Mühazirə -1 FİZİKİ-KİMYƏVİ analiZİn predmet və VƏZİFƏLƏRİ

 
 
İKİ KOMPONENTLİ SİSTEMLƏR. 
 
 Fazalar qaydasının iki komponentli sistemlərə tətbiqi. 
 
Fazalar qaydasını iki komponentli sistemlərə tətbiq etdikdə, 
2



k


və 
2

k
olduqda 




4
olur. 
Deməli, iki komponentli sistemdə tarazlıqda dörddən artıq faza ola bilməz. Fazaların sayından 
asılı olaraq sistemin variantlığı aşağıdakı kimi dəyişir. 
Fazalar sayı 

Variantlıq ( 

) 
Tarazlıq 
1 
3 
trivariant 
2 
2 
divariant 
3 
1 
monovariant 
4 
0 
nonvariant 
Əgər iki komponentli sistemdə dəyişən parametrlərdən hər hansı biri təzyiq və ya temperatur 
sabit götürülərsə, o zaman şərti tarazlıq halı üçün fazalar qaydası 




3
olur. Şərti variantlıq 
dərəcəsi fazaların sayından asılı olaraq aşağıdakı kimi dəyişir. 
Fazaların sayı 1 2 3 
Şərti variantlıq 2 1 0 
Deməli, dəyişən parametrlərdən biri sabit götürülmüşsə, maksimum üç faza tarazlıqda ola bilər. 
İki komponentli sistemlərdə təzyiq və temperaturdan başqa fazaların tərkibi də dəyişir. Buna görə 
də qatılığı da nəzərə almalıyıq. Bunun üçün qatılığın ifadə üsullarını nəzərdən keçirək. 
Qatılığın ifadə üsulları. 
Sistemin tərkibinə daxil olan hər hansı bir maddə kütləsinin bütün qarışığın kütləsinə nisbəti 
kütlə payı ( kütlə nisbəti və ya kütlə hissəsi ) adlanır. Kütlə payının yüzə vurma hasili kütlə faizi 
adlanır. Kütlə paylarının cəmi vahidə bərabər olduğu halda , kütlə faizlərinin cəmi yüzə bərabərdir. 
Hər hansı maddənin mollarının sayının qarışığın bütün mollarına olan nisbəti mol payı adlanır. 
Molekulyar payın yüzə hasili molekulyar faiz adlanır. Mol paylarının cəmi vahidə, mol faizinin 
cəmi isə yüzə bərabərdir. Molyar və ya həcmi molyar qatılıq hər hansı maddəninvahid həcmdə 
mövcud olan mollarının sayını qarışığın həcminə bölmək lazımdır. Bu zaman həcm vahidi 1 litr 

---

28 
götürülür. Bu növ qatılıq vahidindən, adətən qaz qarışıqlarının qatılığını ifadə etdikdə istifadə 
olunur. 
Qatılığı, həlledicinin müəyyən miqdarında həll olan maddə miqdarı ilə də ifadə edirlər. Bu 
zaman maddə və həlledicinin miqdarını kütlə, həcm vahidləri və ya mollarla ifadə edirlər. Bəzən 
həlledicinin və maddənin miqdarını müxtəlif vahidlərlə ifadə edirlər. Məsələn, 1000 q və ya 1 litr 
həlledicidə həll olan molların sayı və s. 
Qatılıq atom payı və ya atom faizi ilə ifadə edilir. Verilmiş maddənin qram – atomları sayının 
qarışığın ümumi qram – atomlarının sayına nisbəti atom payı adlanır. Atom payını yüzə vurma 
hasilinə isə atom faizi deyilir. 
Fiziki – kimyəvi analizdə bu ifadə üsullarının hamısından istifadə edilir. Lakin əksəriyyət 
hallarda kütlə, atom, mol payı və kütlə, atom, mol faizindən istifadə edildiyindən kütlə payından, 
mol payına keçmə tənliyinin çıxarılışını nəzərdən keçirək. 
Fərz edək ki, sistemdə A və B-dən ibarət komponentlər vardır, bunların kütlə payını x
A
, x
B
mol 
payını isə x
A
və x
B
ilə, molekul kütlələrini isə M
A
və M
B 
ilə işarə etsək, A və B 
A
A
M
x
və
B
B
M
x
-yə bərabər oacaqdır. O zaman A və B komponentlərinin qarışıqdakı mol payları: 
B
B
A
A
A
A
A
M
x
M
x
M
x
x


