası qarşılıqlı inam hissinin azalması ilə bağlıdır.

Qərb mədəniyyətində din geriliyin, ətalətin, elmsizliyin, dözümsüzlüyün, fanatizmin mənbəyi kimi dəyərləndirilir. Lakin Qərbdə inkişafın əsas təkanverici qüvvəsi olan elm-texniki inkişaf isə, alternativ bir yol kimi dinə qarşı qoyulur. Bu Avropanın öz tarixi təcrübəsinə əsaslanan özünəməxsus inkişaf yoludur. Bu təcrübənin eyni ilə tətbiqi, bütün cəmiyyətlər üçün eyni nəticəni verə bilməz. Çünki hər bir cəmiyyətin özünəməxsus mədəniyyət, din və tarixi inkişaf yolu vardır. Məsələn, qərb mədəniyyəti tarixində din (xristianlıq) elmin inkişafına mane olduğu üçün neqativ dəyər qazanmışdır. Lakin orta əsr müsəlman cəmiyyətlərinin elmi inkişafına əsas təkanverici qüvvə islam dini olmuşdur. Yaxud müasir qərb mədəniyyətində elm barədə olan təsəvvürlər də, digər mədəniyyətlərdə onun barədə olan təsəvvürlərdən fərqlidir. Bu baxımdan aksioma dərəcəsinə çatdırılan bir çox elmi-fəlsəfi anlayışlara yenidən tənqidi şəkildə baxmaq zərurəti artıq yaranmışdır.

Dinlər sosial elmlərdən fərqli olaraq, hər hansı bir sosial nəzəriyyə ortaya qoymurlar. Hər hansı bir ilahiyyatçının dini mənbələr əsasında bir sosial nəzəriyyəni ortaya qoyması dinə deyil, elmə aid olan bir hadisədir. Yaxud müxtəlif dini alimlərin hər hansı dini məsələ ilə bağlı etdikləri mübahisələr də dini deyil, elmi mübahisələrdir. Əks təqdirdə, dinlər də elmi paradiqmalar və nəzəriyyələr dəyişdikcə dəyişərlər. Lakin biz bunun əksini görürük. Məsələn, modernizm dövrünün bir çox filosofları elmin inkişafı ilə dinin tədricən aradan qalxacağını göstərirdilər. Lakin bu gün bəşəriyyət ateizmin, antimillətçilik ideyalarının əsas carçısı olan kommunizm rejiminin, klassik nəzəriyyələrin iflasına və onun süqutu üzərində dinin və milli mentalitetin yenidən aktuallaşmasına şahid oldular. Müasir yüksək elmi-texniki inkişaf dövründə, elm-təhsil səviyyəsinin artdığı bir vaxtda dinə olan tələbat, əvvəlki dövrlərdən daha çox artmışdır. Bunun nəticəsi olaraq, postneoklassik sosial paradiqma dinin cəmiyyətdə müsbət rolunu nəzərə almaq məcburiyyətində qalmışdır.

Postmodern düşüncə modernizmdə olduğu kimi, dinləri uydurma konstruksiya hesab edir. Lakin o, kilsəyə və monarxiyaya qarşı yönəldilən modernizmdən fərqli olaraq rasionalizmdən daha çox irrasionalizmə üstünlük verir. Bu baxımdan postmodernizm ilə dinlər arasında ümumi kəsişmə nöqtəsi yaranır. Lakin bütün postmodern nəzəriyyəçiləri öz əqidələrinə görə ateistdirlər. Delez Tanrı, insan və aləm anlayışlarını bir kontekstdə baxır və onlar arasında sərhəd qoymur. Bu anlayışların hamısını bir anlayışda yəni mənada birləşdirir. Nəticədə belə bir fikrə gəlir ki, tanrı, aləm, insan anlayışları məna oyunundan başqa bir şey deyildir: «Şəxsi Mən, Aləmə və Tanrıya ehtiyac duyur. İsim və sifətlər əriyəndə, pauza və dayanacaqların adları pak təşəkkül feili ilə təmizlənəndə və hadisələrin dilinə sürüşündə, Mən, Tanrı və Aləmdən olan hər bir eyniyyət itir» (5). Yəni Tanrı Deleze görə insan şüurunda daima formalaşan və dağılan əsassız təsəvvürlərdən, mənalardan başqa bir şey deyildir.

