Mühazirə 3 Kafedra: Azərbaycan coğrafiyası və coğrafiyanın tədrisi metodikası kafedrası
Yüklə 284,79 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
a. Rus imperiyası dövründə məktəb coğrafiyasının inkişafı.
b. Sovet dövründə məktəb coğrafiyasının inkişafı. c. Müstəqiilik əldə edilkidən sonra məktəb coğrafiyasında baş verən dəyişikliklər d. Azərbaycan təhsilinin dünyaya inteqrasiyası Azərbaycanda məktəb coğrafiyasının əsasını 1909-cu ildə Moskvada təbiət- coğrafiya kursunu, 1922-ci ildə isə Bakıda Ali Pedaqoji İnstitutu (hazırda ADPU) bitirmiş Qafur Rəşad Mirzəzadə qoymuşdur. 1911-ci ildə onun «Ümumi coğrafiya, (birinci hissə)», 1916-cı ildə isə «Ümumi coğrafiya,(ikinci hissə)» dərslikləri nəşr edilmişdir. Onun 1919-cu ildə nəşr olunmuş «Qafqazın coğrafiyası» əsəri Rusiyada yaşayan bütün türk dilli xalqlar arasında milli dildə yazılmış ilk dərslik olmuşdur. 1920-ci il aprelin 28-də Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin qurulması təhsil sistemində köklü dəyişiklərə səbəb oldu. 1920-ci ilin payızında sovet Azərbaycanının məktəbləri üçün «1920-21-ci dərs ili üçün bir və iki dərəcəli məktəblərin texniki dərs cədvəli» adı ilə nəşr edilmiş ilk tədris planında coğrafiyanın bir dərəcəli məktəbin II və V, iki dərəcəli məktəblərin isə I və II qruplarında (hər qrupda həftədə 3 saat, cəmi 12 saat) tədris edilməsi müəyyən olundu. Azərbaycan SSR XMK coğrafiya fənn komissiyası həmin tədris planına müvafiq olaraq texniki proqram layihəsi tərtib edərək yerlərə göndərmişdi. 1921-ci ildə Qafur Rəşid Mirzəzadənin bir dərəcəli məktəblərin IV qrupları üçün yazdığı «Azərbaycan coğrafiyası» (birinci hissə) tədris vəsaiti çap olundu. Burada əvvəlcə ümumi coğrafi məsələlərdən bəhs edilir, sonra isə Azərbaycanın mövqeyi, ərazisi, relyefi, faydalı qazıntıları, iqlimi və əhalisinin məşğuliyyəti haqqında qısa məlumatlar verilirdi. 1924-cü ildə Qafur Rəşid Mirzəzadənin tədris proqramına uyğun tərtib etdiyi « Azərbaycan coğrafiyası» (ikinci hissə) tədris vəsaiti çap olundu. Vəsaitdə əvvəlcə Qafqazın ümumi coğrafi icmalı verilir, sonra Zaqafqaziya və Azərbaycan SSR-in tabii şəraiti, əhalisinin məşğuliyyəti haqqında ümumi məlumatlar verilirdi. Sonra isə respublikanın ayrı-ayrı qəzalarının təbii şəraiti və əhalisinin məşğuliyyətindən bəhs olunur. Proqrama uyğunluğunu və verilən məlumatın genişliyini nəzərə alınırsa Qafur Rəşadın bu kitabını Azərbaycan SSR coğrafiyası üzrə ilk tədris vəsaiti hesab etmək olar. 1923-cü il proqramı üzrə bir dərəcəli məktəbin IV qrupunda ümumi coğrafi məlumatlar, I qrupunda isə əvvəlcə Zaqafqaziyanın ümumi coğrafi icmalı, sonra isə Azərbaycanın coğrafiyası ətraflı keçilirdi. Proqram yaxından uzağa prinsipi üzrə tərtib edilmişdi. Azərbaycan SSR-dən sonra Gürcüstan SSR, Ermənistan SSR, daha sonra isə İttifaqın digər respublika və vilayətləri haqqındakı məlumatlar öyrənilirdi. Azərbaycanda coğrafiya elminin eləcə də məktəb coğrafiyasının inkişafında M.Vəliyevin (Baharlı) xidmətləri böyükdür. O, Kiyev Universitetinin yetirməsi idi. Azərbaycanda ilk ali təhsilli iqtisadi coğrafiya mütəxəssisi idi. Onun 1920-ci ildə yazdığı «Azərbaycanın coğrafiyası» kitabında ölkənin ümumi icmalı, təbii şəraiti, təbii ehtiyatları, əhalinin coğrafiyası və təsərrüfatın inkişaf imkanları və s. geniş işıqlandırılmışdır. 