Mühasibat hesabları və ikili yazılış

Mühasibat uçotunda ikitərəfli yazılış üsulu: müəssisə təsərrüfat-maliyyə fəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq icra olunan hər bir təsərrüfat əməliyyatı onun iqtisadi məmunundan asılı olaraq mügasibat uçotunun iki obyektinə təsir etməklə iki hesabda yazılış aparmasını nəzərdə tutur ki, bu da onun ikili xarakterindən irəli gəlir. Əgər müəssisə material alırsa, bu bir tərəfdən alınmış material üçün ödəniş hesabına vəsait azalır, digər tərəfdən ödənmiş vəsaitin azalmasına səbəb olur.

Mühasibat balansının aktivində əmlakın tərkibi və yerləşməsi, balansın passivində isə əmlakın formalaşması mənbəələri göstərilir.Ona görə də balansın aktiv və passivində əks olunmuş maddələrin yekunu bir-birinə bərabər olur.

Mühasibat uçotunda ikitərəfli yazılış üsulunun vacibliyi müəssisənin mühasibat balansında əmlakın qruplaşdırılması və yerləşməsi metodunun tələbindən irəli gəlir.

İkili yazılış metodunun idarəetmə sistemində böyük nəzarət əhəmiyyəti vardır. Belı ki, eyni məbləğdə aparılan təsərrüfat əməliyyatı bir hesabın debetində və digər hesabın kreditində əks olunur. Nəticədə əks olunmuş uçot əməliyyatının icrasında buraxılan səhvlər müəyyən olunur və onu icra edən məsul şəxs də aydınlaşdırılır. Mühasibat yazılışı hesablarının adları üzrə konkret təsərrüfat əməliyyatlarının məzmunu və məbləğini göstərən əməliyyatın icra olunması mühasibat hesablarına yazılış adlanır.

Yazılış iki formada aparılır:

1. 
   Sadə yazılış (müxabirləşmə)
   
2. 
   Mürəkkəb yazılış
   

Təsərrüfat əməliyyatlarının bir hesabın debetində və digər hesabın kreditində əks olunması sadə yazılış, əməliyyatın bir hesabın debetinə və bir neçə hesabın kreditində əks olunması mürəkkəb yazılış adlanır.

Hər bir firma rəhbərini ümumiyyətlə istehsal ehtiyatlarının təmin olunması vəziyyəti, sex rəisini istehsal ehtiyatlarının çeşidi informasiyaları daha çox maraqlandırır. Bu göstəricilərdən sexin istehsal proqramının yerinə yetirilməsi, müəyyən olunmuş çeşidlər üzrə hazır məhsul buraxılışı, avadanlıqların istehsal gücündən istifadə, fəhlə qüvvəsindən istifqaə olunması və s. asılıdır. Bütün bunlara uyğun olaraq mühasibat uçotunda tələb olunan göstəricilərin əldə olunması üçün sintetik və analitik hesablardan istifadə olunur. Buna uyğun olaraq büyün iqtisadi subyektlərdə sintetik və analitik uçot aparılır. Belə uçotun təşkili və aparılması sistemi mühasibat uçotunun əsasını müəyyən edir.

Bu əsasda da mühasibat uçotu hesabları müəssisə balansı maddələrinə uyğun olaraq sintetik və analitik hesablara bölünür.

Sintetik hesablarda təsərrüfat vasitəəıri və onların əmələgəlmə mənbələri, təsərrüfat prosesləri iqtisadi cəhətdən oxşar qruplar üzrə ümumiləşdirilmiş gqstəricilərlə əks etdirilir.

Analitik hesablarda təsərrüfat məmliyyatları dəqiq və konkret şəkildə əks etdirilir.

Sintetik hesablar subhesablara, onlar da analitik hesablara ayrılır.

Subhesablar və analitik hesablar bir-biri ilə qırılmaz surətdə əlaqədardır.

Analitik hesablar üzrə yazılışların ümumi yekunu onun aid olduğu sintetik və subhesabdakı yazılışların yekununa bərabər olmalıdır.

Sintetik hesablar üzrə tərtib olunmuş dövriyyə cədvəlinə sinteik dövriyyə cədvəli, analitik hesablar üzrə tərtib olunmuş dövriyyə cədvəlinə analitik dövriyyə cədvəli deyilir.

Analitik hesablar üzrə dövriyyə cədvəlində aşağıdakılar əks etdirilir:

1)Hesabat dövrünün əvvəlində qalıq

2)Hesabat ayında debet və kredit dövriyyəsi

3)Hesabat dövrünün axırında son qalıq
Sintetik hesablar üzrə dövriyyə cədvəlində aşağıdakılar əks olunur:

1. 
   Sintetik hesablar üzrə ayın əvvəlində ilk qalıq
   
2. 
   Ay ərzində aktiv və passiv hesablar üzrə debet və kredit dövriyyəsi
   
3. 
   Aktiv və passiv hesablar üzrə son qalıq
   

Hazırda mühasibatlıqda hesablar iki istiqaməq üzrə təsnifləşdirilir:

1) təyinat və quruluş

2) iqtisadi məz mun

Hesabların birinə görə təsnifat zamanı həmin hesabların hansı məqsədlə istifadə edilməsi nəzərə alınır.
Mühasibat uçotu hesabları təyinat və quruluşuna görə aşağıdakı kimi qruplaşdırılır:

1) əsas və nizamlayıcı hesablar

2) bölüşdürücü hesablar

3) kalkulasiya edici hesablar

4) Müqayisəedici hesablar
Əsas hesablar 3 köməkşi qrupa bölünür:

1) əsas aktiv

2) əsas passiv

3) əsas aktiv passiv

Əsas aktiv hesab material və pul vəsaitləri mövcudluğunu və hərəkətini uçota almaqçün istifadə olunur. Ona misal olaraq: 01, 04, 06, 10, 51, 52 hesabları göstərmək olar.

Əsas passivdən fondların vəziyyətinin dəyişməsini, esabarın uçotunu aparmaq və s. üçün istifadə edilir. Ona misal olaraq: 60, 85, 85, 87, 90, 92 və s. hesabları göstərmək olar.

Əsas aktiv passivdən d-t və k-t hesablaşmalarının uçotunu aparmaqçün istifadə olunur. Aktiv və passiv hesabların digərlərindən fərqi budur ki, bunların həm d-t, həm də k-t qalığı ola bilər. Ona misal olaraq 76 no-li hesabı göstərmək olar.