Müəllim Çə L əbiyev Nuralı I mövzu: Psixologiya elminin predmeti, V



Yüklə 397,42 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə3/3
tarix21.04.2017
ölçüsü397,42 Kb.
#15154
1   2   3

ə

l  qoymurdular,  tez-tez 

hücum edirdilər. Nero üçün süni parik hazırlanır. O, parikin geydirilmə

sin

ə

 



mane  olmur.  Pariki  geyindikd

ə

n  sonra  dig



ər  şirlərin  Neroya  qarşı 

münasibə


ti d

əyişmişdi. ABŞ

-dan g

ətirilmiş Skuns adlı zə



rif heyvanlarda da 

instiktl


ərin  aşkar  təzahürlərini  görmək  mümkün  olmuşdur.  Q.Xarlon  2  ana 

meymun  modeli  düzəltmişdir.  Biri  mə

ftild

ə

n  dig



ə

ri  m


ə

xm

ə



rd

ə

n.  Bala 



meymunlar  südü  və

zil


ə

ri  olan  m

ə

ftil  anadan 



əmir,  qalan  vaxtlarda  “parça 

ana”nın  yanında  olurdul

ar.  Dem

ə

li,  ana  il



ə

 

bala  arasında  rabitə



l

ə

rin 



yaranmasında cismani təmas çox böyük rola malikdir.

 

Avstriya  psixoloqu  K.Lorents  qazlar  v



ə

 

onların  balaca  ördə



kl

ə

ri 



balaları  üzə

rind


ə

 

apardıqları  tə



dqiqatlar  n

ə

tic



ə

sind


ə

  inpritinq  (h

ə

kkolma) 


fenomenini k

əşf etmişdir. O, müə

yy

ən etmişdir ki, bir çox davranış formaları 



irsi olsa da bir çoxu həyatda qazanılır. K. Lorents qaz yumurtalarını iki yerə

 


ayırmış, bir yarısını ana qazın altına, bir yarısını isə

 

inkubatora qoymuşdur. 



Ana  qazdan  çıxan  balalar  ananın  arxasınca,  inkubatordan  çıxanlar  isə

 

Lorentsin ardınca getmişlə



r. 

İkinci təcrübə

d

ə

 



o, qaz balalarını bir qutuya  yığıb üstünü örtmüşdür. 

Bir müddə

td

ən sonra qutu açıldıqda qaz balaları yenə



 iki yer

ə

 



ayrılmışlar. 

 

Bir  çox  heyvanlarda  davranışın  yeni  forması  olan  fə



r

di  qazanılmış 

davranış  forması  özünü  göstə

rir.  Bel

ə

 

davranışın  əsasını  vərdişlə



r  t

əşkil 


edir. İnstinktlər eyni xarakterli olduğu halda, vərdişlə

r f


ərdi xarakter daşıyır. 

İt qarşını atılmış ət parçasını götürmək üçün arxa ayağını uzadır. Lakin heç 

d

ə

 



bütün 

itl


ə

r bel


ə

 h

ə



r

ə

k



ə

t ed


ə

 bilmirl


ə

r.  


Heyvanlarda  müşahidə

 

olunan  davranış  formalarından  biri  də



 

intellektual  davranışdır.  Belə

 

davranışa  ali  heyvanlarda  –



  meymunlarda, 

fill


ə

rd

ə



,  delfinl

ə

rd



ə

  v


ə

  s.  rast  g

ə

lm

ək  mümkündür.  İntellektual  davranışın  



əsasını cism və

 hadis


ə

l

ər arasındakı mürə



kk

əb münasibə

tl

ərin anlaşılması 



t

əşkil edir. 

 

Akademik  Y.P.Pavlovun  Paris  v



ə

 

Rafael  adlı  meymunlar  üzə



rind

ə

 



apardığı çox saylı təcrübə

l

əri buna misal göstə



rm

ək olar. Tavandan asılmış 

bananı  götürmək  üçün  yeşik  və

 

çubuqlardan  isti



fad

ə

.  Bu  zaman  meymun 



“sınaq  və

  s


ə

hvl


ər”  metoduna  istinad  edir  və

 

çıxış  yolu  tapır.  O, çubuqdan 



al

ə

t  kimi  istifad



ə

  etm


əyi  bacarır.  Onun  gözü  çubuğa  sataşan  kimi  hə

yolunu  tapır.  Alman  psixoloqları  K.Büler  və



 

V.Köler  bunu  “insayt”  anlayışı 

il

ə

 ifad



ə

 

etmişlər. İnsayt ingiliscə



 

“anlama”, “birdən başa düşmə” demə

kdir. 

