Psixi prosesl
ə
r
gerçəkliyin inikasının daha mütə
h
ərrik formasıdır.
Onların yaranması və
c
ə
r
ə
yan etm
ə
si f
ə
aliyy
ət şə
raitind
ə
n, konkret
v
ə
zif
ə
l
ə
rd
ə
n v
ə
f
ə
aliyy
ə
tin t
ə
l
ə
bl
ə
rind
ən asılıdır. Psixi proseslə
r
ə
duyğu,
qavrayış, tə
s
əvvürlə
r, diqq
ə
t, hafiz
ə
, nitq, t
ə
f
əkkür və
t
ə
x
əyyül aid edilir.
Psixi v
ə
ziyy
ə
tl
ə
r v
ə
ya hallar şə
xsiyy
ə
tin psixi f
əallığının bu və
ya
dig
ə
r s
ə
viyy
ə
sini s
ə
ciyy
ə
l
ə
ndir
ən bütöv emosional təzahürlərdir. Onların
yaranması müxtə
lif s
ə
b
ə
bl
ə
rl
ə
bağlıdır, müvə
qq
əti xarakter daşıyır,
şə
xsiyy
ə
tin psixi v
ə
praktik f
ə
aliyy
ə
tind
ə
fon ro
lunu oynayır. Psixi və
ziyy
ə
t
v
ə
ya hallara yaradıcı ilham, dalğınlıq, öz qüvvə
sin
ə
iman, şübhə
, h
ə
y
ə
can,
stress, affekt, frustrasiya v
ə
s. aid edilir.
Psixi xass
ə
v
ə
ya xüsusiyyə
tl
ə
r
şə
xsiyy
ətin davamlı psixi
xüsusiyyə
tl
ə
ri olub, h
ər bir insanın rə
ftar v
ə
davranışında təzahür edə
n
tipik v
ə
özünə
m
əxsus xüsusiyyə
tl
ərdir. Bunlara şə
xsiyy
ə
tin istiqam
ə
ti v
ə
ya
motivl
ə
r sah
ə
si, temperament, xarakter v
ə
qabiliyy
ə
tl
ə
r aid edilir. Bunlarla
yanaşı psixologiyanın öyrə
ndiyi hadis
ə
l
ər sırasında fə
aliyy
ə
t, irad
ə
, sosial
qruplar, ünsiyyət, kütlə
vi psixi hadis
ə
l
ər (azarkeş və
tamaşaçıların, mitinq
iştirakçilarının hə
r
ə
k
ə
tl
ə
ri v
ə
s) d
ə
mühüm yer tutur.
Psixi hadis
ə
l
ə
r obyektiv al
əmin subyektiv inikasıdır. Ta qə
dimd
ə
n
psixika haqqında bir
-biri il
ə
ziddiyy
ə
t t
əşkil edə
n iki t
əlim mövcud olmuşdur.
Onlardan biri idealist, dig
ə
ri is
ə
materialist t
əlimdir. İdealistlər psixikanı
müstə
qil, birinci v
ə
materiyadan asılı olmayan mütlə
q ideya kimi q
ə
bul
edirl
ə
r. Onlar obyektiv idealistl
ə
r v
ə
subyektiv idealistl
ə
r olmaqla iki
ə
sas
c
ə
bh
ə
y
ə
ayrılmışlar.
Materialistl
ə
r is
ə
psixikanı, o cümlə
d
ən şüuru maddi bə
d
ən üzvü olan
materiyanın məhsulu hesab edir, beyinsiz psixikanın mövcudluğunu
mümükünsüz hesab edirlər. İdealist və
materialist baxışlar arasındakı
mübarizə
nin 2500 il
ə
yax
ın tarixi vardır və
bu mübahisə
bu gün də
davam
etm
ə
kd
ə
dir.
Materialist n
ə
z
ə
riyy
ə
y
ə
görə
psixika obyektiv al
ə
min subyektiv
inikasıdır, yə
ni obyektl
ə
r, cism v
ə
hadis
ə
l
ə
r subyekt olan insanlardan
k
ənarda, onlardan asılı olmayaraq mövcuddur. Obyektiv aləmin, reallığın
mövcudluğunu ə
ks etdir
ə
n
ə
sas f
ə
ls
ə
fi kateqoriya is
ə
materiyadır.