Postmodernistlərə görə, bütün dinlər bərabərdirlər və onlar arasında fərq yoxdur. Onların heç biri Mütləq Həqiqətə iddia edə bilməzlər. Çünki o yoxdur. Əslində həqiqət müəyyən bir dövrdə insana səmərə gətirən, alınıb-satılan bir şeydir (informasiyadır). Bu postmodernizmin praqmatik əxlaqıdır. Postmodern düşüncə pərdə arxasında qeyri-müəyyən ruhlardan ibarət bir dünyagörüşünü təbliğ edən okkultik inanclara meyl edirlər. Çünki bu inanc sistemində mərkəz, hiyerarhiya yoxdur. Buna görə də, postmodernist düşüncə monoteizmə istinad edən ənənəvi dinlərlə uzlaşmır. Ənənəvi dinlərin və postmodernizmin baxışları arasındakı fərqlər aşağıdakılardır:

1. Ənənəvi dinlərdə birləşdirici prinsip Tanrıdır. Lakin postmodern dünyagörüşündə Tanrı yoxdur. Çünki bu mədəniyyət mərkəzssiz mədəniyyətdir. Mərkəzsizlik psixoloji balansı pozur.

2. Ənənəvi dinlərdə Tanrı insanları müqəddəs dəyər və mənalara qovuşmaqda yardımçıdır. Lakin postmodern dünyagörüşündə fərd xaosla, dəyərsizliklə üzləşir və identikliyini itirir. O, reallıq və virtual aləm arasında qalaraq, özündən ayrılır.

3. Ənənəvi dinlərdə dünya mənzərisi bütövdür. Lakin postmodern dünyagörüşündə ontoloji qeyri-müəyyənlik vardır.

Buna görə də, Qərb elmi-texniki inkişafa əsaslanan sivilizasiyanın, şərq təfəkkürü isə dinə əsaslanan antisivilizasiyanın tərənnümçüsüdürlər. Lakin əslində bunlar həqiqəti əsk etdirmir. Çünki fərqli baxışlar yenə də insanların mənsub olduqları mədəniyyətdən irəli gəlir. Heç bir mövcud mədəniyyət elm ilə dinin ideal vəhdətini yarada bilmir. Bu isə, özlüyündə fərqli və ziddiyyətli sosial paradiqmaların yaranmasına öz təsirini göstərir.

Ədəbiyyat:

1. Т. Кун, Структура научных революций. М.: Прогресс, 1977., c.11.

2. Панарин А. Философия истории. Москва 1999., c. 246.

3. Кравченко С.А. Социологическая теория: дискурс будущего //Социол. Исслед. 2007., №3.

4. Xəlilov S. Sivilizasiyalararası dialoq. Bakı 2009. s.75.

5. Делез Ж., Гваттари Ф. Капитализм и шизофрения. Т. 1. Анти-Эдип. М.: Изд-во ИНИОН, 1989., с.56.

Mahmudova (Qaraqoyunlu) Y.

Qloballaşma prosesində inkişaf tendensiyaları: Vesternləşmə və Modernləşmə

«Bütün dünyada milyonlarla insan qloballaşmanı tərəqqi vasitəsi kimi deyil, həyati, əməli və ənənələri məhv etməyə qadir olan qasırğaya bənzər viranedici qüvvə sayır. İnsanların bir çoxu üçün bu prosesə mane olmaq və millətçilik, təməlçilik, digər «çiliklər» timsalında xəyali təskinliyə üz tutmaq kimi qızğın istək səciyyəvidir».

