ə
l qoymurdular, tez-tez
hücum edirdilər. Nero üçün süni parik hazırlanır. O, parikin geydirilmə
sin
ə
mane olmur. Pariki geyindikd
ə
n sonra dig
ər şirlərin Neroya qarşı
münasibə
ti d
əyişmişdi. ABŞ
-dan g
ətirilmiş Skuns adlı zə
rif heyvanlarda da
instiktl
ərin aşkar təzahürlərini görmək mümkün olmuşdur. Q.Xarlon 2 ana
meymun modeli düzəltmişdir. Biri mə
ftild
ə
n dig
ə
ri m
ə
xm
ə
rd
ə
n. Bala
meymunlar südü və
zil
ə
ri olan m
ə
ftil anadan
əmir, qalan vaxtlarda “parça
ana”nın yanında olurdul
ar. Dem
ə
li, ana il
ə
bala arasında rabitə
l
ə
rin
yaranmasında cismani təmas çox böyük rola malikdir.
Avstriya psixoloqu K.Lorents qazlar v
ə
onların balaca ördə
kl
ə
ri
balaları üzə
rind
ə
apardıqları tə
dqiqatlar n
ə
tic
ə
sind
ə
inpritinq (h
ə
kkolma)
fenomenini k
əşf etmişdir. O, müə
yy
ən etmişdir ki, bir çox davranış formaları
irsi olsa da bir çoxu həyatda qazanılır. K. Lorents qaz yumurtalarını iki yerə
ayırmış, bir yarısını ana qazın altına, bir yarısını isə
inkubatora qoymuşdur.
Ana qazdan çıxan balalar ananın arxasınca, inkubatordan çıxanlar isə
Lorentsin ardınca getmişlə
r.
İkinci təcrübə
d
ə
o, qaz balalarını bir qutuya yığıb üstünü örtmüşdür.
Bir müddə
td
ən sonra qutu açıldıqda qaz balaları yenə
iki yer
ə
ayrılmışlar.
Bir çox heyvanlarda davranışın yeni forması olan fə
r
di qazanılmış
davranış forması özünü göstə
rir. Bel
ə
davranışın əsasını vərdişlə
r t
əşkil
edir. İnstinktlər eyni xarakterli olduğu halda, vərdişlə
r f
ərdi xarakter daşıyır.
İt qarşını atılmış ət parçasını götürmək üçün arxa ayağını uzadır. Lakin heç
d
ə
bütün
itl
ə
r bel
ə
h
ə
r
ə
k
ə
t ed
ə
bilmirl
ə
r.
Heyvanlarda müşahidə
olunan davranış formalarından biri də
intellektual davranışdır. Belə
davranışa ali heyvanlarda –
meymunlarda,
fill
ə
rd
ə
, delfinl
ə
rd
ə
v
ə
s. rast g
ə
lm
ək mümkündür. İntellektual davranışın
əsasını cism və
hadis
ə
l
ər arasındakı mürə
kk
əb münasibə
tl
ərin anlaşılması
t
əşkil edir.
Akademik Y.P.Pavlovun Paris v
ə
Rafael adlı meymunlar üzə
rind
ə
apardığı çox saylı təcrübə
l
əri buna misal göstə
rm
ək olar. Tavandan asılmış
bananı götürmək üçün yeşik və
çubuqlardan isti
fad
ə
. Bu zaman meymun
“sınaq və
s
ə
hvl
ər” metoduna istinad edir və
çıxış yolu tapır. O, çubuqdan
al
ə
t kimi istifad
ə
etm
əyi bacarır. Onun gözü çubuğa sataşan kimi hə
r
yolunu tapır. Alman psixoloqları K.Büler və
V.Köler bunu “insayt” anlayışı
il
ə
ifad
ə
etmişlər. İnsayt ingiliscə
“anlama”, “birdən başa düşmə” demə
kdir.
İnsayt ə
qli
ə
m
ə
liyyat m
ə
zmunu k
ə
sb edir. Odur ki, sonralar dic
ə
r alman
psixoloqları M. Vertheymer və
K.Dinker bu termind
ə
n insan t
ə
f
əkkürünün,
intellektinin xüsusiyyə
tl
ərini öyrə
n
ə
rk
ə
n istifad
ə
e
tmişlə
r. Bununla bel
ə
heyvanların intellektual hə
r
ə
k
ə
tl
ərini insanın intellektual fə
aliyy
ə
ti il
ə
heç cür
müqayisə
etm
ə
k olmaz.
Ali psixi funksiyalar müasir psixologiyanın əsas anlayışlarından biridir.
