Muhandislik kommunikatsiyalari va tizimlari

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
“O’ZBEKISTON TEMIR YO’LLARI” AJ
TOSHKENT TEMIR YO’L MUHANDISLARI INSTITUTI
“MUHANDISLIK KOMMUNIKATSIYALARI VA TIZIMLARI” kafedrasi
Nasoslar va nasos stansiyalar

Тузувчи: Ризаев А.Н.

TOSHKENT – 2016


Ma’ruza №1

Kirish. Nasoslar va nasos stansiyalar tarixi va rivojlanish tendensiyalari. Suv ta’minoti va kanalizatsiya tizimlarida ishlatiladigan nasoslar va nasos stansiyalari tug‘risida umumiy ma’lumotlar.

Reja:

1.Nasos stansiyalarining tarixi

2.Nasos stansiyalarining vazifalari

Suv uzatish mashinalarini yaratilishi uzok utmishli tarixga ega. Odam yoki xayvon kuchi bilan xarakatga keltiriladigan chigir va noriya deb nomlangan suv uzatish mashinalari eramizdan ming yillar avval Misrda kullangan. Suyuklik xarakatini mexanik xarakatga aylantirib, chumichlari yordamida suvni kutaruvchi charxpalak O`rta Osiyo, Xindiston, Xitoy va Misrda kadim zamonlarda ekinlarni sugorishda kulllangan va xozirgi kungacha etib kelgan [17]. Oddiy tuzilishdagi porshenli nasoslar eramizdan avvalgi VI asrda, ya’ni, Aristotel davrida kullangani tarixdan ma’lum. Bu nasoslar daraxt tanasidan parmalab tayyorlanib, inson yoki xay non kuchi bilan xarakatga keltirilgan. Markazdan kochma nasosning birinchi shaklini italiyalik Djiovanni Jordan ixtiro kilgan bulsa, 1703 yilda Devani Papin uning eng sodda konstruksiyasini tayyorlagan

Rossiyada XVII1 asrda tog kazish ishlarida shaxtalardan suv chikarish uchun K.D.Frolov porshenli nasos kurilmalaridan foy- dalangan. Rus olimi M.V.Lomonosov shaxtalardan suv chikaruvchi nasoslar tuzilishi va charxpalak yordamida xarakatga keltirish sxemalarini uz asarlarida keltirgan. XVHI asrda pulat va chuyan ishlab chikarishni xamda mashinasozlikni rivojlanishi, I.I.Polzunovning bug mashinasini kashf etishi va porshenli nasoslarni xarakatga keltirishga tatbik etilishi nasoslarni texnikaning kupgina soxalarida keng kullanishiga olib keldi.

Nasos stansiyalarining vazifalari. ularning iihozlariga va inshootlariga qo viiadigan talablar

Suv ta’minoti va kanalizatsiya tizimlarining nasos stansiyalari iste’molchiiar zaruriyatini hisobga oigan holda suv uzatishni yoki oqova suvlari haydashni ta’minlaydigan, murakkab inshootlar kompleksi va qurilmalardan iboratdir.

Inshootlar tarkibi, ular tuzilishining o'ziga xosiiklari, asosiy va yordamchi jihozlarning turi va soni nasos stansiyasining vazifalari, unga qo‘yiigan texnologik taiabiar, suv resurslardan oqilona foydaianish va atrofdagi tabiatni muhofaza qilis'ndan keiib chiqgan holda aniqlanadi.

Suv ta’minotining umumiy sxemasida joylashishi va o'zining vazifalariga ko'ra nasos stansiyalari I-ko`taruv, II-ko`taruv, siquvni ko‘tarib beruvchi va sirkulyatsiya stansiyalariga boqinadi.

1-ko`taruv nasos stansiyalari suv ta’minoti manbaidan suvni oiib tozalash inshootiga, agar suvni tozalashga extiyoj bo‘lmasa, bevosita rezervuarlarga, taqsimlovchi tarmoqlarga, siquv suv minorasiga yoki suv ta’minotining boshqa inshootlariga uzatib beradi.

Suv sifatiga turli taiabiar qo‘yadigan jarayonlarga ega sanoat korxonalarida bir nasos stansiyasining o‘zida suvni ham tozalash inshootlariga, ham tozalamasdan bevosita korxonalarga uzatadigan nasoslar o'matilishi mumkin.

2-ko`taruv nasos stansivalari iste’molchilarga toza suv rezervuaridan suv yetkazib berish uchun xizmat qiiadi. Ba’zi hollarda quriiish va foydalanish sarf-harajatlami kamaytirish uchun II-ko‘taruv nasoslari bitta stansiyada jovlashtiriigan bolishi mumkin. Bu stansiyalardan foydalanish quriiish harajatiarini kamaytiradi, lekin suv manbai turiiari, tozaiash inshootiarining mavjudligi va turi, joylashgan maydonning tekis-notekisligi va hokazoiar bilan bogiiqliklar tufayli har doim ham ma’qul bo‘lavermaydi.