İnikas materialist idrak nə
z
ə
riyy
ə
sinin
əsas prinsipidir. İnikas dedikdə
iki obyektin qarşılıqlı tə
siri v
ə
onun n
ə
tic
ə
si n
ə
z
ə
rd
ə
tutulur. Bu zaman
obyektl
ə
rd
ə
n biri dig
ə
rind
ə
müə
yy
ə
n d
əyişikliklər yaradır və
onun
strukturuna uyğun gə
lir.
Psixika haqqında elmi tə
s
əvvürlərin formalaşmasında tə
bi
ətşünaslıq
elminin müstə
sna d
ə
r
ə
c
ə
d
ə
ə
h
ə
miyy
əti olmuşdur. İngilis təkamülçüsü
Ç.Darvinin “Təbii seçmə
yolu il
ə
növlə
rin
ə
m
ə
l
ə
g
ə
lm
ə
si v
ə
yaşayış
uğrunda mübarizə
d
ə
faydalı cinslərin saxlanılması” (1859), Rus fizioloqu
İ.M.Seçenovun “Baş beyin refleksləri” (1863) adlı ə
s
ə
rinin, el
ə
c
ə
d
ə
,
İ.P.Pavlovun “İki siqnal sistemi haqqında” tə
limi psixologiya elminin t
ə
bii-
elmi
əsaslarının möhkə
ml
ə
nm
ə
sind
ə
mühüm rol oynamışdır.
Psixikanın ə
m
ə
l
ə
g
ə
lm
əsi materiyanın hə
r
ə
k
ətinin bioloji formalarının
t
əşəkkülü və
t
əkamülü ilə
bağlıdır.
Yer üzə
rind
ə
canlı həyatın meydana gə
lm
əsi üzvi materiyanın
inkişafının keyfiyyə
tc
ə
yeni m
ə
rh
ə
l
əsidir. Canlı materiyaya keçid zamanı
onun h
ə
r
ə
k
ət formaları da keyfiyyə
tc
ə
d
əyişir. Digə
r materiyalardan f
ə
rqli
olaraq yalnız canlı materiyaya bioloji inikas formaları mə
xsusdur. Bioloji
inikasın ə
n b
əsit forması isə
qıcıqlanmadır. Canlı orqanizmlə
rin, y
ə
ni bitki
v
ə
heyvanların biotik (bio
loji c
ə
h
ə
td
ə
n
ə
h
ə
miyy
ə
tli) t
ə
sirl
ə
r
ə
cavab verm
ə
qabiliyy
ə
tin
ə
qıcıqlanma və
ya tropizml
ə
r (taksisl
ər) deyilir. Qıcıqlanmanın
elementar formalarına sadə, birhüceyrə
li orqanizml
ə
rd
ə
rast g
ə
lm
ə
k olur.
Xarici al
ə
min t
ə
sirl
əri canlı orqanizm üçün faydalıdırsa, o, hə
min t
ə
sir
ə
yaxınlaşır, onun üçün zə
r
ə
rlidirs
ə, ondan uzaqlaşır. Günə
baxan bitkisi
günəşə
boylanır. Dekorativ otaq bitkiləri işığa doğru uzanır. Hava isti
olanda ördə
kl
ə
r suya cumur, fil xortumu il
ə
üstünə
su s
ə
pir, meymun
özünə
s
ə
rin yer a
xtarır və
s.
Xarici t
ə
sirl
ə
r
ə
cavab orqanizmin daxili v
ə
ziyy
ə
tind
ə
n d
ə
asılıdır. Əgə
r
canlı acdırsa qidaya doğru can atır, texdursa ondan uzaqlaşır. Demə
li h
ə
r
bir canlı orqanizm bütün xarici qıcıqlara seçici münasibə
t b
ə
sl
ə
yir. T
əkamül
prosesind
ə
heyvanl
arda qıcıqlanmanın yeni forması həssaslıq meydana
çıxır. Həyatın biotik tə
sirl
ə
ri daha adekvat sur
ə
td
ə
heyvan t
ə
r
ə
find
ə
n
(m
ə
s
ə
l
ə
n, r
ə
ngin
ə, dadına, iyinə, formasına və
s. görə
) f
ə
rql
ə
ndirilm
ə
y
ə
başlanır. Bu, artıq sadə
formada duyğunun ə
m
ə
l
ə
g
ə
lm
ə
si dem
ə
kdir.