Bu anlayış psixologiya elminə
ilk d
ə
f
ə
L.S.Vıqodski tə
r
ə
find
ə
n daxil
edilmişdir. Sonralar digər rus psixoloqları A.R.Luriya və
A.N.Leontyev
t
ə
r
ə
find
ən daha da inkişaf etdirilmişdir. L.S.Viqodski psixi hadisə
l
ə
rin iki
s
ə
viyy
ə
sini - natural v
ə
m
ə
d
ə
ni psixi prosesl
ə
ri f
ə
rql
ə
ndirirdi. O, bel
ə
hesab
edirdi ki, birincil
ə
r, y
ə
ni natural psixi funksiyalar
ə
sas
ə
n genetik ( bioloji,
ikincil
ə
r is
ə
sosial amill
ə
rin t
ə
siri il
ə
şə
rtl
ə
nir).
Natural psixi prosesl
ərin filogenetik kökləri vardır. Viqodski “mə
d
əni”
prosesl
ə
ri ali psixi funksiyalar kimi xarakteriz
ə
edirdi. Ali psixi funksiyalar
mürə
kk
ə
b psixi prosesl
ərdir ki, onlar insanın həyatı prosesində
formalaşır,
özlə
rinin psixoloji xarakterin
ə
görə
vasit
əli xarakter daşıyırlar: müxtə
lif
işarə
l
ər sistemi, ilk növbə
d
ə
nitq vasit
ə
sil
ə
t
əşəkkül edir. Ali psixi
funksiyalar
ə
vv
ə
lc
ə
insanlar arasında qarşılıqlı təsir formasında mövcud
olur, sonra is
ə
tamamil
ə
daxili proses
ə
çevrilir.
V
əhşi heyvanlar arasında böyümüş uşaqların psixoloji baxımdan
öyrə
nilm
ə
si d
ə
bu fikri sübut edir. Onların hə
r birind
ə
natural psixi
porosesl
ər inkişaf etdiyi halda, ali psixi funksiyalar formalaşmamış olur.
Elm
ə
50-y
ə
q
ə
d
ə
r fakt m
əlumdur ki, kiçik yaşlarında heyvanlar arasında
böyüyən uşaqlar sosial
-m
ə
d
ə
ni v
ərdişlə
r
ə
malik olmurlar. (Amal
ə
v
ə
K
ə
mal
ə
).
Müxtə
lif psixoloqlar (A.Gezell, R.Zinq v
ə
b.) 8 ya
şlı Kə
mal
ə
nin
g
ə
l
ə
c
əyi haqqında belə
proqnoz vermişlər ki, o, 35 yaşadək yaşasaydı (o,
16 yaşında ölmüşdür) onun əqli inkişafı 10
-
12 yaşlı normal uşağın
s
ə
viyy
ə
sin
ə
çata bilərdi. Müasir psixoloji tə
s
əvvürlə
r
ə
görə
ali psixi
funksiyalar sistemli sürə
td
ə
t
əşkil olunmuşdur. Bu, o deməkdir ki, onların
h
ər biri müvafiq sistem çərçivə
sind
ə
ə
m
ə
l
ə
g
ə
lir v
ə
mövcud olur. Ali psixi
funksiyaların hə
r birinin bu sistemind
ə
özünə
m
ə
xsus yeri v
ə
funksiyaları
vardır. Onlar arasında qanunauyğun xarakterli qarşılıqlı ə
laq
ə
l
ər vardır. Ali
psixi funksiyaların əsas xüsusiyyə
tl
əri bunlardır:
1. Ali psixi funksiyalar d
ə
rkolunan prosesl
ə
rdir v
ə
şüurun strukturuna
daxildir.
2. Ali psixi funksiyalar hissi v
ə
h
ə
tr
ə
ki prosesl
ə
r
ə
istinad edir, m
ə
zmunca
t
ə
hlil-t
ə
rkib xarakterin
ə
malikdir. Onlar t
ə
dtic
ən avtomatlaşmış
prosesl
ə
r
ə
v
ə
ə
qli
ə
m
əliyyatlara çevrilir.
3. Ali psixi funksiyalar daim inkişafdadır, sistemli şə
kild
ə
inkişaf edir.
Ali psixi funksiyalar şüurun əsasını təşkil edir. Şüur psixikanın insana
m
ə
xsus olan
ən ali formasıdır Psixika gerçə
kliyin beyind
ə
inikası kimi
müxtə
lif s
ə
viyy
ə
l
ə
rl
ə
xarakteriz
ə
olunur. Burada şüur ən yüksə
k zirv
ə
dir.
Şüur psixikanın ali birləşdirici formasıdır, insanların ə
m
ə
k
f
ə
aliyy
ə
tind
ə, başqa adamlarla daimi ünsiyyə
tind
ə
formalaşır və
ictimai-
tarixi şə
raitin m
ə
hsulu v
ə
amilidir. Şüurun psixoloji strukturu, ən mühüm
xarakteristikası onun da psixika kimi beynin özü də
insan beyninin xass
ə
si
olması ilə
bağlıdır.
