Mühazirə 30 saat, laboratoriya məşğələsi 45 saat В. М. Чупахин «Основы ландшафтоведения». Москва, 1987
Yeraltı sular və onların landşaft yaratma əhəmiyyəti
Yüklə 0,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Yeraltı sular və onların landşaft yaratma əhəmiyyəti Böyük dövranda
iştirak edən suyun bir hissəsi torpağın 10-12 km dərinliyinə çökür, kristallık və çökmə süxurlarının çatlarını və boşluqlarını dolduraraq yeraltı suları yaradır. Onların böyük bir kütləsi ən böyük məsaməliliyi olan çökmə layında yerləşir. Bütün qrunt və torpaqlar suya münasibətinə görə su keçirən və su keçirməyən qruntlara bölünür (qum, lil, lyös, təbaşir, əhəng daşı və kristallılıq süxurlar, gil, mergel, bərk qumm daşı və s.). Süxurdakı su ağırlıq qüvvəsinin təsiri altında aşağıya istiqamətlənir və molekulyar qüvvələr isə onu süxurda saxlamağa çalışır. Bu səbəbdən qrunt sularının yaranması ilk növabədə dağ süxurlarının fiziki xüsusiyyətindən, süxurların yerləşməsindən, onların aşılanma və çatlanma dərəcəsindən asılıdır.
İnfiltrasiya nəzəriyyəsi yeraltı suların bütün növlərinin yaranmasını izah edə bilməyir. Bir nəzəriyyəyə görə suyun yığılması-torpaqqruntdan havanın keçməsi zamanı buxarlarının kondensasiya prosesidir. Torpaqqruntda suyun aşağıdakı formaları var: hiqroskopik; qruntun hissəciklərini bürüyən (buxar formasında); molekulyar qüvvələr tərəfindən məsamələrdə saxlanılan və qruntun hissəciklərində downloaded from KitabYurdu.org
nazik təbəqə kimi yerləşən; torpaq və qruntların kapilyarların doldurulan maye formalı (kapilyar); donmuş torpaqqruntların suyu, torpaqqruntların masəmələrində, çatlarında ağırlıq qüvvəsinin təsirindən sirkulyasiya edən (qravitasiya formalı).
Qravitasiya suyu sukeçirən laya çataraq sudaşıyıcı təbəqəni (suyığılan) yaradır və onun səthinin mailliyi istiqamətində hərəkət edir. Bu hərəkət paralel- şırnaq xarakterli olub sürəti süxurun su keçirməsindən və səthinin mailliyindən asılıdır. Yeraltı qravitasiya suları yer qabığında yerləşmə şəraitinə görə yuxarı qrunt suları və laylararası (təzyiqli və təzyiqsiz) növlər olur.
Yuxarı qravitasiya suları-aerasiya zonasında az dərinlikdə müvəqqəti yerləşən su kütləsidir. Bunlar yağış və qar sularının hopmasından yaranır, mövsümü xarakter daşıyır, səviyyəsi kəskin dəyişir, quru mövsümdə əsasən yox olur və qışda donur. Az dərinlikli və pis filtrasiyasına görə bu sular çox çirklənir. məişət üçün yararsız olur.
Qrunt suları aerasiya təbəqəsindən aşağıda müxtəlif dərinlikdə və hər yerdə yayılmışdır. Bu sular aşağı istiqamətdə axaraq filtrasiya olunur və qrunt axınları yaradır. Onların sürəti qum qruntlarında 2 m/san, gillicə və lyöss qruntularında isə 0,3 m/san olur. Qrunt sularının səviyyəsi landşaft-iqlim şəraitindən asılı olaraq mövsümi dəyişikliklərə məruz qalır. Meşə-çöl və çöl landşaftlarında onların maksimum səviyyəsi yazda-qarların əriməsinin sonuna təsadüf olunur. Qrunt sularının minerallaşması və kimyəvi tərkibi onun yerləşdiyi süxurlardan asılıdır.