İnsayt  ə



qli 

ə

m



ə

liyyat  m

ə

zmunu  k


ə

sb  edir.  Odur  ki,  sonralar  dic

ə

r  alman 



psixoloqları  M.  Vertheymer  və

  K.Dinker  bu  termind

ə

n  insan  t



ə

f

əkkürünün, 



intellektinin  xüsusiyyə

tl

ərini  öyrə



n

ə

rk



ə

n  istifad

ə

  e


tmişlə

r.  Bununla  bel

ə

 

heyvanların intellektual hə



r

ə

k



ə

tl

ərini insanın intellektual fə



aliyy

ə

ti il



ə

 

heç cür 



müqayisə

 etm


ə

k olmaz.  

Ali psixi funksiyalar müasir psixologiyanın əsas anlayışlarından biridir. 

Bu  anlayış  psixologiya  elminə

  ilk  d

ə

f



ə

 

L.S.Vıqodski  tə



r

ə

find



ə

n  daxil 

edilmişdir.  Sonralar  digər  rus  psixoloqları  A.R.Luriya  və

  A.N.Leontyev 



t

ə

r



ə

find


ən  daha  da  inkişaf  etdirilmişdir.  L.S.Viqodski  psixi  hadisə

l

ə



rin  iki 

s

ə



viyy

ə

sini - natural v



ə

 m

ə



d

ə

ni psixi prosesl



ə

ri f


ə

rql


ə

ndirirdi. O, bel

ə

 hesab 


edirdi  ki,  birincil

ə

r,  y



ə

ni  natural  psixi  funksiyalar 

ə

sas


ə

n  genetik  (  bioloji, 

ikincil

ə

r is



ə

 sosial amill

ə

rin t


ə

siri il


ə

 

şə



rtl

ə

nir).  



Natural  psixi  prosesl

ərin filogenetik  kökləri  vardır.  Viqodski  “mə

d

əni” 


prosesl

ə

ri  ali  psixi  funksiyalar  kimi  xarakteriz



ə

  edirdi.  Ali  psixi  funksiyalar 

mürə

kk

ə



b  psixi  prosesl

ərdir ki, onlar insanın həyatı prosesində

 

formalaşır, 



özlə

rinin  psixoloji  xarakterin

ə

 

görə



  vasit

əli  xarakter  daşıyırlar:  müxtə

lif 

işarə


l

ər  sistemi,  ilk  növbə

d

ə

  nitq  vasit



ə

sil


ə

  t


əşəkkül  edir.  Ali  psixi 

funksiyalar 

ə

vv

ə



lc

ə

 



insanlar  arasında  qarşılıqlı  təsir  formasında  mövcud 

olur, sonra is

ə

 tamamil


ə

 daxili proses

ə

 

çevrilir. 



 

V

əhşi  heyvanlar  arasında  böyümüş  uşaqların  psixoloji  baxımdan 



öyrə

nilm


ə

si  d


ə

 

bu  fikri  sübut  edir.  Onların  hə



r  birind

ə

  natural  psixi 



porosesl

ər  inkişaf  etdiyi  halda,  ali  psixi  funksiyalar  formalaşmamış  olur. 

Elm

ə

  50-y



ə

  q


ə

d

ə



r  fakt  m

əlumdur  ki,  kiçik  yaşlarında  heyvanlar  arasında 

böyüyən  uşaqlar  sosial

-m

ə



d

ə

ni  v



ərdişlə

r

ə



  malik  olmurlar.  (Amal

ə

  v



ə

 

K



ə

mal


ə

). 