K.Marks “Kapital” ə
s
ə
rind
ə
şüurun ən mühüm xüsusiyyə
tl
ərini obrazlı
şə
kild
ə
bel
ə
s
ə
ciy
ə
ll
əndirmişdir: “hörümkəç toxucunun ə
m
əyini xatırladan
bir
ə
m
əliyyat icra edir, bal arısı da ondan şan qayırması ilə
b
əzi memarları
utandırır. Lakin ə
n pis memar da
ən yaxşı bal arısından lap ə
vv
ə
ld
ə
n
bununla f
ə
rql
ə
nir ki memar h
ə
l
ə
mumdan şan qayırmazdan ə
vv
əl bunu öz
beynind
ə
qayırıb hazırlayır”.
K.Marks yazırdı ki, şüur lap ə
vv
ə
ld
ə
n ictimai m
ə
hsuldur v
ə
n
ə
q
ə
d
ə
r
ki, insanlar mövcuddur, ictimai məhsul olaraq qalacaqdır.
F
ə
ls
ə
f
ə
ictimai şüurun, psixolojiya fərdi şüurun xüsusiyyə
tl
ə
rini
öyrə
nir. (sosial psixolojiya is
ə
ictimai şüurun bə
zi m
ə
s
ə
l
ə
l
ə
rini t
ə
dqiq edir).
İctimai şüur dedikdə
bütövlükdə
müə
yy
ə
n c
ə
miyy
ət üçün və
ya
müə
yy
ən sosial qrup üçün sə
ciyy
əvi olan baxışlar, ideyalar nə
z
ə
rd
ə
tutulur.
İctimai şüurun müxtəlif formaları (ictimai
-siyas
i hüquqi baxışlar, din, fə
ls
ə
f
ə
,
ə
xlaq, inc
ə
s
ə
n
ət) bağlıdır. Cə
miyy
ə
ti t
əşkil edə
n insanlar olmadan c
ə
miyy
ə
t
mövcud ola bilmə
diyi kimi f
ə
rdl
ərin şüuru olmadanda ictimai şüur mövcud
ola bilm
ə
z.
F
ərdin şüuru makro və
mikro sosial mühitin,hə
mkinin ail
ə
nin,
do
stların, şə
xsi h
əyat şə
raitinin, t
ə
rbiy
ə
nin v
ə
s. t
əsiri altında formalaşır.
İnsanın şüura malik olması onun psixikasını bir sıra sə
ciyy
ə
vi
xüsusiyyə
tl
ə
rl
ə
şə
rtl
ə
nm
ə
sin
ə
z
əmin yaradır.
1.
İnsan dərk olunmuş zə
rur
ə
t
ə
uyğun hə
r
ə
k
ə
t etm
ə
y
ə
qadirdir;
2.
İnsan alə
t y
aratmağa və
onu mühafizə
etm
ə
y
ə
qadirdir;
3.
İnsan ictimai təcrübəni başqalarına çatdırmağa qadirdi;
4.
İnsanların hisslə
ri
ə
sas
ə
n ali s
ə
ciyy
ə
daşıyır;
5.
Heyvan psixikası bioloji təkamül qanunlarına, insan psixikası isə
ictimai t
əkamül qanunlarına tabedir.
Şüurun konkret psixoloji xarakteristikasında onun 4 ə
sas c
ə
h
ə
ti ifad
ə
olunmuşdur:
1.
Şüur biliklə
r m
ə
nb
ə
yidir;
2.
Şüur mə
qs
ədyönlü fə
aliyy
ə
tin t
əşkilatçısı və
t
əminatçısıdır;
3.
Şüur “mən”i, “qeyri
-m
ən”də
n f
ə
rql
ə
ndirm
ə
k vasit
ə
sidir;
4.
Şüur münasibə
ti ifad
ə
etm
ə
k vasit
ə
sidir.
Şüurun strukturunda mənlik şüuru mühüm yer tutur. Mənlik şüuru
insanın özünün özü haqqında biliklə
rini
ə
ks etdirir.
Şüurun aşağı sə
viyy
əsi şüuraltı və
ya t
ə
ht
əlşüur adlanır.
Şüursuzluq dedikdə
is
ə, insanın yuxuda olduğu zaman baş verə
n
psixi hadis
ə
l
ə
r
(röya) duyulmayan, lakin impulsiv cavab, reaksiyası doğuran
v
ə
ziyy
ə
t v
ə
t
ə
hrikl
ər aiddir. Şüursuz hadisə
l
ə
r
ə
x
ə
st
ə
adamın psixikasında
n
ə
z
ə
r
ə
çarpan bə
zi hallar -
sayıqlama, hallyusinasiya (qarabasma) və
s.
daxildir. Şüursuzluqla heyvan psixikasını heç də
eynil
əşdirmə
k olmaz.
Şüursuzluq da insana mə
xsus psixi t
əzahürdür. O, tam yox, qismə
n,
natamam, patoloji inikasıdır.
Dostları ilə paylaş: |