Mühazirə 3 Kafedra: Azərbaycan coğrafiyası və coğrafiyanın tədrisi metodikası kafedrası

Azərbaycan Respublikasında məktəb coğrafiyasının inkişafı.
Azərbaycanda ilk coğrafi informasiyaların təblig edilməsi tarixi çox qədim 
dövrlərə gedir. Lakin xalqın tarixinin işıqlı bir dövrünü VI-VII əsrləri əhatə edən 
ən dəyərli əsərlərdən biri ``Dədə Qorqud`` əsəridir. Bu dastan təkcə tarixi əsər 
olmaqdan ziyadə, həm də tarixi-coğrafi-etnoqrafik anlayış və hadisələri, çoxlu yer 
adlarını əhatə edən geniş məzmunlu bir əsərdir. Türklərin yerləşdiyi əraziləri, 
qonşuları, əhalinin müxtəlif mərasimləri, məşğuliyyət sahələri, şəhərləri, yolları və 
s. haqqında dastanda dolğun məlumatlar verilir. Özü də kitabda coğrafi hadisələri 
əhatə edən ayrıca tarixi-coğrafi bölmə vardır. 
Azərbaycan haqqında daha zəngin və ardıcıl coğrafi məlumatlar orta əsrlərdə 
toplanmışdır. Ərəblər tərəfindən istila edildikdən sonra Azərbaycan daha çox 
öyrənilməyə başlanır. IX əsrdən başlayaraq bir çox ərəb səyyahları Azərbaycanı 
səyahət etmiş, ölkə haqqında zəngin məlumatlar toplamışlar. Onlardan Əbdülqasım 

---

İbn-Xardadbeh, İbn-Rusta, Qüttəma-İbn-Cəfər, Əl-Məsudini (IX-XII əsrlər) və b. 
göstərmək olar. 
Ərəb islam mədəniyyətinin təsiri altında olan bir sıra qeyri ərəb ölkələrinin 
alim və səyyahları da Azərbaycan haqqında qiymətli məlumatlar toplamışlar. 
Məsələn, məşhur Xarəzm alimi, riyaziyyatçı, astronom və coğrafiyaçı Əl-Biruni 
(973-1051-ci illər) Şirvan, Bərdə, Dərbənd, Təbriz, Beyləqan, Bakı, Urmiya, 
Naxçıvan və s. onlarla obyektlər haqqında bilgi vermişdir. O, bir sıra Azərbaycan 
şəhərlərinin dəqiq coğrafi koordinatlarını təyin etmiş, ilk dəfə Xəzərin böyük göl 
olduğunu söyləmişdir. 
Orta əsr azərbaycanlı alim və səyyahları da öz ölkələri barədə yığcam məlumatlar 
vermişlər. Şərqin məşhur alimi, dövlət xadimi Nəsrəddin Tusi (1201-1274) 
riyaziyyatçı astronom olsa da, ətraf mühit haqqında da qiymətli fikirlər 
söyləmişdir. 
Coğrafiya elmində mühüm yer tutan məşhur Azərbaycan alimi Əbdürrəşad 
Bakuvi (XIV əsrin II yarısı – XV əsrin I yarısı) Azərbaycana və bir sıra başqa 
ölkələrə səyahət etmiş, gördüyü yerlər haqqında gərəkli fikirlər söyləmişdir. 
Ə.Bakuvinin yazdığı coğrafi əsərlərin əksəriyyəti itmişdir. Məhşur iqlimşunas 
L.S.Berq Xəzərə aid məruzələrinin birində Ə.Bakuvini Xəzərin əvəzedilməz 
tədqiqatçısı adlandırmışdır. O, nəinki Azərbaycan və Xəzər haqqında, həmçinin bir 
sıra digər ölkələr barədə də qiymətli məlumatlar vermişdir. 
XVIII əsrin birinci yarısından başlayaraq bir sıra Şərq ölkələrinə səyahət etmiş, 
onlar haqqında çox qiymətli kitablar yazmış, Azərbaycan coğrafiya alimi və 
səyyahı Hacı Zeynalabidin Şirvani (1780-1837) coğrafiya tarixində xüsusi yer 
tutur. O, XVIII əsrin ikinci yarısından başlayaraq 40 il səyahət etmiş, 
Azərbaycanın müxtəlif yerlərində, o cümlədən Bakıda, digər yerlərdə Şimali 
Afrika və Cənubi Avropa ölkələrində olmuşdur.. Əsərlərində Yaxın və Orta Şərq 
ölkələri, Hindistan, Efiopiya, Orta Asiya və Azərbaycanın coğrafiyası, tarixi, 
etnoqrafiyası, incəsənəti, mədəniyyəti, abidələri, ədəbiyyatı və bəzi görkəmli 
şəxsiyyətləri haqqında qiymətli məlumatlar vermişdir.
Sovet hakimiyyətinin qurulmasına qədərki dövrdə Azərbaycan coğrafi 
təhsilində H.Zərdabinin xidmətlərini qeyd etməmək olmaz. Görkəmli ədibin 1912-
ci ildə yazdığı «Torpaq su və hava» adlı əsərində torpaqlardan istifadə, 
şoranlaşması və onlara aid nümunələr gətirilmişdir. 
Lakin Azərbaycan coğrafiya alimlərinin fars və ya ərəb dilində yazdığı 
qiymətli əsərlərinin məktəb coğrafiyasının inkişafına təsiri az olmuşdur. 
Azərbaycan məktəblərində coğrafiya fənni yalnız XIX əsrin 30-cu illərindən 
etibarən burada rus, rus-tatar (Azərbaycan) və realni məktəblər (Bakı, Şuşa, Gəncə, 
Şəki və s.) açılandan sonra özünə vətəndaşlıq hüququ qazana bildi. Bu 
məktəblərdə o zaman rus dilində mövcud olan coğrafiya dərsliklərindən və tədris 
metodiki ədəbiyyatından istifadə olunurdu. 
Azərbaycanda məktəb coğrafiyasının tarixi baxımdan inkişafını 4 mərhələyə 
ayırmaq olar.