Siquvni ko`tarib beruvchi nasos stansivalari (dam berish stansiyalari) suv o‘tkazgich tarmoqlari yoki suv o`tkazgichlardagi siquvni ko‘tarib berish uchun xizmat qiladi. Bu holatda suv bir tarmoq (suv o‘tkazgich uchastkasi) dan olinib, kuchaytirilgan siquv ostida boshqa tarmoqqa (shahar, tuman, ishlab chiqarish korxonasining alohida sexlari) yoki uzun suv o‘tkazgichning davomidagi uchastkalariga yuboriladi.

Sirkulyatsiva nasos stansiyalari sanoat korxonalari va issiqlik elektr stansiyalaridagi texnik aylanma suv ta’minoti sxemalariga tegishlidir. Bu stansiyalarda bir guruh nasoslar korxonada ishlatilgan suvni sovutish yoki tozaiash qurilmalariga uzatadilar, boshqa nasoslar esa qayta tayyoriangan suvni ishlab chiqarish qurilmalariga yuboradilar.

Kanalizatsiya sxemalarida nasos stansiyalaming vazifasi oqova suvlami tozaiash inshootlaiga ko‘tarib berishdan iboratdir. Bunday holat asosan niahalliy relef suvlami o‘zi oqishiga imkon boimaganda bo'ladi. Bundan tashqari, kanalizatsiya nasos stansiyalari o`zi oqar kollektorni juda ham chuqurlashib ketishini oldini olish uchun o‘maliladi. Bunday hollarda chuqur koiiektoriardagi oqova suvlar, yuqoriroqda joylashgan boshqa kollektoiga uzatiladi.

Kanalizatsiyaning umumiy sxemasida joylashishi bo‘yicha nasos stansiyalari bosh va tuman stansivalariga bo`linadi. Bosh nasos stansiyalari oqova suvlarini ahoii punktining yoki sanoat korxonasining butun territoriyasi bo'yicha haydash uchun xizmat qiiadi, tuman stansiyalari esa ulaming faqat bir qismidan, tuman nasos stansiyalari suvni yo bevosita tozaiash inshootiga, yoki yaqin joylashgan kollektorga haydaydi.

Nasos stansiyalami qurishda inshootlar oichami va tarkibi, binodagi xonalar, asosiy va yordamchi uskunaiar, vaqtinchalik quriiish xonalar soni va boshqalarni me’yoriy hujjatlarda belgiiangan me'yoriardan oshirish mumkin emas.

Xulosa qilib shuni ta’kidiash lozimki, inshoot va uskunalar tarkibi, suvni yetkazib berish va oqova tizimi tuzilishi keiajakda ham foydalanish qonun-qoidalari va taiablariga javob berish kerak.

Nazorat savollari

1. 
   Nasoslar qanday turlarga ajratiladi?
   
2. 
   Kanday nasos stansiyalari mavjud?
   

Ma’ruza №2

Suv tayyorlash korxonalarida nasoslarni ishlatish sohasidagi respublikamizdagi ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar natijalari, xududiy muammolar va ilm-fan, texnika va texnologiya yutuqlari. Fanning vazifalari.
Ma’ruza rejasi

1.Nasoslarning asosiy kursatkichlari va tasnifi

2. Parrakli nasoslarning tuzilishi va ishlash prinsiplari
Suyukliklarni xaydash uchun muljallangan gidravlik mashinalar nasoslar deyiladi.

Nasoslar yuritgichning mexanik energiyasini xarakatlanuvchi suyuklikning mexanik energiyasiga aylantirib, suyuklikni ma’lum balandlikka kutarish, gorizontal tekkislikda uni talab etilgan masofaga uzatish yoki berk tizimda aylantirish uchun xizmat kiladi.

YUkorida kayd etilgan vazifalarni birini bajargan xolda nasoslar barcha xolatlarda xam 1.1-rasmda kursatilgandek suv ta’minoti va kanalizatsiya shartlariga muvofik ravishda nasos stansiyalari jixozlari tarkibiga kiradi.

1.1-rasm. Nasos stansiyasining prinsipial sxemasi 1-suv kutargich; 2-nasos; 3-xarakatga keltiruvchi elektr yuritkich; 4-elektr kuchlanishni pasaytiruvchi transformator; 5-elektr uzatish tarmogi; 6-sikuv kuvuri; 7-suv chikarish moslamasi

Mazkur sxemada nasosni xarakatga keltirish uchun elektr tarmogini ulangan elektr yuritgichdan foydalaniladi. Bunda suv yoki boshka ishchi suyuklik, nasos bilan kuyi xavzadan surilib, sikuv kuvuri orkali yukori xavzaga, yuritgich energiyasini suyuklik energiyasiga aylantirish xisobiga uzatiladi. Nasosdan keyingi suyuklik energiyasi xar doim nasosdan oldin bulgan energiyasidan katta buladi.

