Muhandislik geologik tadqiqotlar

Mast daraxtlar
» deb ham ataladi. Ba’zan surilish oqibatida, 
ikki daraxt bir-biri bilan qo’shilib, yoki bitta daraxtning o’zi ikkiga bo’linib o’sishi 
ham mumkin. Qiyalikdagi daraxtlarning bu holda o’sishiga qarab, qachon surilish 
bo’lganligini aniqlash ham mumkin; 
8.Surilishga uchragan qiyalikning usti kichik - kichik tepaliklardan va 
do’ngliklardan iborat bo’lib, ular usti o’tlar va yoriqlar bilan qoplangan bo’ladi; 
9.Qiyalik ustiga solingan uy va inshootlarning devorlarida yoki tog’ yon 
bag’irliklaridan o’tgan yo’llarda yoriqlarning paydo bo’lishi, suv oqish 
quvurlarining uzilib ketishi – shu joyda surilish sodir bo’layotganligidan darak 
beradi; 
10. Shurfdan yoki burg’ quduqlaridan olingan tog’ jinslari strukturasining 
ko’chish zonasiga yaqinlashgan sari, buzilib borishi ham surilish bo’lganligidan 
darak beradi. 
Surilish bosqichida, surilish jarayoni ro’y berib, tezligi bir xil bo’lmasdan, 
avval tez, so’ng sekin davom etishi mumkin.
O’rta Osiyoda bo’ladigan surilishlar tez bo’lib, xalk xo’jaligiga katta zarar 
yetkazadi. Bu bosqichdagi surilishlar ba’zan to’xtab, uzoq vaqtgacha ham davom 
etishi mumkin, chunki surilishga sabab bo’ladigan omillar vaqti-vaqti bilan 
namoyon bo’lishi mumkin. 

---

93 
Qiyaliklarda pog’onasimon supachalarni paydo bo’lishi va ularning ustida 
xar-xil yoriqlarni paydo bo’lishi, pog’onasimon surilish bo’lganligidan dalolat 
beradi.
R.Niyozov ma’lumotiga ko’ra, 1961 yildan 1972 yilgacha olib borilgan 
muhandislik - geologik va gidrogeologik tekshirishlar natijasida, O’rta Osiyo 
hududida 8000 ga yaqin surilishlar bo’lganligini aniqlangan. Shundan 2935 tasi 
O’zbekistonda, 3500 tasi Tojikistonda, 1600 tasi Qirg’izistonda ruy bergan. 
Shunisi xarakterliki, 80% dan ortiq surilish, lyoss va lyossimon jinslar tarqalgan 
hududlarda sodir bo’lgan.Surilish sabablarini bilmasdan, unga qarshi choralar 
ko’rib bo’lmaydi. Shu sababli surilishlarni, surilish sabablari bo’yicha 
klassifikatsiyalash muhim ahamiyatga ega. 
Surilishlarni klassifikatsiyalarini uchta guruhga ajratish mumkin: 
1. Alohida klassifikatsiyalar - bunda surilishning bir yoki ikkita belgisi 
hisobga olingan bo’ladi; 
2. Umumiy klassifikatsiya - bunda surilishning bir necha belgilari hisobga 
olinadi va ko’pchilik surilish belgilari uchun umumiy xarakterga ega bo’ladi; 
3. Regional klassifikatsiyalar ma’lum rayonlarda tarqalgan surilishlar 
uchun ishlab chiqiladi, bunda tog’ jinsi surilishining o’sha joyda paydo bo’lish 
sharoiti va tarqalishi hisobga olinadi. Surilishning sabablari va turlari xilma-xil 
bo’lganligi uchun, ularga qarshi kurash choralari ham turlichadir. Surilishga qarshi 
ko’riladigan chora-tadbirlar passiv va aktiv xillarga bo’linadi. 
Passiv chora - tadbirlarga quyidagilar kiradi: 
1.Qiyaliklarda suv to’planuvchi chuqurliklar hosil qilmaslik, suvlarni har 
tomonga betartib oqib ketishini to’xtatish; 
2.Qiyaliklarni ustiga chiqindi, tosh va tuproqlarni tashlamaslik; 
3.Qiyaliklar ustiga og’ir, bino va inshootlarni qurmaslik; 
4.Surilish xavfi bor joylarda, portlatish ishlarini bajarmaslik; 
5.Surilish zonalari atrofida poezdlarning harakat tezligi oshishiga yo’l 
qo’ymaslik; 
6.Qiyaliklarga ekin ekib, ularni sug’ormaslik kerak; 

---

94 
7.Qiyaliklarni tekislab, nishabliklarni kamaytirish choralarini ko’rish kerak; 
8.Surilish xavfi bor joylarda chiqindi suvlarni va atmosfera suvlarini oqib 
o’tishiga yo’l qo’ymaslik; 
Binolar va inshootlarni asosini tanlashda poydevor chuqurligi, nurashga 
uchramagan jinsgacha qadar kovlanishi lozim. Bu maqsadda esa, elyuviy 
yotqiziqlarni maxsus choralar bilan zichlansa, asos sifatida ishlatsa ham 
bo’laveradi. Nurashni oldini olish yoki nurashga uchragan jinslarni xossalarini 
yaxshilash uchun turli tadbirlar qo’llaniladi: 
1.Tog’ jinslarini nuratuvchi ta’sirdan saqlovchi maxsus qoplamalar bilan
qoplash; 
2.Jinslarni tarkibiga turli moddalarni shimdirish yo’li bilan;
3.Nurash agentlari (suv, havo, gaz va boshqa.) ta’sirini yo’qotish; 
4.Yer hududlarini tekislash va oqava suvlarni tartibga solish; 
5.Tog’ jinslarini yuzalarini turli materiallar; gudron, bitum, beton, 
asfal’tobeton, sement qorishmasi, gillar bilan qoplanib, ularning turi, nurashning 
xiliga, chuqurligiga qarab aniqlanadi. Masalan; gudron, bitum, sement va boshqa 
sun’iy qoplamalar suvni yo’lini to’sish uchun ishlatiladi, lekin ular ham 
haroratning issiq - sovuq o’zgarishlaridan saqlay olmaydi. Jinslarni zichligini 
oshirish uchun ularni suyultirilgan shisha, bitum, gudron, sement qorishmasi, 
giltuproq bilan shimdirish mumkin. 
Aktiv tadbirlarga esa surilishni oldini olish, uni kuchini kamaytirish, 
to’xtatish uchun ko’riladigan inshootlar kiradi. Bular o’z vazifasiga ko’ra quyidagi 
guruhlarga bo’linadi: 
1.Dengiz, ko’l, daryo qirg’oklaridagi sodir bo’ladigan, yuvilish va uyilish 
jarayonida sodir bo’ladigan yemirilish – abraziya jarayoni sodir bo’ladi. 
Qirg’oqlarni abraziyadan saqlash uchun, qirg’oqlarga betondan, temirbetondan 
ishlangan – qaytargichlar, to’lqin so’ndirgichlar, deb ataladigan bloklar quriladi. 
Bular qirg’oklarni yuvilishdan saqlaydi va suriladigan massaga tayanch bo’ladi; 
2.Bu guruhga surilish massasini kuch bilan ushlab turuvchi inshootlar 
kiradi. Suriladigan massani siljitmaslik uchun asosan tayanch devorlari, yer osti 

---

95 
ustun qoziqlari, va kontrbanketlardan foydalaniladi. (14.3, 14.4, 14.5, 14,6 - 
rasmlar);