Müxtə

lif  psixoloqlar  (A.Gezell,  R.Zinq  v

ə

  b.)  8  ya



şlı  Kə

mal


ə

nin 


g

ə

l



ə

c

əyi haqqında belə



 

proqnoz vermişlər ki, o, 35 yaşadək yaşasaydı (o, 

16  yaşında  ölmüşdür)  onun  əqli  inkişafı  10

-

12  yaşlı  normal  uşağın 



s

ə

viyy



ə

sin


ə

 

çata  bilərdi.  Müasir  psixoloji  tə



s

əvvürlə


r

ə

 



görə

  ali  psixi 

funksiyalar  sistemli  sürə

td

ə



  t

əşkil  olunmuşdur.  Bu,  o  deməkdir  ki,  onların 

h

ər  biri  müvafiq  sistem  çərçivə



sind

ə

 



ə

m

ə



l

ə

  g



ə

lir  v


ə

 

mövcud  olur.  Ali  psixi 



funksiyaların  hə

r  birinin  bu  sistemind

ə

 

özünə



  m

ə

xsus  yeri  v



ə

 

funksiyaları 



vardır. Onlar arasında qanunauyğun xarakterli qarşılıqlı ə

laq


ə

l

ər vardır. Ali 



psixi funksiyaların əsas xüsusiyyə

tl

əri bunlardır:



 

1.  Ali  psixi  funksiyalar  d

ə

rkolunan  prosesl



ə

rdir  v


ə

 

şüurun  strukturuna 



daxildir.  

  2. Ali psixi funksiyalar hissi v

ə

 h

ə



tr

ə

ki prosesl



ə

r

ə



 istinad edir, m

ə

zmunca   



      t

ə

hlil-t



ə

rkib  xarakterin

ə

  malikdir.  Onlar  t



ə

dtic


ən  avtomatlaşmış 

prosesl


ə

r

ə



  

      v


ə

 

ə



qli 

ə

m



əliyyatlara çevrilir. 

 

  



3. Ali psixi funksiyalar daim inkişafdadır, sistemli şə

kild


ə

 

inkişaf edir. 



 

Ali psixi funksiyalar şüurun əsasını təşkil edir. Şüur psixikanın insana 

m

ə

xsus  olan 



ən  ali  formasıdır  Psixika  gerçə

kliyin  beyind

ə

 

inikası  kimi 



müxtə

lif s


ə

viyy


ə

l

ə



rl

ə

 xarakteriz



ə

 

olunur. Burada şüur ən yüksə



k zirv

ə

dir. 



Şüur  psixikanın  ali  birləşdirici  formasıdır,  insanların  ə

m

ə



f

ə



aliyy

ə

tind



ə,  başqa  adamlarla  daimi  ünsiyyə

tind


ə

 

formalaşır  və



  ictimai-

tarixi  şə

raitin  m

ə

hsulu  v



ə

 

amilidir.  Şüurun  psixoloji  strukturu,  ən  mühüm 



xarakteristikası onun da psixika kimi beynin özü də

 insan beyninin xass

ə

si 


olması ilə

 

bağlıdır. 



 

K.Marks “Kapital” ə

s

ə

rind



ə

 

şüurun ən mühüm xüsusiyyə



tl

ərini obrazlı 

şə

kild


ə

  bel


ə

  s


ə

ciy


ə

ll

əndirmişdir:  “hörümkəç  toxucunun  ə



m

əyini  xatırladan 

bir 

ə

m



əliyyat icra edir, bal arısı da ondan şan qayırması ilə

 b

əzi memarları 



utandırır.  Lakin  ə

n  pis  memar  da 

ən  yaxşı  bal  arısından  lap  ə

vv

ə



ld

ə



bununla f

ə

rql



ə

nir ki memar h

ə

l

ə



 

mumdan şan qayırmazdan ə

vv

əl bunu öz 



beynind

ə

 



qayırıb hazırlayır”. 

 

K.Marks yazırdı ki, şüur lap ə



vv

ə

ld



ə

n ictimai m

ə

hsuldur v



ə

 n

ə



 q

ə

d



ə

ki, insanlar mövcuddur, ictimai məhsul olaraq qalacaqdır.



 

F

ə



ls

ə

f



ə

 

ictimai  şüurun,  psixolojiya  fərdi  şüurun  xüsusiyyə



tl

ə

rini 



öyrə

nir. (sosial psixolojiya is

ə

 

ictimai şüurun bə



zi m

ə

s



ə

l

ə



l

ə

rini t



ə

dqiq edir). 