Kofi Annan
Giriş: Bəşəriyyət artıq III minilliyə daxil olmuşdur. XXI əsrə keçməklə XX əsrin sonunda əldə etdiyi üç böyük nailiyyətini daha da inkişaf etdirməkdədir. Onlardan biri qloballaşma prosesi ilə, ikincisi yeni texnologiyalar vasitəsi ilə informasiya cəmiyyətinə keçidlə əlaqədardır. Üçüncüsü isə çoxlarının arzuladığı «açıq cəmiyyət» ideyasının həyata keçirilməsidir.

XX əsrdə «sənaye sivilizasiyasının üçüncü dalğasının baş verməsi, qarşılıqlı fəaliyyətin optimal dinamikasını yaradan korporativ iqtisadi sistemlərin formalaşması, qlobal elmi inqilab» nəticəsində sənaye cəmiyyətinin sənayedənsonrakı, onun da informasiya cəmiyyətinə çevrilməsi, informasiya cəmiyyətində “kompüter-informasion” texnologiyanın olduqca yüksək inkişaf etməsi, elmi texniki tərəqqi nailiyyətlərinin iqtisadiyyatın bütün sferalarına tətbiqi, informatika, telekommunikasiya və rəqəm texnologiyası sahəsində inqilabi nəticələrin əldə edilməsi, intellektual və praktiki həyatın unifikasiyası (vahid şəkilə salınması) ilə yanaşı sinkretizasiyası, urbanizasiya miqyasının böyüməsi, emiqrasiya axınları və müxtəlif qarşılıqlı münasibətlərlə irqi-milli genostrukturlaşmanın yeni universal xətlərinin yaranması, sosial, mədəni və siyasi sferalarda əlaqələrin genişlənməsi, maliyyə transaksiyası, “neoliberal bazar qlobalizmi siyasətinin” yeridilməsi və bütün bu proseslərin bir-birinə təsirinin intensivləşməsi-insan fəaliyyətinin qlobal məkan şərtlərini əmələ gətirmişdir. “Transmilli korporasiyalaşma-universal texnokrat cəmiyyətlər şəbəkəsini formalaşdırmışdır. Milyonlarla insanın davranışını proqramlaşdıran qarşılıqlı prinsiplərin-standartlaşma, ixtisaslaşma, sinxronlaşma, konsentrasiya, maksimallaşma və mərkəzləşmənin sistemi ilə sənaye sivilizasiyası özünün hərəkət kodunu-unikal daxili planını yaratmışdır” (13. s. 92-117).

Hazırda İnternet vasitəsilə tarixdə ilk dəfə olaraq planetin yüksək tezlikli qlobal sinxron informasiya fəzası yaranmaqdadır. Ekoloji, demoqrafik problemlər və bu problemlərin həll edilməsinin üsul və vasitələri planetləşmişdir. Hərbi monopoliyalaşdırma əsasən iqtisadi-maliyyə monopoliyalaşdırması ilə əvəz olunmaqdadır. Bununla yanaşı total silahlanma «ulduz müharibəsi» proqramınadək yüksəlsə də, limitləşdirilməkdə, hərbi qüdrət virtuallaşmaqdadır.

XX əsrin sonu - XXI əsrin I yarısı ərəfəsində dünya qloballaşdıqca, müharibələr lokallaşmaqdadır. Konfliktlər beynəlxalq problematikaya çevrilsə də, onların regional masştabdan kənara çıxmasına imkan verilmir. Beynəlxalq münasibətlərdə sinfi-ideoloji meyarlar əvvəlki əhəmiyyətini itirməkdədir, fərqli sivilizasiya dəyərləri və parametrlərinə və onların arasındakı ziddiyyətlərin xarakterinə, özünüqoruma və planetar liderlik etmə xüsusiyyətlərinə xüsusi önəm verilməkdədir. Bütün bunlarla bərabər XXI əsrdə yeni planetar inkişafın strategiyasının konseptual əsaslarının yaradılması Qloballaşma prosesini nizamlayan beynəlxalq təşkilatlar qarşısında bir vəzifə kimi durmaqdadır.