1921-ci ildə görkəmli yazıçı Yusif Vəzir Çəmənzəmənlinin Azərbaycan iqtisadiyyatına həsr olunmuş «Tarixi, coğrafi və iqtisadi Azərbaycan» kitabı da öz dövrünün mükəmməl əsərlərindən biri sayılırdı. Kitab iki hissədən ibarət idi. Birinci hissə, Azərbaycanın sərhədləri daxilindən, ölkənin təbii şəraiti, təbii ehtiyatları, ikinci hissə isə Azərbaycan iqtisadiyyatından bəhs olunurdu. Kitabın özəlliyi ondadır ki, Azərbaycan ərazisi vahid ölkə- Şimali və Cənubi Azərbaycan kimi təsvir edilir. Proqram və dərsliklərdə diyarşünaslıq elementlərinin verilməsinə maraq böyük idi. 1925-ci ildə F.Rzabəylinin «Tənəzzəh (ekskursiya) haqqında» məqaləsində ekskursiyanın təlim-tərbiyə prosesində rolu, keçirilməsi qaydaları, onun əhəmiyyətindən bəhs olunurdu ki, bu da məktəb coğrafiyasında mühüm yenilik idi. Azərbaycan xalq maarifi və ilk təhsil tarixində ilk dəfə olaraq 1934-1935-ci tədris ilində V.İ.Lenin adına APİ-da coğrafiya ixtisası üzrə tələbə qəbulu edildi və bununla da ilk ali təhsilli coğrafiya müəllim kadrlarının hazırlanmasına başlandı. Respublikada ali təhsilli coğrafya müəllim kadrlarının hazırlanması ümumtəhsil məktəblərində coğrafiya fənninin tədrisi keyfiyyətinin yüksəldilməsinə səbəb olmaqla yanaşı, coğrafiya elminin, coğrafiya tədrisi metodikasının da inkişafına təkan verdi. V.İ.Lenin adına APİ-nin coğrafiya fakültəsinin məzunlarının elmi- tədqiqat fəaliyyəti nəticəsində respublikada coğrafiya tədrisi metodikası kimi xüsusi elm sahəsi yaranmışdır. 30-cu illəritn sonunda ölkədə avtoritar-diktator rejiminin yaranması, digər sahələrdə olduğu kimi məktəb coğrafiyasında milli kadrların yetişməsinin qarşısını kəskinliklə aldı. 1950-ci ilə qədər ölkədə demək olar ki, milli dildə bir kitab belə işıq üzü görmədi. Məktəb coğrafiyasında milli respublikaların tədrisi demək olar ki, dayandırılmışdı. Lakin 1941-ci ildə qabaqcıl coğrafiya müəllimi və metodisti Vaqif Axundovun bilavasitə əsaslandırması ilə ölkədə ilk olaraq IV sinifdə SSRİ coğrafiyasının tərkibində Azərbaycan coğrafiyasının tədrisinə 16 saat vaxt ayrıldı. Tədris prosesində V.Axundova məxsus «Azərbaycan SSR coğrafiyası» vəsaitindən istifadə olunmağa başladı. 1949-cu ildə Osman Osmanov beş çap vərəqi həcmində «Azərbaycan SSR coğrafiyası» tədris vəsaiti də yenə həmin siniflər (IV sinif) üçün həmin həcm (16 saat) üçün nəzərdə tutulurdu. Lakin 1953-cü ildə Ənvər Şıxlinskinin yazdığı eyni adlı dərslik bundan əvvəlki vəsaitlə əvəz olundu. 1956-57-ci ildə Azərbaycan coğrafiyasının IV siniflərdə tədris edilməsi dayandırıldı və VII sinifdə «Qafqaz» mövzusunun tərkibində (8 saatlıq) 4 saat həcmində Azərbaycan SSR-nin fiziki coğrafiyası», VIII sinifdə «Zaqafqaziya» mövzusunun (11 saatlıq) tərkibində 6 saat həcmində «Azərbaycan SSR-in iqtisadi coğrafiyası» adı ilə tədris olunmağa başladı. Tədris prosesində Ə.Şıxlinskinin tərtib etdiyi dərsliyin təkmilləşdirilmiş variantından istifadə olunurdu. 