Qrunt sularının üstündə sukeçirməyən təbəqə olmadığından onlar təzyiqsiz (azad) sayılır. Birinci suya davamlı təbəqədən aşağıda iki suyadavamlı təbəqə arasında laylararası sular yığılır. Bunlar təzyiqsiz və təzyiqli olur. Dərinlikdə yerləşən laylararası sular əsasən təzyiqli (artezian) olurlar. «Artezian» adı Fransanın Artua əyalətinin adından götürülübdür. Burada XIX əsrdə ilk su quyusu fontan vurmuşdur. Artezian yeraltı sular hövzəsi maili tavaşəkilli yer qabığı strukturunda yığılaraq təzyiqə məruz qalır və quyu qazılarkən fontan vura bilər. 100-600 m dərinlikdə artezian suları içməyə yararlıdır. Lap dərin suların minerallaşma dərəcəsi 1-50qr/litr həddində olur və mineral sular hesab edilir. Tərkibində olan kimyəvi elementlər, qaz və yüksək hərarət bu sulara müalicəvi downloaded from KitabYurdu.org xüsusiyyətlər verir böyük müalicəvi əhəmiyyət karbon, kükürd oksigen, radon, azot, dəmir və digər tərkibli sularda olur. Mineral suların mənbələri geoloji cavan qırışıqlı ərazilərdə müşahidə olunur. (Qafqaz, Alp və s.). Vulkanik rayonlarda əsasən öz-özünə tökülən qaynar mineral sulara, tez-tez və dövrü fontan vuran mineral sulara-qeyzerlərə rast gəlinir.
Landşaftın formalaşmasında yeraltı suların əhəmiyyəti böyükdür. Onlar çay və gölləri qidalandırır, həll olunmuş hissəcikləri daşıyırlar, yəni elementlərin su miqrasiyası baş verir. Torpaq və qrunt suları bitkiləri su və qida maddələri ilə təmin edir. Yeraltı sular relyefin bir çox formalarının (karst, sürüşmə) yaranmasında iştirak edir, bataqlıqlar yaradır. Onlar su təchizatına, suvarmaya, antropogen mədəni landşaftın formalaşmasına xidmət edir. Onların ehtiyyatı çox böyük olsa da, gec bərpa olunur və istifadə zamanı onu nəzərə almaq lazımdır. Bir çox ölkələrdə artezian quyularında suyun səviyyəsi aşağı düşübdür. Onların tərkibinə texnogen tullantıların, kimyəvi kübrələrin, zəhərlərin qarışması çox qorxuludur. Yeraltı suların qənaətli və rasional istifadəsi, çirklənmədən qorunması- müasir dövrümüzün ciddi problemdir.
Çay və göllər. Böyük dövranda iştitak edən suyun bir hissəsi çay məcraları ilə dəniz və okeanlara axaraq çay axınını təşkil edir. Çay axını-ümumi anlayışdır, çünki çaya həm də səthi və yeraltı sular daxil olur. Hər bir iri və orta uzunluqlu (100 km-dən çox) çay nəticəsində çay sistemini-yəni müəyyən ərazidəki çayların birlikdə ümumi çay axınını yaradır. Çay sisteminin sıxlığı relyef və iqlim-landşaft şərtlərindən asılıdır və məcranın çaylarının ümumi uzunluğunun su hövzəsinin sahəsinə nisbəti kimi hesablanır (L/s, km/km2).