Nasos stansiyasi jixozlarining tarkibini, tuzilishining uziga xosliklarini, shuningdek ish rejimini uzgarish doirasini aniklovchi asosiy kursatkichlarga, nasos xosil kiladigan sikuv, uzatish, kuvvati va foydali ish koeffitsenti kabi kursatkichlar kiradi.

Siquv metrlarda ulchanadigan, nasosdan oldin va undan keyin bulgan kesimlardagi suyuklikning solishtirma energiyasi farkini ifodalovchi kattalikdir. Nasos xosil kilingan sikuv, suyuklikni kutarish buyicha eng baland yoki xaydash buyicha eng uzok masofani aniklaydi (1.1-rasmda mos ravishda N va L).

Uzatish, ya’ni vakt birligida sikuv kuvuriga nasos uzatadigan suyuklik xajmi, odatda lGs yoki m³G soat da ulchanadi.

Quvvat, talab etilgan sikuvni xosil kilish va kuvurlar buyicha suyuklik xarakatda bulganda barcha energiya yukolishlarni engish uchun nasos sarflaydigan kuvvatdir. Kilovat (kVt) larda ulchanadigan nasos kuvvati, xarakatga keltiruvchi yuritgichni va nasos stansiyasining yigindi (urnatilgan) kuvvatini aniklaydi.

Foydali ish koeffitsenti (FIK), nasos yordamida yuritgich mexanik energiyasini xarakatdagi suyuklikning energiyasiga aylantirish bilan boglik bulgan energiya yukolishini xisobga oladi. FIK nasosning kolgan kursatkichlari (sikuv, uzatish, kuvvat) uzgarganda, nasosdan foydalanishning iktisodiy maksadga muvofikligini aniklaydi.

Nasoslarni paydo bulishi va rivojlanishi tarixi, ulardan dastavval fakat suvni kutarish uchun foydalanilganligini kursatadi. Xozirgi kunda shaxarlarni, sanoat korxonalarni va elektr stansiyalarini suv ta’minoti va kanalizatsiyasidan tashkari, nasoslar erni sugorish va kuritish, energiyani gidroakkumulyasiyalash, materiallarini transportlash uchun kullaniladi.

Issiklik elektr stansiyalar kozonxonalarni ta’minot nasoslari, kema nasoslari, neft, ximiya, kogoz, ozik-ovkat va boshki sanoat tarmoklari uchun muljallangan nasoslar mavjud.

Ishlash prinsipi buyicha nasoslar ikki turga bulinadi: dinamik va xajmiy (1.2-rasm).

Dinamik nasoslarda, suyuklik doimiy xajmga ega bulgan va uzatish xamda olib ketish moslamalari bilan jixozlangan kamerada ta’sir kuchi ostida xarakatga keladi. Suyuklikka ta’sir etadigan kuchning turiga kura dinamik nasoslar uz navbatida parrakli va ishkalanishli nasoslarga bulinadi.

Xajmli nasoslarning ishlash prinsipi, suyuklikni kamera xajmining kamayishi xisobiga sikib chikarilishga asoslangandir. Kamera xajmining davriy ravishda uzgarishi ishchi kismining ilgarlama-kaytish yoki aylanma xarakati xisobiga sodir buladi. Bunda kamerani xaydaladigan suyuklik bilan galma-gal tuldirilib bushatilishi, nasosning kirish va chikish kuvurchalarining klapan moslamalari bilan ta’minlanadi.

Parrakli nasoslarga markazdan kochma, ukli va diagonalli nasoslar kiradi. Mazkur nasoslarning ishlash prinsipi, ishchi gildirak parraklarini okib utadigan xaydaladigan suyuklik okimi bilan uzaro kuchli ta’sirlanishga asoslangandir. Lekin kayd etilgan turli xil nasoslarda uzaro ta’sirlanish mexanizmi xar xil buladi va shu sababli ularning konstruktiv tuzilishi va foydalanish kursatkichlari xam turli xildir.
Nazorat savollari:

1.Nasoslar deb nimaga aytiladi?

2.Nasoslarning asosiy ko‘rsatkichlari nechta?

3.Nasos ko‘rsatkichlari nimani ifodalaydi?

4.Parrakli nasoslar qanday nasos turiga oid?