Bel
ə
likl
ə, uzunmüddə
tli t
əkamül prosesində
psixika meydana g
ə
lir v
ə
o,
t
ə
dric
ən müxtə
lif formalarda -
duyğu, qavrayış, hafizə
, t
ə
f
əkkür və
s.
formalarda psixi prosesl
ər şə
klind
ə
t
əzahür etmə
y
ə
başlayır.
Psixikanın filogenezdə
(yunanca nöz, mənşə
dem
ə
kdir), y
ə
ni
t
əkamül prosesində
ə
m
ə
l
ə
g
ə
lm
ə
si v
ə
inkişafı mürə
kk
ə
b v
ə
çoxcə
h
ə
tli
prosesdir. O, müxtə
lif amill
ə
rl
ə, xüsusilə, mühitin tə
sirl
ə
ri v
ə
sinir sisteminin
t
əkamül və
inkişafı ilə
bağlıdır. Canlı orqanizmlərin mövcudluğu mühitin,
h
əyat şə
raitinin t
ə
sirl
ə
ri il
ə
şə
rtl
ə
nir, onunla t
ə
yin olunur.
Sad
ə
bir misal göstə
r
ək: mühitdə
temperatur yüksə
ldikc
ə
,
orqanizmin kimy
əvi reaksiyalarının sürəti artır, aşağı düşdükdə
is
ə
azalır.
Bu zaman mühitə
uyğunlaşma qabiliyyə
tind
ə
n m
əhrum olan birhüce
yr
ə
li
orqanizml
ə
r m
ə
hv olur.
Heyvanların davranışının psixoloji baxımdan tə
hlili
əsaslı surə
td
ə
göstərir ki, onların mühitə
uyğunlaşması bilavasitə
onların sinir sisteminin
xüsusiyyə
tl
ə
ri il
ə
bağlıdır. Həyat şəraiti mürə
kk
ə
bl
əşdirkcə
, sinir sistemi
d
aha yüksə
k s
ə
viyy
ə
d
ə
inkişaf edir. Bunun nə
tic
ə
sind
ə
is
ə
heyvanların
mühitlə
ə
alq
ə
l
əri genişlənir, mühitə
uyğunlaşma qabiliyyəti inkişaf etmiş
olur.
Sinir sistemi d
ə
t
əkamül prosesinin məhsuludur. Onun aşağıdakı
əsas növləri vardır:
1. Torvari v
ə
yaxud s
ə
pkin sinir sistemi;
2.
Düyünlü sinir sistemi;
3. Borulu sinir sistemi.
Torvari sinir sistemi
ə
n b
ə
sit sinir sistemidir. Su polipl
ə
rind
ə
,
meduzalarda buna rast g
ə
lm
ək mümükündür. Belə
canlılarda sinir
hüceyrə
l
ə
ri b
ə
d
ə
n s
ə
thin
ə
tor şə
klind
ə
s
ə
p
ə
l
ənmişdir və
bir-biri il
ə
çıxıntılar vasitə
sil
ə
birl
əşir. Bir sinir hüceyrə
sind
ə
ə
m
ə
l
ə
g
ə
l
ə
n oyanma
bütün hüceyrə
l
ə
r
ə
yayılır və
t
ə
sir ed
ən qıcığa qarşı orqanizm bütün
b
ə
d
ənini yığmaqla cavab verir.
Düyünlü sinir sistemində
is
ə
torvari sinir sistemind
ə
n f
ə
rqli olaraq sinir
hüceyrə
l
əri qruplaşır, mə
rk
əzi düyünlə
r
ə
m
ə
l
ə
g
ətirir. Sinir hüceyrə
l
ə
ri
daha çox canlının xarici mühitlə
t
əmasda olan baş hissə
sind
ə
toplanır və
aşağı ə
traf hiss
ə
l
ər baş hissə
y
ə
toplanmış və
ziyy
ə
td
ə
olur. Soxulcanlarda,
h
əşə
ratlarda bel
ə
si
nir sistemi mövcuddur.