Çay axını çayın məsrəfi, həcmi, modulu və axının əmsalı ilə xarakterizə olunur. Çayın məsrəfi-1 saniyədə müəyyən bir yerdə çayın canlı kəsiyindən axan suyun miqdarına deyilir: Q=F·Vorta; F-canlı su kəsiyinin sahəsi (m2); V orta -axının
orta sürəti (m/san). Axının sürəti yuxarıdan aşağıya istiqamətdə dəyişir; en kəsikdə - bir sahildən o birisinə, su səthindən çayın dibinə qədər dəyişikliyə məruz qalır. Maksimum sürətlər çayın dərinliyində olur. Suyun sərfi su səviyyəsindən də asılıdır və bu downloaded from KitabYurdu.org
səviyyə mövsümü və illər boyu dəyişdiyinə görə çaylarda mövsümi, illik və çoxillik axınlar hesablanır. İl ərzində çaylardan keçən suyun orta miqdarı sudaşımanı xarakterizə edir və axının konkret bir yerindəki suyun m3 və ya km3 ilə miqdarı ilə ifadə olunur. Axının həcmi də axının sərfi (məsrəfi) kimi orta sutkalıq, aylıq, illik və s. ölçülür: W=Q·T; Q-suyun sərfi, T-baxılan vaxtda saniyələrin miqdarı. Axının modulu-suyığıcı hövzənin vahid sahəsindən vahid zamanda axan suyun miqdarıdır: M=Q/F; (l/san·km2) və ya (m3 /san·km2). Axının həcminin çay məcrasının sahəsinə düşən yağıntının miqdarına nisbətinə axının əmsalı deyilir. Məsələn, bütün quru ərazisindəki axının əmsalı 0,34 təşkil edir, yəni yağıntının 1/3 hissəsi çaylara axır. Suyun çaylara daxil olmasına çayın qidalanması deyilir və 4 növ olur; yağış, qar, buzlaq və qrunt suları. Çayın qidalanması onun recimi ilə əlaqəlidir (yəni il ərzində suyun səviyyəsinin müxtəlifliyindən). Qidalanma mənbəyinə və axının il boyu paylanmasına görə çaylar 12 tipə bölünür: ekvatorial, tropik, yumşaq dəniz çayları və s. Yumşaq kontinental tipli çaylarda qidalanma yay və payızda yağış və qrunt suyundan, qışda-yalnız qrunt sularından, yazda-yağış və qar sularının hesabına olur. Bu çaylar dəqiq yaz axını və alçaq su səviyyələri ilə xarakterizə olunur. Çay axını-iqlimdən asılı olaraq landşaft yaradan funksiyaların birisidir. Yağıntının miqdarının çox olması və buxarlanmanın azlığı ərazisinin çox nəmlənməsinə və axının çoxluğuna səbəb olur. İqlimin axına bu təsiri həm birbaşa, həm də bilavasitə landşaftın komponentləri vasitəsi ilə (torpaq, bitki qatı, relyef) olur.
Məsələn, meşədə səthi su axını azdır, torpaq və qrunt sularının miqdarı isə açıq sahələrə nisbətən çoxdur. Axının azalmasına və tənzimlənməsinə, göllərin təsiri olur. Xüsusilə də axımlı göllərin tənzimləyici rolu böyükdür. Məsələn, Neva çayının sərfi il ərzində dəyişməyir. downloaded from KitabYurdu.org Göllər - daxili su nohurları landşaft kompleksidir, özünə məxsus su mübadiləsinə və həyat mühitinə malikdir və nisbi axımsız olurlar. Onların ölçüləri, dərinliyi, forması və digər morfoloji xarakteristikası (sahillərin uzunluğu və kələ- kötürlüyü, su səthinin sahəsi) göl çalasının yaranışından asılıdır. Yer üzərində bir neçə genetik göl tipləri mövcuddur: tektonik (Baykal, İssık-Kul və s.), Vulkanik (Kamçatkadakı Kronos gölü), buzlaq (Kuliyarmadasında), su-eroziya (çay vadilərinin qurumuş gölü), su-akkumulyativ (Qara dəniz sahili limanları), bəndgölü (Pamirdə Sarez gölü), göl-su anbarı (Kuybışevdə) və s. Göllərin suları yağıntılardan, çay və qrunt sularından toplanır. Suyun sərfi buxarlanmadan və yeraltı axından təşkil olunur. Bəzi iri göllər keçmiş dənizlərin qalıqlarıdır. Bu göllərə relikt göllər deyilir (Balxaş gölü) və suyu əsasən duzlu olur (dəniz suyu). Əksər göllərin çalası əsasən yağıntılardan dolur. Göllərin su balansı onun səviyyəsini təyin edir, müsbət balansda səviyyə qalxır, mənfi balansda isə düşür. Su kütləsinin daxil olmasına və sərfinə görə göllər bir neçə qrupa bölünür: yaxşı axarlı-gölə bir neçə çayın suyu tökülür və göldən bir çay axır; az və periodik axarlı-çaylardan az su gəlir və ya çayın səviyyəsi qalxanda su gəlir; axarsız-gölə çaylardan su tökülür, göldən isə su axmayır. Birinci qrup göllər əsasən izafi nəmli rayonlarda, ikinci və üçüncü qrup göllər-yarısəhra və səhra təbii zonalarda rast gəlinir. Suda həll olunan maddələrin keyfiyyətinə və miqdarına görə göllər şirin sulu, az duzlu (şor) və duzlu olur (3%, 3-25%-dən çox duzluluq). Hər göl özünə məxsus təbii kompleksdir ki, burada komponentlərin qarşılıqlı əlaqəsi yaxşı izlənilir. Göldəki kəmiyyət dəyişikliyi onun başqa bir keyfiyyətə keçməsinə səbəb olur-bataqlığa çevrilir, quruyur və s. Su balansının dəyişilməsi bu prosesləri sürətləndirə və ya zəifləndirə bilər. Göllərin reciminə insanın təsiri böyükdür. Gölə çirkab sularının, kübrələnmiş tarlaların sularının axıdılması onun qaz recimini dəyişir, canlı orqanizmlərin həyat mühitini pisləşdirir. Hidroqrafik şəbəkədəki dəyişikliklər də öz təsirini göstərir. İri su anbarlarının tikintisinin təbii landşafta təsiri həm müsbət, həm də mənfi tərəfdən olur-50 km məsafədə iqlimə yumşaldıcı təsir edir, qrunt downloaded from KitabYurdu.org
sularının səviyyəsini artırır və 2 km sahil zolağını bataqlığa çevirir, çay axınını tənzimləyir, suvarma üçün əlavə su həcmi verir və s. Su anbarları landşaftın strukturunun yavaş-yavaş dəyişkənliyinə səbəbkardırlar. Bu səbəbdən su anbarlarının layihələndirilməsi zamanı ərazinin landşaft-ekoloci proqnozu işlənməlidir. Bataqlıqlar - ən azı 0,3 m torf qatından ibarət işafi nəmlilikli quru sahəsidir. Torfun qalınlığı az olsa və ya heç olmasa, izafi nəmlilikli ərazilər bataqlaşmış torpaqlar sayılır. Bataqlıqlar su nohurlarının bitki ilə dolması, suyun meşədə, çəməndə, meşəqırılma və s. yerlərdə qalması səbəbindən yaranır. Bunlar əsasən yumşaq meşə qurşaqlarında geniş yayılıbdır. Bataqlaşma prosesi torpaqda üzvi maddələrin torf şəklində yığılmasından və torpağın mineral hissəsinin çılpaqlanmasından (V səviyyəsi) ibarətdir. Bataqlıqlar daimi və ya periodik olaraq torpaqqruntuların izafi nəmlənməsi şəraitindən anaerob proseslərin, yəni oksigen çatışmazlığı və ya olmaması şəraitində baş verən mikrobioloci, biokimyəvi