1960-1982-ci illərdə Azərbaycan SSR fiziki coğrafiyası prof.Qasım Gülün «Azərbaycan SSR iqtisadi coğrafiyası ilə prof. Hadı Əliyevin eyni adlı dərslikləri üzrə tədris edilmişdir. 1960-cı ilə qədər «Azərbaycan SSR fiziki və iqtisadi coğrafiyası» əsasən SSRİ fiziki və iqtisadi coğrafiya kurslarına verilən saatların sıxlaşdırılması hesabına əldə edilən vaxt əsasında tədris olmuşdur. 1971-72-ci dərs ilindən etibarən respublikanın coğrafiyasını daha dərindən, həm də xələl gətirmədən öyrənmək məqsədilə VII sinifdə Azərbaycan SSR məktəblərinin tədris planında Rusiya məktəblərindən fərqli olaraq coğrafiya fənninə dərs ilinin ikinci yarısında 2 saat əvəzinə, 3 saat vaxt verildi. VIII sinifdə isə əlavə vaxt ayırmaq mümkün olmadı. Bununla əlaqədar olaraq Azərbaycan SSR fiziki və iqtisadi coğrafiyası «Azərbaycan SSR coğrafiyası» adı altında birləşdirilərək 1972- 1975-ci illərdə 24 saat həcmində VII sinifdə dərs ilinin sonunda tədris olundu. Azərbaycan SSR Nazirlər Kabinetinin təsdiq etdiyi və 1979-cu ildə nəşr olunan yeni coğrafiya proqramında respublikanın fiziki coğrafiyasının VII sinifdə, SSRİ fizika coğrafiyasının tədrisində, iqtisadi coğrafiyasının isə VIII sinifdə, SSRİ iqtisadi coğrafiyasının tərkibində öyrənilməsi müəyyən edildi. Yeni proqram üzrə Azərbaycan SSR fiziki coğrafiyasının əvvəlki kimi kursun sonunda deyil, bilavasitə respublikanın ərazisi daxil olan Qafqaz regionunu öyrənildikdən sonra tədris etmək nəzərdə tutuldu. Belə bir yanaşma Azərbaycan SSR ərazisini Qafqazla birlikdə kiçik miqyasda, ayrılıqda isə orta və iri miqyasda öyrənməyə və bunun əsasında şagirdlərə hər hansı bir ərazinin müxtəlif miqyaslarla tədqiqi və öyrənilməsi haqqında təsəvvür yaratmağa imkan verirdi və eyni zamanda tədris ilinin sonunda, təlim kəmiyyətlərinin aşağı düşdüyü bir vaxtda tətbiq edilməsinə son qoyurdu «Azərbaycan SSR- nin coğrafiyası» 25 saatlıq proqramı aşağıdakı hissələrdən ibarət idi: 1.Azərbaycan SSR-nin ümumi fiziki-coğrafi xüsusiyyətləri (13 saat) 2. Azərbaycan SSR-in fiziki-coğrafi vilayətlərinin təbii şəraiti və təbii ehtiyatları (6 saat.) 3. Məktəbin yerləşdiyi muxtar respublikanın, muxtar vilayətin və ya iqtisadi rayonun təbiəti və təsərrüfatı (5 saat) və təkrar (1 saat.). 1950-1985-ci illər arasında respublikamızda coğrafiya elminin və məktəb coğrafiyasının inkişafı, xüsusən yuxarı siniflərində Azərbaycan SSR fiziki və iqtisadi coğrafiyasının vahid proqram və dərslik üzrə tədrisi coğrafiya tədrisi metodikası sahəsində elmi-tədqiqat işlərinin genişlənməsinə; yüksək ixtisaslı, elmi dərəcəli metodist kadrların hazırlanmasına imkan vermişdir. İlk dəfə 1955-ci ildə M.Ə.Zülfüqarov VII sinifdə Azərbaycan SSR fiziki coğrafiyasının tədrisi metodikasına həsr olunmuş namizədlik dissertasiyasını müdafiə etdi, 1959-cu ildə H.Ə.Sadıxlı Azərbaycan SSR coğrafiyasının tədrisində əyanilik mövzusunda; 1962-ci ildə isə S.H.Məcidov Azərbaycan SSR coğrafiyasının tədrisində diyarşünaslıq materiallarından istifadəyə həsr olunmuş namizədlik dissertasiyasını başa çatdırdı. Sonralar aspirantura yolu ilə yetişdirilən gənc metodistlər isə təkcə respublika üçün deyil, bütün ölkə üçün əhəmiyyəti olan mövzularla namizədlik dissertasiyaları hazırladılar. Məsələn, N.Allahverdiyev «Coğrafiya üzrə tədris ekskursiyalarının təşkili və keçirilməsi metodikası» (1964-cü il), B.A.Paşayev, VI-VII sinif şagirdlərində ümumcoğrafi anlayışların formalaşdırılması» (1972) və D.M.