;
B
B
A
A
B
B
B
M
x
M
x
M
x
x


; ( 4.1 ) 
olacaqdır. 
Müəyyən çevrilmələrdən sonra alarıq : 




A
A
B
A
A
B
A
A
A
B
A
B
B
A
A
B
A
B
A
x
M
M
M
x
M
x
M
x
M
x
M
x
M
x
M
x
M
x








1
( 4.2) 
(4.1) və (4.2) düsturlarından istifadə edərək x
A
və x
B
təyin edə bilərik 


A
B
A
B
A
A
A
x
M
M
M
x
M
x



(4.3)


B
A
B
A
B
B
B
x
M
M
M
x
M
x



(4.4) 
(4.1) – (4.4) tənliklərindən kütlə payından mol payına və əksinə çevrilmələr apardıqda istifadə 
edilir. 
Bu tənliklərdən göründüyü kimi onların sağ tərəfləri xətti kəsrlərdir. Buna görə mol faizindən 
kütlə faizinə və əksinə keçid nöqtələri, mərkəzi proeksiya vasitəsilə tapıla bilər. Bunun üçün 
proeksiya mərkəzi olan nöqtəni tapmaq lazımdır. Mol faizdən kütlə faizinə keçidi aşağıdakı kimi 
aparmaq olar. Bunun üçün fərz edək ki, düzbucaqlı koordinat sistemi verilmişdir ( şəkil 1).
 
Şəkil 1.FeO – MgO sistemində mol faizdən kütlə faizinə 
keçmək üçün çevriliş qrafiki. 
Absis oxunda, məsələn FeO – MgO sisteminin tərkibi mol 
faizlə verilmişdir, oxun başlanğıcı 100 mol faiz FeO, sonu isə 
100 mol MgO. 
“0” nöqtəsindən perpendikulyar qaldıraraq və onun 
üzərində hər hansı bir istənilən A nöqtəsi götürüb, MgO tərkibi 
ilə düz xətlə birləşdirək. Bu düz xətti 10 bərabər hissəyə bölək 
və onun kütlə faizi ilə FeO – MgO sisteminin tərkibini ifadə 
edən xətt olduğunu fərz edək. Belə bir sistemin proeksiya 
mərkəzini tapmaq üçün ya iki qarışığın kütlə və mol faizilə qatılığını bilməliyik, ya da bir qarışığın
və təmiz komponentin kütlə və mol faizilə qatılığını bilməliyik. Alınmış qatılıqları müvafiq surətdə 
mol və kütlə faiz xətləri üzərində tapıb və eyni qatılığa aid nöqtələrdən düz xətt keçirsək, oxların 
görüşdüyü nöqtə S nöqtəsi olacaqdır. 

---

29 
Fərz edək ki, 50 mol faiz FeO + 50 mol faiz MgO qarışıqda (A) 32, kütlə faiz MgO vardır. 
Bunların qiymətinin müvafiq qatılıq xətlərində yerini tapsaq, B və C nöqtələrini alırıq. Bu 
nöqtələrin birləşdirilib uzadılması axtardığımız birinci xətti əmələ gətirir. “0” nöqtəsindən 
çəkdiyimiz perpendikulyar üzərində MgO kütlə və mol faiz sıfra bərabər olduğu üçün o da (OA) 
ikinci düz xətt ola bilər.Birinci (BK) və ikinci (OA) düz xətləri uzatdıqda S nöqtəsində (simmetriya 
mərkəzi ) birləşirlər. 
İstənilən mol faiz qatılıqda verilmiş tərkibi S nöqtəsində birləşdirsək, onun kütlə faizlə tərkibini 
MgO – A xətti üzərində tapa bilərik. 
Bu yol ilə eyni qurma işləri aparsaq, kütlə faizdən mol faizinə keçmək olar. Başqa üsullarla da 
bir qatılıqdan başqa qatılığa keçmək olar.