və kimyəvi dəyişikliklərin nəticəsində əmələ gəlirlər. Anaerob bakteriyalar dəmirin oksid birləşməsini dəmir turşusuna çevirir, V torpaq səviyyəsinin qırmızı-qonur rəngi yaşımtıl-boz rəngə keçir, torpağın mineral hissəsinin rəngi bozlaşaraq çılpaqlanmış səviyyə formalaşır. Torpağın yuxarı hissəsində üzvi maddələr toplanır. Vegetasiya dövründə bitki qalıqları tam minerallaşmağa imkan tapmayır və onun çox hissəsi torf şəklində torpaqda yığılır. Torf-tam çürüməmiş bitki qalıqlarının yığıntısıdır. İsti və nəmişlik iqlimdə bu proses daha tez baş verir. Bataqlıq tip landşaftın formalaşmasının əsas səbəbləri bunlardır: düzənlik və dağ ərazilərdə suyadavamlı torpaqqrunt layı üzərində çökəkliklərin olması; qrunt sularının yer səthinə yaxınlığı; atmosfer yığıntılarının və səthi axınların bolluğu; bitkilərin özünün təbii evolyusiyası. Qrunt sularının səviyyəsinin qalxması izafi nəmlilik yaradır, bitkilərin güclü inkişafından yaranan çim təbəqəsi oksigenin torpağa çatmasına mane olur, nəticədə belə yerlərdəki çəmən bitkiləri öz yerlərini alaq otlarına və mamırlara verir, bataqlaşma başlayır.
Yaranış şəraitinə görə bataqlıqlar 3 tip olur: 1) aşağı bataqlıq-yüksək qrunt qidalanmasından yaranır, torfun tərkibində 25%-dək yod olur. Bunlar terraslarda, suayrıcında, çay məcralarında, relyefin çökək yerlərində əmələ gəlir. 2) Yuxarı bataqlıq suayrıcı məkanında atmosfer yağıntılarından yaranır. Şfaq mamırlarının təsirindən onların forması qabarıq olur. Bu bataqlıqlarda mamırdan əlavə ladan ağacı, quşüzümü, tüklücə inkişaf edir. Torfda külün miqdarı 2-5% arasında dəyişir. 3) Keçid tip bataqlıq -aşağı və yuxarı bataqlıq tipləri arasında yer tutur. Burada yuxarı hissələrdə (kötük hissədə) bitkilər atmosfer yağıntısının hesabına yaşayır, aşağı sahələrdə qrunt suları və aşağı bataqlıq bitkiləri ilə yaxşı əlaqə yaranır. Keçid tipli bataqlıqda torfun tərkibində 5-10% kül olur. Bataqlaşma prosesinin getməsində və onların xarici landşaft görünüşlərinin yaranmasında əsas rol bitkilərə aiddir. Bataqlaşmanın ilk xəbərçisi olancil (qumotu) torpaq məhlulu olmayan yerdə də bitir, yarpaqları ilə atmosferin nəmliyini çəkərək kökə keçirir və onun altında torf kütləsi formalaşır. Sonralar yaşıl mamırlar inkişaf edir, nəm çəmən yuxarı bataqlığa çevrilir, yem üçün yararsız vəziyyətə düşür. Bataqlıq və bataqlaşmış torpaqlardan istifadə zamanı onlara differensial yanaşmaq lazımdır. Torf yataqlarının üst qatının qurudulması yararsız torpaqların yaranması ilə nəticələnə bilər. Bataqlaşmış torpaqlar yaxşı meliorativ-torpaq fondudur ki, onlara elmi cəhətdən yanaşdıqda kənd təsərrüfatı torpaqlarına transformasiya (çevirmək) etmək olar biçənək, otlaq, əkin sahələri və s).Torfdan yanacaq, kübrə və digər məqsədlər üçün istifadə edilir. Buzlaqlar-uzun müddətli geoloji dövrdə suyun bərk fazasının müsbət balansı nəticəsində qurunun sahələrində buzların toplantısına (yığımı) deyildir. Buzlaqlarda 24 mln km3 su yığılmışdır. Müasir buzlaşmanın mümkün yaranmasının aşağı həddinə qar sərhəddi deyilir. Bu elə hündürlükdür ki, bərk yağıntının illik miqdarı illik sərfə bərabər olur. Bu səviyyədən yuxarıda qarın akkumulyasiyası onun əriməsini (ablyasiya) üstələyir, qarın toplanması və onun buza çevrilməsi baş verir. Qar sərhəddinin downloaded from KitabYurdu.org