Ələskərov 1976-ci ildə «Fiziki coğrafiya kurslarında kartoqrafik biliklərin və bacarıqların formalaşdırılması» mövzusunda namizədlik dissertasiyaları müdafiə etdilər. Respublikada coğrafiya metodikasının inkişafında prof. R.X.Piriyev, dosentlərdən M.A.Zülfüqarov, D.Ə.Məcidov İ.N.Allahverdiyev, B.A.Paşayev, D.M.Ələskərov, müəllimlərdən Rəcəb Yaqubov, Sabir Quliyev tərəfindən yazılmış və kütləvi tirajla çap olunmuş metodik əsərləri və tədris vəsaitləri mühüm rol oynamışdır. Xüsusilə, BDU-nun dosenti Bəlqiyyə Paşayevin xidmətlərini qeyd etmək lazımdır. XX əsrin sonunda Azərbaycanda coğrafiyanın inkişafında yeni mərhələ açıldı. Müstəqilliyin qazanılması coğrafiya fənninin inkişaf etdirilməsində də sərbəst siyasətin həyata keçirilməsi ilə nəticələndi. Respublika Təhsil Nazirliyində yaradılan Vahid Elmi Metodik Şuranın coğrafiya bölməsi ali və orta məktəblər üçün proqram və dərsliklərin yenidən tərtib olunmasına məsuliyyət daşımaqla yanaşı, bir sıra vəsait və dəsrliklərin də yazılmasında yaxından iştirak edirlər. Fənnin tədrisi metodikasının inkişaf etdirilməsində mərhum professor MA.Müseyibovun xidmətləri əvəzolunmazdır. O, 1992-ci ildən 2011-ci ilə qədərki dövrdə EMŞ-nın «Coğrafiya» bölməsinə rəhbərlik etmiş və fənnin strukturunda, məzmununda köklü dəyişiklərin edilməsində c.e.d. V.Əfəndiyev,c.e.d.E. Əlizadə, p.e.n O.Alxasov, c.e.d. T.Həsənov, c.e.n N.N.Allahverdiyev, c.e.n. T.Gərayzadə, c.e.n. Y.Qəribov, c.e.n.R.Babayev, c.e.d. F.İmanov, c.e.d Ş.Göyçaylı, c.e.n. N.Əyyubov və başqalarının xidmətləri böyükdür. Hazırda Bakı Dövlət Universitetində, Azərbaycan Dövlət Pedoqoji Universitetində, Lənkəran Dövlət Universitetində, Gəncə Dövlət Universitetində, Sumqayıt Dövlət Universitetində, Naxçıvan Dövlət Universitetində coğrafiya fakültələri ilə yanaşı «Coğrafiya müəllimi» ixtisasları üzrə mütəxəssis hazırlığı başlamışdır. Ali məktəblərin magistratura pilləsində «Coğrafiya fənninin tədrisi və metodikası» ixtisası üzrə kadr hazırlığı gələcəkdə coğrafiya tədrisi metodikası, orta və ali məktəb coğrafiyasının tədrisi sahəsində elmi potensialın sayının və keyfiyyətinin artmasına səbəb olacaqdır. Orta məktəblər üçün coğrafiya proqramı, dərsliklər, dərs vəsaitləri, siniflər üzrə dərs vəsaitləri, əyani vəsaitlər və test kitabçaları nəşr olunur. Bakı Kartoqrafiya Fabrikində məktəb coğrafiyası üçün divar xəritələri və atlaslar, kontur xəritələr, müxtəlif müəlliflərin tərtib etdiyi iş dəftərləri və s. coğrafiya fənninin tədrisinin səviyyəsinin yüksəldilməsinə xidmət göstərir. Tələbə Qəbulu üzrə Dövlət Komissiyasında fəaliyyət göstərən coğrafiya fənni üzrə seminar üzvlərinin müsbət işi də qeyd olunmalıdır. Məktəblilərin coğrafi biliklərinin yoxlanılmasına istiqamətlənən test nümunələri abituriyentlər üçün dərs vəsaiti, «Abituriyent» jurnalında nəşr olunan metodik məqalələr, təhlil səciyyəli ali məktəblərə qəbul proqramları və s. yüksək elmi-metodik səviyyəsi ilə fərqlənir. Coğrafiya