Qloballaşma, informasiya cəmiyyəti, açıq cəmiyyət ideyaları ilə bərabər, sosial-iqtisadi həyatın humanistləşməsi, planetin bütün əhalisinin mənafeyi nəzərə alınmaqla yer kürəsinin təbii-resurs potensialının istifadəsinin effektivliyi üzərində fəal nəzarətin təmin edilməsi, vətəndaşların hüquq və azadlıqlarının qorunması, gəlir və kapitalın daha düzgün bölüşdürülməsi yolunda əhalinin sosial müdafiəsi məsələlərini əsas tutan, dünyanın və qlobal iqtisadiyyatın sabit inkişafının hərtərəfli tərəqqisi ideyasına söykənən etik-fəlsəfi, sosial-iqtisadi, siyasi-ideoloji, dini-əxlaqi meyarlara söykənən yeni inkişaf strategiyasının konseptual əsasları - III minillikdə vahid sivilizasiyayaratma ideyası hansı sivilazisyon dəyər və parametrlər əsasında yaranmalıdır? Hansı inkişaf modelləri və sivilizasiya dəyərləri rasionalizm, texnologizm və proqressivizm zirvələrini aşmağa cəhd edən «təkcə bütün şeylərin ölçüsü» deyil, həm də planetar «siyasi sabitliyi və mütərəqqi inkişafı təmin edən qüvvələrin yeganə mənbəyi» olan insanı «postindustrial cəmiyyət» və «texnogen erası»nda dərin dəyişikliklərə sövq edəcəkdir.

İnkişafın bu «üçüncü yolu»-qlobal iqtisadi, sosial-siyasi sabitlik yaratmaqla vahid sivilizasiya formalaşdırmaq ideyası III minillikdə daha çox filosofları, sosioloq və tarixçiləri düşündürməkdədir. Bu isə alternativ paradiqma və inkişaf modellərinin doğulmasına səbəb olmaqdadır. Bu alternativ «qloballaşma və antiqloballaşma: vesternizasiya və modernizasiya» modellərinin hansı bəşəriyyətə daha yararlıdır və planetar inkişafda hansı dəyişikliklər yaradacaqdır. Bu kimi suallar çağdaş filosofları, sosioloq və tarixçiləri düşündürməkdədir.

Qloballaşma və onun inkişaf xüsusiyyətləri: Qloballaşma prosesinin dərin analitik təhlili göstərir ki, o bəşəriyyətin tarixi inkişaf qanunauyğunluqları əsasında formalaşmış yeni obyektiv tarixi inkişaf mərhələsidir. Qloballaşma ən yeni informatika və telekommunikasiya vasitələri əsasında bəşəriyyətin böyük hissəsinin vahid iqtisadi-maliyyə, ictimai-siyasi və mədəni əlaqələr sisteminə cəlb olunması prosesidir. Sivilizasiyalararası dialoq və qarşılıqlı əlaqələrinzərurəti qanunauyğunluğunu yaradan inkişafdır. Yaşayışın ümumi standartlarının, etiketlərinin əmələ gəlməsi və dünyagörüşün tipologiyasında planetar meyarların qüvvətlənməsidir, meqasosiumun bütövlük formasıdır, dünya proseslərinin qarşılıqlı asılılığını təmin edən inkişaf prosesidir. «Qloballaşma» termini etimoloji cəhətdən latın termini olan «qlobus»-yəni yer kürəsi sözü ilə əlaqədardır. Bu isə sosial-iqtisadi, siyasi, ekoloji, mədəni inkişaf proseslərinin ümumi planetar xarakterlərini ifadə edir.