yüksəkliyi havanın temperaturundan, bərk yağıntının miqdarından, oroqrafiyadan, coğrafi enlikdən və buzlağın özünün inkişafından asılıdır. Temperatur aşağı sürətlənir və bərk yağıntının miqdarı artdıqca, qarın toplanması və buzlaşma sürətlənir. Dağlarda buzlaşmanın qalınlığı xionosferə (xion-«qar») nə qədər yaxınlaşmasından asılıdır. Buzlaqların əsas qidalanma mənbəyi bərk yağıntılar, qırov, qarın küləklə gətirilməsi, qar uçqunlarıdır. Qar uçqunları yamacının mailliyi 150-dən böyük olan dağ yamaclarından qar kütləsinin düşməsidir ki, dağlarda qorxulu hadisələrə səbəb olur. Qar uçqunlarının zərbəsinin gücü 1 m2 sahəyə 100 ton olur. Buzlağın 2 sahəsi olur: qidalanma sahəsi və firnə keçmə sahəsi. Firn- bərkimiş iri danəli qara deyilir ki, sonralar buza çevrilir. Firn laylı quruluşa malikdir, hər lay yağan qara dəlalət edir. Firnin alt qalınlıqları buzlağa və ya qletçer buzuna dönür və plastik olduğu üçün aşağıya buzlaq dili formasında axır. Qar sərhəddindən aşağıda buzlağın ərimə sahəsi (ablyasiya sahəsi) yerləşir. Buzlağın hərəkət sürəti sutkada 20-80 sm və ya ildə 100-300 m və bəzən çox olur. Himalay buzlaqlarının sürəti 2-3 m/sutka olur. Buzlaqlar da erozion, nəqletmə və akkumulyativ işlər görür. Hərəkət zamanı buzlaqlar dağ süxurlarını hamarlayaraq iri daşlar, qoç başı, troq (vadinin tavayabənzər forması), karlar (yamacda kresloya bənzər çökəklik) yaradır. Bundan əlavə buzlaqlar kobud qırıntı və yumşaq materialları köçürüb bir yerə moren şəklində yığırlar. Buzlağın sonunda, buz əriyən yerdə bütün mineral kütlə buzdan ayrılır və son morena yaranır. Buzlaqların vadi, kar, asılı, papağaoxşar və s. tipləri ilə yanaşı örtük buzlaqları da mövcuddur. Onlar Afrika və Antarktidada qütb adalarını buz örtüyü ilə tamamilə örtmüşlər. Dağ buzlaqlarının irilərindən birisi uzunluğu 71 km olan Fedçenko buzlağıdır. Quru sahələrdəki buzlaqların müasir vəziyyətləri daima dəyişir. 10000 il bundan qabaq baş vermiş buzlaşma qurunun 30%-ni əhatə etmişdir. Qədim dördüncü buzlaşmanın qalıqları antarktidanın buz örtüyüdür. downloaded from KitabYurdu.org Buzlaqlar yer səthində ki, su mübadiləsində vacib rol oynayır. Onlardakı, «konservlənmiş» su miqdarı landşaft sferasının ümumi vəziyyətinə təsir edir. Buz təbəqəsi iqlim yaradıcı faktor kimi havanın hərarətini azaldır. Buzların tam əriməsi qurunun hərarətinin artmasına və okeanın səviyyəsinin 60 m-dən çox qalxmasına səbəb olar. Quru dağ rayonlarında buzlaqlar çayların qidalanma mənbəyidir.
Yüklə 0,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|