fənninin tədrisinin inkişafında bir sıra hazırlıq kurslarının nəşr etdirdiyi («Araz», «Bilik», «Hədəf» və s.) vəsaitlər də əhəmiyyətlidir. Azərbaycan Respublikasının təhsil sistemində dünyaya inteqrasiya etmək prinsipi, ölkədə Milli kurrikulumun qəbul edilməsi ilə müşayiət olunur. Azərbaycanda məktəb coğrafiyasının qarşısında yeni layihə-milli kurrikulumun tətbiq edilməsi artıq reallığa çevrilməkdədir. Lakin, fənnin tədrisində xidmət edən əyani vəsaitlər, elektron dərsliklər, multimedia, alternativ dərsliklərlə yanaşı daimi fəaliyyət göstərə bilən mətbuat orqanına (aylıq və ya rüblük jurnal) böyük ehtiyac duyulur. Bu respublikada fəaliyyət göstərən 7000 nəfərdən çox coğrafiya müəllimlərinin ən böyük arzusudur. Respublikanın – təhsil sistemində ana dili, tarix və coğrafiya fənnlərinin yetişməkdə olan gənc nəslin ümumi dünyagörüşünün inkişafındakı müstəsna rolu daim qəbul edilmişdir. Coğrafiya bir elm sahəsi kimi dünyanın coğrafi mənzərəsini, iqtisadiyyatını, ekologiyasını əhatə etdiyindən xalqın maariflənməsində yaxından iştirak edir. Məhz bu amillər coğrafiya fənninin tədris əhəmiyyətini artırır. Şərti olaraq Azərbaycanda coğrafiya fənninin tədrisi tarixini şərti olaraq dörd mərhələyə ayırmaq mümkündür. a) XX əsrin əvvəlində – maarifçi alimlərdən Qafur Rəşad, Həsənbəy Zərdabi, Məhəmməd Baharlının xidmətlərinə əsaslanan mərhələdir. Onlar Azərbaycan coğrafiyasının tədrisinin keyfiyyətini artırmaq və təhsil sisteminə gətirmək üçün mübarizə aparmış və həmin dövrün mətbuat səhifələrində aktiv fəaliyyət göstərmiş və coğrafiya fənninin tədrisi ilə bağlı məqalələrlə çıxış etmişlər. b) Azərbaycanda məktəb coğrafiyasının elmi şəkildə əsaslandırılması 1935-ci ildən sonraya təsadüf edir. Orta və ali məktəblərdə coğrafiya fənninin tədrisi ilə əlaqədar verilən ittifaq miqyaslı qərarlar Azərbaycanda da öz əksini tapırdı. 1935- ci ildə Azərbaycan Pedoqoji İnstitutunda coğrafiya müəllimi kadrlarının hazırlığı ilə əlaqədar təbiət fakültəsində eyni adlı şöbənin açılması və daha sonra 1944-cü ildə Azərbaycan Dövlət Universitetində sərbəst olaraq coğrafiya fakültəsinin yaradılması coğrafiya fənninin, məktəb coğrafiyasının və eləcə də coğrafiya tədrisi metodikasının inkişafına güclü təkan verdi. İlk məzunlar M.Zülfüqarov, S.Şükürov, H.Sadıqlı, O.Osmanov, N.Kərəmov, Ə.Hacızadə, Q.Gül, H.Əliyev və s.sonrakı dövrlərdə coğrafiyaçıların hazırlanmasında yaxından iştirak etmiş, onlarla dərslik və vəsaitlər tərtib etmişlər. Proqram və dərsliklərin tərtib olunmasına müdaxilə edə bilməyən azərbaycanlı mütəxəssislər onların tərcüməsi və qismən əlavə metodik vəsaitlərin hazırlanması ilə kifayətlənməli olurdular. Orta məktəbin qabaqcıl metodist müəllimlərinin əməli fəaliyyətləri, mətbuatda vaxtaşırı çıxışları – məktəb coğrafiyasında müəyyən məsələlərin həllinə kömək edirdi. 1989-cu ilə qədər məktəb coğrafiyasına aid metodik məqalələri əks etdirən «Tarix, ictimaiyyət və coğrafiya» jurnalının nəşr olunması da coğrafi təhsilin inkişafına şərait yaradırdı. Azərbaycanda məktəb coğrafiyasının strukturu 1934-1990 ci illərdə aşağıdakı kimi olmuşdur. Yüklə 284,79 Kb. Dostları ilə paylaş:
|