Borulu sinir sitemi ali sinir sistemi tipidir. O, boruda yerl
əşə
n sinir
hüceyrə
l
ə
rinin birl
əşmə
sind
ə
n ibar
ə
tdir (m
ə
s
ə
l
ən, xordalılarda)
T
əkamül prosesində
onurğalılarda onurğa beyin və
baş beyin
olmaqla m
ə
rk
ə
zi sinir sistemi meydana g
əlmişdir. Bununla paralel olaraq
heyvanlarda hiss üzvlə
ri d
ə
inkişaf etmiş və
t
ə
kmill
əşmişdir. Nə
tic
ə
d
ə
heyvanlarda müxtəlif psixi funksiyalar (duyğular, qavrayış, hafizə
v
ə
s.)
inkişaf etmə
y
ə
başlamışdır. Sinir sisteminin mürə
kk
əb quruluşa malik
olması psixi funksiyaların da mürə
kk
ə
bl
əşmə
sin
ə
s
ə
b
ə
b olur.
Baş beyinin inkişafı onurğalı canlıların təkamülündə
xüsusi
ə
h
ə
miyy
ə
t k
əsb edir. Baş beyində
müxtəlif funksiyaları yerinə
yetir
ə
n
lokallaşdırılmış mə
rk
ə
zl
ər vardır. Müasir etmi tə
s
əvvürlə
r
ə
g
örə
insan
beynind
ə
bel
ə
lokal m
ə
rk
ə
zl
ərin sayı 100
-
ə
yaxındır. Ağrı, hə
zz, iztirab,
m
ə
h
ə
bb
ə
t, m
əişə
t instinktl
əri, yazı və
s. bel
ə
m
ə
rk
ə
zl
ə
rd
ə
ndir. Bu
m
ə
rk
ə
zl
ər xüsusi sinir törə
m
ə
l
ə
ri
–
assosiasiya zonaları vasitə
sil
ə
qarşılıqlı ə
laq
ə
y
ə
girir. Yük
s
ə
k sur
ə
td
ə
t
əşəkkül etmiş heyvanlarda sinir
f
ə
aliyy
ə
tinin
əsas fondunu şə
rti refleksl
ə
rin m
ə
cmuyu t
əşkil edir. Belə
likl
ə
,
qeyd etm
ək olar ki, psixi funksiyalar heyvanın yaşayış şə
raitind
ə
n v
ə
sinir
sisteminin xüsusiyyə
tl
ə
rind
ən asılı olaraq inkişaf
edir. B
ə
s, bu
xüsusiyyə
tl
ər onların davranışında necə
ə
ks olunur? Torvari sinir
sistemin
ə
malik olan canlılar ətraf mühitin tə
sirl
ə
rin
ə
ə
sas
ə
n tropizml
ə
r
formasında, düyünlü sinir siseminə
malik canlılar ə
sas
ə
n instinktl
ə
rl
ə
,
borulu sinir sistemin
ə
m
alik canlılar isə
intellektual davranışla reaksiya
göstə
rir. Bitkil
ə
rd
ə
tropizml
ər (yunanca dönmə
k, istiqam
ə
t dem
ə
kdir),
heyvanlarda is
ə
taksisl
ər üstünlük təşkil edir. Taksis yunanca “qayda”,
“uyğunlaşma”
demə
kdir.
Tropizml
ə
rin
fototrepizm,
termotropizm,
xemotropizm v
ə
tepotropizm kimi növlə
ri f
ə
rql
ə
ndirilir. Ali heyvanlarda
hafiz
ənin inkişafı zəmininda mnemotaksis müşahidə
olunur. Heyvan
yaşadığı və
ya g
əzdiyi müə
yy
ə
n
ə
razil
əri yadda saxlayır.
İnstinktlə
r genetik c
ə
h
ə
td
ən (latınca oyanma demə
kdir) tropiziml
ə
rl
ə
bağlı olsa da mahiyyət etibarı ilə
yeni davranış forması kimi özünü göstə
rir.
İnstinktlə
r
anadang
ə
lm
ə
,
irs
ən möhkə
ml
əndirilmiş hazır davranış
formalarıdır. Arının şan toxuması ipək qurdunun barama toxumasını,
hörümkəyin tor qurmasını və
s. instinktl
ə
r
ə
nümunə
göstə
rm
ə
k olar.
İnstiktlər düşünülməmiş hə
r
ə
k
ə
tl
ərdir. Şanın arxası kə
sildiyind
ə
n bal axsa
da arı buna ə
h
ə
miyy
ə
t verm
ə
d
ən şirə
daşıyır. Ölmüş qarışqanın format
turşusu ifraz etmə
si v
ə
s. Zooparkda Nero adlı şirə
b
ə
db
əxtlik üz vermişdir:
onun t
ükləri tökülmüşdür. Digər şirlə
r ona m
ə
h
Dostları ilə paylaş: |