Qloballaşma - yer kürəsində bütün ictimai fəaliyyətin beynəlmiləlləşməsi, milli iqtisadiyyatların vahid ümumdünya sisteminə qovuşmasıdır. Bu da öz növbəsində kapitalın asanlıqla yerdəyişməsinə, dünyanın informasiya üçün açıq olmasına, texnoloji inqilaba, sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin kommunikasiya yaxınlaşması əsasında əmtəə və kapitalın hərəkətinin liberallaşmasına, planetar elmi inqilaba, millətlərarası sosial hərəkatlara, yeni nəqliyyat növlərinə, telekommunikasiya texnologiyalarının reallaşmasına, internasional təhsilə əsaslanır.

Qloballaşma dövlət qüvvələri tərəfindən deyil, bazarla müəyyən edilən prosesdir. Qloballaşma həyatın yekcinsləşməsi: qiymətləri, məhsulları, səhiyyənin səviyyəsi və keyfiyyətini, gəlir səviyyəsini, bank qoyuluşlarını dünya səviyyəsində bərabərləşdirmə tendensiyası deməkdir. “Qloballaşma təkcə dünyadakı iqtisadi prosesləri dəyişmir, həmçinin onun strukturunu dəyişir. Bəşəriyyətə ağlasığmaz təsirlər edilir, transkontinental və regionlararası proseslər gedir ki, bunlar da öz növbəsində miqyasına görə qlobal qarşılıqlı asılılıq münasibətini formalaşdırır. Dünya iqtisadiyyatı sadəcə olaraq qarşılıqlı asılılıq vəziyyətinə düşmür, o praktiki olaraq vahidə-tama inteqrasiya edilir” (1. s. 55). Hər bir texnoloji çevriliş təkcə cəmiyyətin deyil, insanların fərdi həyat tərzində dərin dəyişikliklərə gətirib çıxarır. Cəmiyyətin informasiyalaşması ilə əlaqədar olan müasir texnoloji çevrilişin xüsusiyyətləri ondadır ki, o bəşəri qarşılıqlı təsirin qloballaşması və universallaşması üçün yeni şərtlər yaradır. Mikroelektronika, kompüterləşmənin geniş inkişafı, kütləvi informasiya və kommunikasiyanın inkişafı, əmək bölgüsü və ixtisaslaşmanın dərinləşməsinin sayəsində bəşəriyyət vahid sosial-mədəni bütövlüyü ətrafında birləşir. Bu cür vəhdətin mövcudluğu bütövlükdə bəşəriyyətə, eləcə də ayrı-ayrı şəxslərə öz tələblərini diqtə edir. “Qloballaşma müasir dünyanın sosial həyat, siyasət, iqtisadiyyat, mədəniyyət, elm, texnologiya və s. sahələrində yeni keyfiyyət dəyişiklikləri ilə şərtlənən mürəkkəb proseslərin diferensiasiya və inteqrasiyalaşmasında öz əksini tapır. Qlobal sivilizasiyaya doğru dünya inkişafı ümumbəşəri mənafe parametrlərini meydana çıxarır” (9. s. 118). Qloballaşma-dünya inkişafının məntiqi nəticəsidir, müasir dövrümüzü əhatə edən bir inteqrasiya epoxasıdır. Dünyanın qloballaşma ilə dövrələnən inkişafı onun yenidən imperiyalaşma yox, sivilizasiyalaşma istiqamətində hərəkətini məntiqi sayır. O, müxtəlif sivilizasiyaların təmas enerjisindən doğur. Əmtəələrin ölkələr və iqtisadiyyatın bölmələri arasında hərəkəti; xidmətlərin ölkələr və iqtisadiyyatın bölmələri arasında hərəkəti; maliyyə kapitalının ölkələr arasında hərəkəti; insanların iqtisadi əməliyyatları həyata keçirmək üçün ölkələr arasında yerdəyişməsi; intellektual məhsulun və ideyaların tədqiqat və tədris mərkəzləri arasında hərəkəti qloballaşma prosesinin inkişafına təsir etməkdədir. Qloballaşma prosesi planetar meqacəmiyətin, meqamədəniyyətin və superetnosun formalaşmasını reallaşdırmaqdadır. İqtisadi inteqrasiya (beynəlxalq ticarət əlaqələri, investisiyalar) fərdi əlaqələr (beynəlxalq səfərlər, turizm, beynəlxalq danışıqlar), internet istifadəçiləri, serverlərin sayı və ölkənin beynəlxalq siyasətdə iştirakı (səfirliklərin sayı, beynəlxalq təşkilatların üzvü) parametrlərinə əsasən, qloballaşmış ölkə kimi, ilk beş yeri İrlandiya, İsveçrə, İsveç, Sinqapur və Niderland tutmaqdadır. Qloballaşma hələ ki, müvəffəqiyyətli inkişaf yolunda olan və sənaye cəhətdən inkişaf etmiş 60-dan yuxarı ölkəni əhatə edən inteqrasiya qruplarını-Aİ (Avropa İttifaqı), NAFTA (Şimali Amerika Azad Ticarət Zonası), ATES (Asiya-Sakit Okean İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı), ASEAN (Cənubi-Şərqi Asiya Ölkələri Assosasiyası), Merkasur (Cənubi Amerika Ümumi Bazarı) əhatə edir. Bu ölkələr dünya ticarətinin ¾-nü əhatə edir.