Ma’ruza 3

Markazdan qochma nasoslar nazariyasi. Nasosning sxemasi va ishlash prinsipi

Reja:

1. Markazdan kochma nasos tasnifi

2. Konsol turdagi markazdan kochma nasoslar

3. Ikki tomonlama suyuklik kiradigai D turdagi markazdan kochma nasoslar

4. Kup pogonali markazdan kochma nasoslar

5. Vertikal markazdan kochma nasoslar

Markazdan kochma nasoslar

Markazdan kochma nasosning (3.1-rasm) asosiy ishchi elementi kobik 3 ichida 1 valga urnatilgan, erkin aylanuvchi 2 ishchi gildirak bulib, suyuklikni unga kirishi uk yunalishida va chikishi gildirak kanallari orkali radius yunalishida buladi. Ishchi gildirak ikkita (old va orka) gardishlar va ular orasiga joylashgan kuraklardan tashkil topgan bulib, kuraklar gildirak aylanishiga teskari tomoniga egilgan kolda tayyorlanadi. Suyukdik ishchi gildirakdan kobik ichidagi 3 spiralsimon olib kegguvchi moslama yordamida 13 uzatkichga chikariladi.

Ishchi gildirak aylanganda kurakpari oraligida uning ukidan gradusda joylashgan xar bir m massali suyukdik xajmiga ta’sir etuvchi markazdan kochma kuch F ta’sir qiladi.

Ana shu markazdan kochma kuch ta’sirida suyuklik gildirakdan chikishi natijasida uning atrofida bosim ortadi, ishchi gildirak markazida bosim pasayadi (vakuum xosil buladi), xamda suyuk- likning surish kuvuridan uzluksiz kelishi ta’minlanadi.

Xozirgi kunda axamiyati va ishlash sharoiti buyicha kup turdagi xilma-xil tuzilishdagi markazdan kochma nasoslar ishlab chikilgan.

Konsol turdagi markazdan kochma nasoslar

Konsolli markazdan kochma nasosning umumiy shakli 2.1- rasmda keltirilgan. Bu gorizontal valli bir gildirakli nasos bulib, ishchi gildiragi valning muallak kismiga maxkamlangani uchun «konsolli» nasos deb nomlangan.

Konsolli nasosning kesimi va asosiy detallari 2.2-rasmda, tashki kurinishi esa 2-rasmda berilgan. Bu erda 4 ishchi gildirak 12 valga shponka yordamida urnatilib. 21 gayka bilan maxkam- langan. Kobik 7 ichki kismi spiralsimon bulinma shaklida bulib, 6 uzatkich bilan bir butun xolda chuyandan kuyilgan va 15 yog- vannali tayanch turimlariga boltlar bilan urnatiladi. Tayanch turimlariga urnatilgan *3 podshipniklar 12 po`lat valning tayanchlari bulib, ukiy va radial kosil buladigan kuchlarni kabul kiladi. Ukiy kuchlarni muvozanatlash maksadida 4 ishchi gildirakning orka lappagida 23 kuch engillatuvchi bir nechta teshikchalar kuzda tutiladi.

Nasos ichki bulinmasini tashki muxitdan ajratib turish uchun yog emdirilib ip-gazlama arkondan tayyorlangan 10 xalkasimon uramlar, 11 kopkogi va 20 kobigidan iborat salnik bugini zarur.

Ishchi gildiragi orka gardishiga kuch engillatuvchi 23 teshik­chalar urnatiladigan nasoslarda uning ichiga salnik va val orasidan \avo kirishini oldini olish maksadida salnikning 10 xalkasimon uramlari urtasiga 19 gidravlik xalka urnatilib, unga spiralsimon bulinmadagi bosimli suvdan beriladi va «gidravlik kulf» xosil kilinadi. Ish jarayonida salnikdan tashkariga suv okimchasini me’yordan ortib borishi kuzatib boriladi va 11 kopkok bilan sozlab turiladi. Ishchi gildirak 4 gardishlari yoni bilan 7 kobik oraligidagi bo`shliqlardan bosimlar farki xisobiga surish tomoniga kaytib utuvchi okimchalar mikdorini kamaytirish uchun xar ikki tomoniga 2 va 3 zichlash- saklash xalkalari urnatiladi.

Markazdan kochma nasos va uning surish kuvuri yurgizishdan avval suvga tuldirilishi lozim. Buning uchun 5 bolt olinib, teshikchadan vakuum-nasos yordamida xavosi surib olinadi yoki usha teshikchadan suv kuyib tuldiriladi.

Monoblok kurnnishidagi (KM) konsolli nasoslar K turdagi nasoslarga nisbatan ancha ixcham va engil buladi. CHunki nasos ishchi gildiragi elektr dvigatel valining oxirgi kismiga joylashtirilib, nasosga podshipnik va yarim muftalar urnatilmaydi. Nasosning kobigi elektr dvigatel flanetsi (gardishi) uchiga maxkamlanadi.