Mühazirə 1 Adı: Struktur geologiya fənninin məqsəd və vəzifələri Tarix

Geosinklinal haqqında anlayış və ona məxsus formasiyalar

Litosferin yüksək mütəhhərikliyə, mühüm bölünməyə və yüksək keçiriciliyə malik Yer qavığının xətti zonalarına deyilir. Geosinklonal inkişafının ilk mərhələlərində əsasən intensiv enmə, son mərhələdə isə mühüm qırışıqlıq və üstəgəlmə deformasiyaları ilə müşaiət edilən intensiv qalxma ilə səciyyələnir.
Geosinklinal ərazilərin əsas struktur xüsusiyyətləri
1. Tektonik hərəkətlərin böyül intensivliyə malik olması,
2. Ərazinim təmamilə qırışıqlığa məruz qalması,
3. Qırışıqların kəskin inkişaf etməsi-qanadların yatım bucaqlaının böyük qiymətlərə malik, şaquli yaxud çevrilmiş olması,
4. Xətti uzanmiş qırışıqların geniş, antiklinal və sinklinalların sayca eyni miqdarda inkişaf etməsi,
5. Çöküntü örtüyünün böyük qalınlığa malik olması,
6. Maqmatik proseslərin və metamorfizmin geniş inkişaf etməsi,
7. Relyefin kəskin olması,
8. Əksfay, üstəgəlmə və örtük (şaryaj) növ qırılmaların geniş inkişaf etməsi,
9. Xüsusi formasiyaların inkişafı.
Süxur qatlarında elə komplekslər seçmək olar ki, onlar oxşar tektonik və paleocoğrafi şəraitdə formalaşsınlar. Başqa sözlə eyni yaxud oxşar paleotektonik və paleocoğrafi şəraitdə formalaşmış eyni yaxud müxtəlif yaşlı süxurlar komplekslərinə formasiya deyilir. Formasiyanın seçilməsində aşağıdakı nişanələr əsas götürülür:
1. Süxurları eyni yolla və eyni paleocoğrafi şəraitdə əmələ gəlməsi (çökmə terrigen, qırıntı, hemogen, vulkanik və b.).
2. Süxurların tərkibi (rif əhəngdaşları formasiyası, hemogen əhəngdaşları, qlaukonit formasiyaları və s.).
3. Tektonil mənsubiyyəti (geosinklinal, platforma və kənar çökəkliklərə məxsus).
4. Şaquli tektonik hərəkətlərin göstəricisi olan formasiyanın qalınlığı,
5. Müəyyən növ fayfalı qazıntıların bu və ya digər formasiyalara bağlıllğı (daş kömürün, duzun, neftin, qazın, dəmirin və s.).
Geosinklinallara xas olan formasiyalar aşağıdakılardır:
I. Geosinklinalın inkişafının ilk mərhələsində:
1. Ofiolit (qabbro) spilit-diabaz-perisptit formasiyası-silisli süxurlar və tufların əsas tərkibli lavalarla növbələşməsinin mürəkkəb kompleksindən ibarətdir.
2. Əsas və orta tərkibli (bazalt və andezitlərdən) lavaların əmələ gətirdiyi formasiya.
3. Turş lavalar (əsasən liporitlər) formasiyası.
II. Geosinklinalın inkişafının orta mərhələsi:
1. Yaşəm formasiyası-yaşəm, qumdaşı, tuf və gilli şistlərdən ibarətdir.
2. Aspid yaxud qrauvakka formasiyası ( pis yaxud heç çeşidlənməmiş gil qarışığı ilə qum)-qrauvakka qumdaşlarının və şistlərin üstünlük təşkil edən vulkanik və silisli süxurların növbələşməsindən ibarətdir.
3. Fliş formasiyası-qumdaşı, əhəngdaşı, alevrolit, mergel, gil və s. süxurların nazik qatlarının tez-tez ritmik növbələşməsindən ibarətdir.
4. Gilli şistlər formasiyası- əsasən gilli şistlərdən yaxud argillitlərdən və nisbətən seyrək alevrolit və qumdaşı araqatlarının növbələşməsindən ibarətdir.
5. Cesplit formasiyası- dəmir filizi (hematit), silisli süxurlarından və dəmirli kvarslarından ibarətdir.
6. Gilli əhəngdaşları, mergellər və rif əhəngdaşları formasiyası-əhəngdaşı, mergel və bəzən gil və dolomitlərin növbələşməsindən ibarətdir.
7. Spilit-bazalt qrupuna aid olan albitləşmiş diabaz (sualtı püskürmələr zamanı yaranır).
8. Keratofir-qədimdə püskürülmüş porfir strukturlu effuziv süxurlar (Na-çöl şpatları albit) ilə zəngin süxurlar.
III. Geosinklinal inkişafının son mərhələsi:
1.Molass formasiyası-boz və qırmızı rəngli qırıntılı süxurlardan və qismən qitə yaxud sahilyanı-dəniz mənşəli əhəngdaşlarından ibarətdir.
Qeyd: Qrauvakka-sement materialı ilə zəngin olan əsas tərkibli maqmatik süxurların qırıntılarından ibarət qumdaşları yaxud qumlardan ibarətdir. Son zamanlar Qrauvakka altında müxtəlif, o cümlədən çökmə süxur qırıntılarından ibarət müxtəlif qumlar nəzərdə tutulur.
Yaşəm-çökmə mənşəli silisli, sərt, qeyri-şəffaf süxurdur (kvars və xalsedondan ibarətdir).
Geosinklinal vilayətlər yanaşı platformaları ayıra məkanda inkişaf edirlər. İnkişafı qurtarmış geosinklinal vilayətlərdə quruluşu və inkişafı fərqli olan hissələr seçirlər. Sonunculara aşağıdakılar aiddirlər:

Meqaantiklinoium və meqasinklinoriumlar; antiklinorium və sinklinoriumlar; aralıq massivlər (dağarası çökəkliklər), kənar çökəkliklər, dərinlik yarılmalar zonaları və s.

Geosinklinal vilayətlər daha kiçik struktur vahidlərə-geosinklonaı sistemlərə bölünürlər. Məsələn: Böyük Qafqazın geosinklinal sistemi. Geosinklonal sistemlərin inkişafının nəticəsi onların mürəkkəb qırışıqlıq elementlərinə-meqaantiklinorium (Böyük Qafqaz) və meqasinklinoriumlara (Küryanı çökəklik) bölünməliləridir.
Geosinklinal uzunmüddətli enməyə məruz qaldığından onda böyük qalınlığa malik çökmə və vulkanogen mənşəli süxurlar toplanan çökəklikdir. Geosinklinallar müxtəlif lakin əsasən uzun və ensiz formada olurlar. Beləliklə, geosinklinallar öz inkişafında aşağıdakı xüsusiyyətləri ilə səciyyələnirlər:
1. Şaquli hərəkətlərin əsasən mənfi işarəli, yəni enmə xüsusiyyətli olmaları,
2. Çökmə və vulkanogen süxurların böyük qalınlığa malik olmaları,
3. Əsasən narındənəli süxurların inkişaf etməsi,
4. Stratiqrafik kəsilişin daha tam olması, yəni uzun müddətli fasilələrin və kəskin uyğunsuzluqların olmaması.
Geoantiklinal geosinklinala əka olan müsbət işarəli və iki geosinklinalı bir-birindən qırılmalar vasitəsilə ayıran strukturdur və aşağıdakı xüsusiyyətlərə malikdirlər:
1. Mənfi işarəli şaquli hərəkətlərin müsbət işarəli hərəkətlərdən az üstünlüyə malik olması,
2. Çökmə və vulkanogen süxurların kiçik qalınlığa malik olması,
3. Əsasən kobuddənəli süxurların inkişaf etməsi,
4. Çox saylı fasilə və uyğunsuzluqlara malik az qalınlıqlı kəsilişlərə malik olması.
Geosinklinal vilayətlər qırışıqlığa məruz qaldıqdan sonra geosinklinal və geoantiklinal münasib olaraq sinklinorium və antiklinoriumlara çevrilirlər.
Sinklinorium dedikdə en kəsimdə böyük sinklinala bənzər antiklinal və sinklinalların mürəkkəb kompleksi nəzərdə tutulur. Antiklinorium isə en kəsimdə böyük antiklinala bənzər antiklinal və sinklinalların mürəkkəb kompleksidir.
Sinklinoriumm bir növü dağarası çökəklikdir. Bu strukturlar geosinklinal vilayətin inkişafının son-orogen mərhələsində formalaşırlar. Bu çökəkliklər adətən onları əhatə edən antiklinoriumlardan iri qırılmalarla yaxud qırılmalar sistemi ilə ayrılırlar. Bu çökəkliklər adətən turş, qələvi, vulkanogen və molass formasiyalarla doldurulmuş olurlar. Onların kəsilişlərinin aşağı hissəsini dəniz mənşəli xırda qırıntılı çöküntülər (gil, elvrolit, narın dənəli qum, əhəngdaşları, aşağı molass formasiyası) və vulkanogen turş, qələvi, yəni porfir formasiyası təşkil edir. Yuxarıda isə laqun çöküntüləri, daşkömür yaxud duz qatları və qırmızı rəngli kontinental mənşəli kobud dənəli süxurlardan ibarət üst molass formasiyası yatır. Bu struktur elementlərə misal olaraq Küryanı çökəkliyi göstərmək olar.


Kənar çökəkliklərin daxili hissəsi geosinklinal,xarici hissəsi isə platformaya məxsus xüsusiyyətlərə malikdir.Kənar çökəkliklərdə maqmatizm inkişaf etmir və özünə məxsus formasiyalara malikdirlər.
Kənar çökəkliklər geosinklinal vilayətin platformanın plitə hissəsi ilə təmasda olduğu zonada inkişaf edirlər.Geosinklinalın platformanın qalxan hissəsi ilə təmasında kənar tikiş zonası yaranır.Sonuncu ensiz qırılmalar zonasını təşkil edir və həmin qırılmalar üzrə qırışıqlıq sistemləri platformanın üzərinə gəlirlər.Misal üçün Skandinaviya ilə Rus platforması arasında.Kənar tikiş zonaları boyu bir çox hallarda intensiv vulkanizmdə inkişaf edə bilər.
Kənar çökəkliklərin inkişafı geosinklinal vilayətin kənarından başlayır,sonra isə çökəklik platformanın kənar hissəsinin enməyə cəlb olunması ilə əlaqədar genişlənir.Bu səbəbdən də kənar çökəkliyin ayrı-ayrı hissələri bünövrələrinin müxtəlifliyi ilə səciyyələnir.Buna görə də kənar çökəkliklər daxili və xarici zonalara ayrılırlar.
Daxili zona qırışıqlıq bünövrə uzun müddət inkişaf etdiyindən böyük qalınlığa malik müxtəlif formasiyalarla doldurulmuş olur.Bu formasiyaların ümumi qalınlığı 4-6 km-ə çatır.
Xarici zona isə daha qısa zaman ərzində platforma ərazisində inkişaf etdiyinə görə daha az qalınlığa malik ( əsasən 1 km-ə qədər)çöküntülərlə doldurulur.Bu səbəbdən də daxili zonada kəsiliş daha tam olur.
Qırışıqlıq bünövrə üzərində yerləşən daxili zonada örtüklərlə mürəkkəbləşmiş, mürəkkəb xətti,ensiz,daraqvari antiklinallar və enli yastı sinklinallar inkişaf edir.Kənar çökəkliyin xarici zonasında,platformanın sərt bünövrəsində yerləşdiyinə görə əsasən yastı günbəzvari qalxımlar inkişaf edirlər.Günbəzlərin əmələ gəlməsinə səbəb platformanın kristallik bünövrəsinin ayrı-ayrı qaymalarının qalxmaları ilə əlaqədardır.
Dərinlik yarılmaları
Dərinlik yarılmaları böyük uzunluqları və yayılma dərinlikləri ilə səciyyələnirlər.Yer səthində dərinlik yarılmaları effuziv,intruziv maqmatizm,damar əmələ gəlmələti ilə,iri uzununa qırılmalarla,klivaj və xətti qırışıqlıqla özlərini biruzə verirlər.Dərinlik yarılmaları müxtəlif işarəli şaquli tektonik hərəkətlərə məruz qalan əraziləri bir-birindən ayırırlar.Tektonik fəal dərinlik yarılma zonalarına tektonik və seysmik fəallıq məxsusdur.Dərinlik yarılmaları üzrə hərəkət çökmə formasiyaların və maqmatik süxurların formalaşması ilə eyni vaxtda baş verir.
Bu səbəbdən də yarılmalar müxtəlif mənşəli süxurlarla örtülmüş olurlar.Bir çox dərinlik yarılmaları planetar xüsusiyyət daşıyır.

23.