Qloballaşma eyni zamanda pozitiv və neqativ inkişaf tendensiyaları ilə müşayət olunan proseslər ardıcıllığıdır. Pozitiv inkişaf tendensiyaları aşağıdakı prosesləri əhatə edir. Son yarıməsrlik dövrdə sənaye sivilizasiyasının yaranması, korporativ iqtisadi sistemlərin formalaşması, qlobal elmi texniki tərəqqi və inqilab nəticəsində sənaye cəmiyyətinin sənayedən sonrakı (postindustrial), onun isə informasiya cəmiyyətinə keçməsi kommunikasiya və informasiya texnologiyalarının inkişafı cəmiyyətin və insanın üstünləşməsinə, ixtisaslaşmasına və innovasiyalaşmasına şərait yaratmışdır; regional və qlobal inteqrasiya proseslərinin bir-birini qarşılıqlı təsirləndirməsi baş verir. Dünyanın ayrı-ayrı ərazilərində geoplitik, geosivilizasion, geoiqtisadi planda qarşılıqlı əlaqələri yaranır və güclənir; mövcud dünya sivilizasiyalarının identikliyini qoruyub saxlamaq və inkişaf etdirmək meyli artır; identikliyini təsdiq etməyə çalışan böyük tarixi ənənələrə malik sivilizasiyalar modernləşmə üçün impulsiv təkanlarını öz köklü mənəviyyat və klassik mədəniyyət bünövrəsindən almağa cəhd edir; qloballaşma dialoq üsulu kimi qlobal sivilizasiyaya doğru inkişafda əsas humanist ideyaya çevrilir; sosial-iqtisadi inkişaf səviyyələrinin fərqliliyi, yoxsulluq, ərzaq çatışmazlığı, elmi-texniki tərəqqi, ekologiya, təbii sərvətlərdən istifadə, demoqrafiya, transmilli miqrasiya, terrorizm, böhran situasiyaları, regional konfliktlər lokal çərçivədən çıxaraq qloballaşır və onların həllində bəşəriyyətin birgə səyinin yaradılmasını zəruri edir; dünya inkişafı proqnozlaşdırılır və proqramlaşdırılır; insan haqlarının müdafiəsi, beynəlxalq hüquq normalarının təkmilləşməsi baş verir; qlobal siyasi, iqtisadi sabitlik, sivilizasiyalararası dialoq bərabərhüquqlu əməkdaşlıq prinsipləri qlobal inkişafın məqsədinə çevrilir. Bu isə Beynəlxalq Təşkilatların əsaslı reformasiyasını və korrektəsini tələb edir.