İctimai  şüur  dedikdə

 

bütövlükdə



 

müə


yy

ə

n  c



ə

miyy


ət  üçün  və

  ya 


müə

yy

ən sosial qrup üçün sə



ciyy

əvi olan baxışlar, ideyalar nə

z

ə

rd



ə

 tutulur. 

İctimai şüurun müxtəlif formaları (ictimai

-siyas


i hüquqi baxışlar, din, fə

ls

ə



f

ə



ə

xlaq, inc

ə

s

ə



n

ət) bağlıdır. Cə

miyy

ə

ti t



əşkil edə

n insanlar olmadan c

ə

miyy


ə

mövcud  ola  bilmə



diyi  kimi  f

ə

rdl



ərin  şüuru  olmadanda ictimai  şüur  mövcud 

ola bilm


ə

z. 


F

ərdin  şüuru  makro  və

 

mikro  sosial  mühitin,hə



mkinin  ail

ə

nin, 



do

stların, şə

xsi h

əyat şə


raitinin, t

ə

rbiy



ə

nin v


ə

 s. t


əsiri altında formalaşır.

 


İnsanın  şüura  malik  olması  onun  psixikasını  bir  sıra  sə

ciyy


ə

vi 


xüsusiyyə

tl

ə



rl

ə

 



şə

rtl


ə

nm

ə



sin

ə

 z



əmin yaradır.

 

1. 



İnsan dərk olunmuş zə

rur


ə

t

ə



 

uyğun hə


r

ə

k



ə

t etm


ə

y

ə



 qadirdir; 

2. 


İnsan alə

t y


aratmağa və

 

onu mühafizə



 etm

ə

y



ə

 qadirdir;  

3. 

İnsan ictimai təcrübəni başqalarına çatdırmağa qadirdi;



 

4. 


İnsanların hisslə

ri 


ə

sas


ə

n ali s


ə

ciyy


ə

 

daşıyır;



 

5. 


Heyvan  psixikası  bioloji  təkamül  qanunlarına,  insan  psixikası  isə

 

ictimai t



əkamül qanunlarına tabedir. 

 

Şüurun konkret psixoloji xarakteristikasında onun 4 ə



sas c

ə

h



ə

ti ifad


ə

 

olunmuşdur:



 

1. 


Şüur biliklə

r m


ə

nb

ə



yidir; 

2. 


Şüur mə

qs

ədyönlü fə



aliyy

ə

tin t



əşkilatçısı və

 t

əminatçısıdır;



 

3. 


Şüur “mən”i, “qeyri

-m

ən”də



n f

ə

rql



ə

ndirm


ə

k vasit


ə

sidir; 


4. 

Şüur münasibə

ti ifad

ə

 etm



ə

k vasit


ə

sidir. 


Şüurun  strukturunda  mənlik  şüuru  mühüm  yer  tutur.  Mənlik  şüuru 

insanın özünün özü haqqında biliklə

rini 

ə

ks etdirir. 



Şüurun aşağı sə

viyy


əsi şüuraltı və

 ya t


ə

ht

əlşüur adlanır.



 

Şüursuzluq  dedikdə

  is

ə,  insanın  yuxuda  olduğu  zaman  baş  verə



psixi hadis

ə

l

ə



(röya) duyulmayan, lakin impulsiv cavab, reaksiyası doğuran 

v

ə

ziyy



ə

t  v


ə

 t

ə



hrikl

ər aiddir. Şüursuz hadisə

l

ə

r



ə

 x

ə



st

ə

 



adamın psixikasında 

n

ə



z

ə

r



ə

 

çarpan  bə



zi  hallar  - 

sayıqlama,  hallyusinasiya  (qarabasma)  və

  s. 

daxildir.  Şüursuzluqla  heyvan  psixikasını  heç  də



  eynil

əşdirmə


k  olmaz. 

Şüursuzluq  da  insana  mə

xsus  psixi  t

əzahürdür.  O,  tam  yox,  qismə

n, 

natamam, patoloji inikasıdır.



 

 

 



 

 

 



 

Yüklə 397,42 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin