MühaziRƏ 11 ŞÜalanmalardan mühafiZƏ MƏSƏLƏLƏRİ p L a n

MÜHAZİRƏ 11

ŞÜALANMALARDAN MÜHAFİZƏ MƏSƏLƏLƏRİ

P L A N

1. İonlaşdırıcı şüalanmalar və onlardan mühafizə

2. Elektromaqnit şüalanmaları və onlardan mühafizə

3. Lazer şüalanmaları və onlardan mühafizə

4. Ultrabənövşəyi şüalanmalar və onlardan mühafizə

İonlaşdırıcı şüalanmalar və onlardan mühafizə

Müasir elmi-texniki tərəqqi dövründə, atom energetikasının, kosmik tədqiqatların, radioloji müalicə praktikasının və s. sürətlə inkişafı ilə əlaqədar olaraq mühəndis-texniki işçilərin, hətta hər bir ziyalının zərərli şüalanmaların mahiyyətini, orqanizmə təsirini, bu sahədə gigiyenik normaları və mühafizə üsullarını öyrənməsi zəruridir.

Mühitin ionlaşmasına (yüklənmiş atom və ya molekulların-ionların yaranması) səbəb olan hər hansı şüalanma ionlaşdırıcı şüalanma adlanır. Kosmik şüalar, təbii surətdə yayılmış radioaktiv maddələr ionlaşdırma xassəsinə malikdir. Süni ionlaşdırıcı şüalandırma mənbəyi xalq təsərrüfatında tətbiq edilən süni radioaktiv izotoplardır.

Radioaktiv maddələrlə (uran, radium, torium və s) işləmək insan həyatı üçün təhlükəlidir. Həddindən artıq radioaktiv şüalanma çox ağır nəticələr verir. Lakin müəyyən texniki və təşkilatı tələblərə riayət edildikdə radioaktiv maddələr təhlükəli deyil.

Canlı hüceyrələrə ionlaşma təsiri nəticəsində orqanizmdə müxtəlif birləşmələrin kimyəvi quruluşu dəyişir və molekullar arasında rabitə pozulur, hüceyrələr məhv olur. Canlı orqanizmdə 70%-ə qədər su olduğu üçün şüalanma zamanı bioloji proseslərə suyun radiolizi böyük təsir göstərir.

Radioliz məhsulları orqanizmdəki başqa molekullarla kimyəvi reaksiyaya daxil olub, sağlam orqanizmə xas olmayan yeni birləşmələr yaradır. Bioloji proseslərin belə pozulması dönən olduqda bədən hüceyrələri yenidən bərpa olunur, dönməyən olduqda isə pataloji dəyişikliklər müxtəlif xəstəliklərə, xüsusən şüa xəstəliyinə əlverişli şərait yaradır.

Bədəndə gedən bu bioloji pozulmalar şüalanma miqdarından, şüalanma müddətindən asılıdır. 400-500 rad şüalanma insan üçün öldürücü təsirə malikdir. 1000 rad ani ölümə səbəb olur.

Radioaktiv şüalanma buraxılabilən həddən artıq olduqda uzun müddətli təsir nəticəsində xroniki şüalanma xəstəliyi yaranır.

Şüa xəstəliyinin əlamətləri yuxunun pozulması, baş ağrıları, dərinin quruması, iştahanın pozulması və s. (ilk mərhələ). Sonra həzmetmə orqanları, maddələr mübadiləsi pozulur, ürək-damar dəyişiklikləri, qanaxma, dırnaqların tökülməsi (ikinci mərhələ) və nəhayət, beyin damarlarına və ürək əzələlərinə qan sızması, tüklərin tökülməsi, cinsiyyət xəstəliyi, irsi nəticələr (ücüncü mərhələ) əmələ gəlir.

İnsan bədəninin birdəfəlik ümumi şüalanmasında udulmuş şüalanma dozasından asılı olaraq aşağıdakı bioloji pozulmalar baş verə bilər.

0,25 qreyə qədər - pozulma müşahidə olunmur

0,25…0,50 qrey - qanda dəyişikliklər yarana bilər.

0,5-1,0 qrey - qanın dəyişməsi, normal əmək qabiliyyətinin pozulması baş verir.

1,0…2,0 qrey - normal vəziyyətin pozulması, əmək qabiliyyəti itirilə bilər

2,0…4,0 qrey - əmək qabiliyyətinin itirilməsi ölümlə nəticələnə bilər.

4,0…5,0 qrey zədələnmələrin 50% -ə qədəri ölümlə nəticələnir.

6,0 qrey və daha çox zədələnmələrin 100% qədəri ölümlə nəticələnir.

İonlaşdırıcı şüalanmanın xassələri. Elektromaqnit-alfa, beta, qamma, rentgen, neytron və s. şüalanması maddə ilə bilavasitə, yaxud dolayı qarşılıqlı təsirdə olub atom və molekulları ionlaşdırır.

Nüvənin radioaktiv şualanması əsasən , ,  şüalanmaya səbəb olur.

şüalanma müsbət yüklü helium atomunun nüvələrindən ibarət hissəciklər selidir.

şüalanma elektron, yaxud pozitronlar selidir.

şüalar nüvədaxili energetik dəyişmələri elektromaqnit şüalanmasıdır.

Bəzi radioaktiv maddələr eyni zamanda  və  şüalar buraxır. Rentgen şüalanması maddənin elektroionlarının çox tez tormozlanması nəticəsində yaranan qısa elektromaqnit dalğalarından ibarətdir.

Neytron şüalanması neytronlar selindən ibarətdir. Neytron elektrik yükünə malik olmadığı üçün atom nüvəsi ilə asanlıqla əlaqəyə girib, nüvə reaksiyası yaradır.

Radioaktiv şüalanma hissəcikləri ionlaşdırıcı və nüfuzetmə qabiliyyəti ilə xarakterizə olunur.

hissəciklər maksimum ionlaşdırıcı və minimum nüfuzetmə qabiliyyətinə malikdir. hissəciklər üçün bu göstəricilər əksinədir. şüalar ən çox nüfuzetmə qabiliyyətinə malikdir.

İonlaşdırıcı şüalanmaların canlı orqanizmə bioloji təsiri, ilk növbədə, udulmuş şüalanma enerjisindən asılıdır. Udulmuş şüalanma dozasının ölçü vahidi Coul/kq-dır. Sistemdən kənar olçü vahidləri isə qrey, rad, millirad, mikrorad və s.dir.

1 rad =0,01qrey

Bəzən doza vahidi rad-ın bioloji ekvivalenti olan ber qəbul olunur.

Şüalanmanın buraxılabilən həddi. İnsan orqanizminin müxtəlif toxuma və üzvlərinin şüalanmalara həssaslığı eyni deyil . Ona görə də böhran üzv məfhumu qəbul edilmişdir. Verilmiş şəraitdə şüalanması sağlamlığa ən böyük zərər verən üzv, toxuma, bədən hissəsi və ya bütün bədən böhran üzv adlanır. Radiohəssaslığından asılı olaraq böhran üzvlər üç qrupa bölünür.

I qrup- bütün bədən, cinsiyyət üzvləri, qırmızı sümük iliyi

II qrup – əzələlər, qalxanabənzər vəzi, piy vəzisi, ciyərlər, böyrəklər, göz billuru, I və III qrupa daxil olmayan digər üzvlər.

III qrup – dəri örtüyü, sümük toxuması, əllər, bazu önü, topuqlar və ayaq pəncələri.

İonlaşdırıcı təsirdən insanın mühafizəsini təmin etmək üçün şüalanma buraxılabilən həddən artıq olmamalıdır. İonlaşdırıcı şüalanmaların buraxıla bilən səviyyəyələri «Radiasiya təhlükəsizliyi normalarında» və «Radioaktiv maddələrlə və digər ionlaşdırıcı şüalandırma mənbələri ilə işlədikdə əsas sanitariya qaydaları» nda göstərilir.

30 yaşa qədər bütün hallar üçün bu norma 60 berdən artıq olmamalıdır.

İonlaşdırıcı şüalanma mənbələri ilə iş görən heyət üçün qoyulmuş buraxıla bilən doza həddi 50 il müddətində işcinin şüalanma nəticəsində sağlamlığının pozulmasının və irsi xəstəliyin yaranmasının qarşısını alır.

Bədəndə radioaktivliyin toplanması onun tez zədələnməsinə şərait yaradır.

İonlaşdırıcı şüalanmadan mühafizə vasitələri. Radioaktiv maddələrlə işlərkən təhlükəsizlik məqsədilə xarici və daxili şüalanmadan mühafizə olunmaq lazımdır. Xarici şüalanmadan mühafizə üçün zaman amili və şüalanma mənbəyindən olan məsafə dəyişdirilməli və ekranlamadan istifadə edilməlidir.

şüaları çox nazik şüşə, folqa və s. ekranlaşdırırsa, şüaları üçün daxili alüminiumla ötrülmüş qurğuşun ekran, şüalar üçün daha qalın ekran tələb olunur.

İstilik enerjisindən yuxarı həddə neytronlar maddə tərəfindən zəif udulur. Ona görə də neytron seli soyudulub sonra udulur. Soyudulma üçün ağır sudan, parafindən, plastik kütlədən və böyük udma qabiliyyəti olan maddələrdən istifadə edilir.

Radioaktiv maddələrlə işlərkən xüsusi hazırlanmış şkafdan, hermetik kameradan, məsafədən idarə olunmadan və s. istifadə olunmalıdır.

Belə maddələrlə işlərkən fərdi mühafizə vasitələrindən istifadə olunması əsas şərtdir.

Təcrübələr göstərir ki, pambıq parça, polietilen, polixlorvinil və bəzi rezin maddələrdən hazırlanmış iş geyimləri radioaktiv maddələrdən və tozlardan asanlıqla təmizlənə bildiyi üçün onların tətbiq edilməsi məsləhətdir.

Əllərin mühafizəsi üçün rezin və qurğuşunlu rezin əlcəklərdən istifadə olunur.

Radioaktivlik dərəcəsi yüksək olan yerlərdə təmir işində plastik maddədən hazırlanmış pnevmatik geyimdən (LQ-4, LQ-5) istifadə edilir.

Nəfəs yollarını respirator, yaxud əleyhqaz vasitəsilə, gözləri isə pleksiqlaz, qurğuşunlu şüşə və s. hazırlanmış gözlüklərlə radioaktiv təsirdən qorumaq olur.

Radioaktiv maddələrlə işləmək üçün istifadə olunan xüsusi geyimlərlə iş yerindən xaricə çıxmaq qadağandır. Kənara çıxmazdan qabaq geyimlərin təmizliyini yoxlamaq, əlləri yumaq, yaxud çimmək lazımdır.

Qəza hallarında bütün işçilər dərhal dozimetrik nəzarətdən keçirilməlidir.

Radioaktiv çirki su və sabunla, sintetik maddələrlə yumaq, 5%-li azot turşusu məhlulu və s ilə aktivsizləşdirmək lazımdır.

Radiasiyadan mühafizə üçün iş otaqlarında sanitar gigiyena şəraitinə riayət edilməsinin böyük əhəmiyyəfti vardır. Otaqlar azı beş qat hava mübadiləsi olan ventilyasiya və hava ilə isidilmə sistemi ilə təchiz edilməlidir. Hər gün otaqlar və avadanlıqlar yaş əski ilə silinib təmizlənməli, ayda bir dəfə isə qaynar su ilə əsas təmizləmə işləri aparılmalıdır. Otaqda radioaktiv maddələr iş yerindən kənarda, mexanikləşdirilmiş quyularda saxlanılır.

Radioaktiv maddələrlə və ionlaşdırıcı şüalandırma mənbələri ilə əlaqədar olan bütün işlərdə çalışan işçilər ilk və vaxtaşırı həkim müayinələrindən keçirilməlidir. Bu işlərdə hamilə qadırlar bütün hamiləlik dövründə, açıq radioaktiv maddələrlə işləyən qadınlar isə bütün uşaq əmizdirmə dövründə işdən azad olunur.