Mühazirə mətni plan sosial sfera və sosial struktur anlayışları

(Varlıq haqqında təlim)
mövzusunda mühazirə mətni
PLAN
1.Varlıq anlayışı

2.Fəlsəfədə substansiya problemi

3.Hərəkət və inkişaf
1.Varlıq anlayışı
Ontologiya anlayışı. Fəlsəfə problemlərin öyrənilməsi prosesi fəlsəfənin xüsusi bilik sahəsi olan ontologiyadan başlanır. “Ontologiya” termini fəlsəfədə XVII əsrdən işlənilir. Onun yunan dilində mənası “ontos” – mövcud, “logos”- söz, təlimdir. Ontologiya fəlsəfədə mühüm yer tutur. İki min beş yüz ildir ki, filosoflar fəlsəfi bilikdə ontologiya ilə yanaşı qnoseologiya, aksiologiya, sosial fəlsəfə, etika, estetika, məntiq kimi bilik sahələrinin mahiyyətini aşkara çıxarmışlar. Ontologiya istənilən fəlsəfi dünyagörüşünün əsasını təşkil edir.

“Varlıq” kateqoriyası. Fəlsəfədə varlıq kateqoriyası mühüm yer tutur. O, fəlsəfənin əsas və ümumi kateqoriyası olmaqla istənilən predmetin, hadisə və prosesinin başlıca mahiyyət xarakteristikasını ifadə edir.

Şüurlu varlıq kimi formalaşmasının ilk mərhələsindəcə insan dünyagörüşünün əsasını təşkil edən “Mən kiməm?”, Məni əhatə edən mühitin özünü nə təşkil edir? Bütün bunlar haradan və necə yaranmışdır?, məqsədəuyğunluq, qabaqcadan müəyyən olunmuş məqsəd varmı? kimi suallara cavab vermək zərurəti qarşısında qalır. Bu suallara insan cavab verməmişdən öncə onun şüuru onun bilavasitə nə ilə bağlı olduğu faktını qeyd edir. Bunu dərk etməsə də, o özünün gördüyü şeylərə əsaslanaraq dünya haqqında mühakimələrinə başlayır. İnanır ki, onun özü, onun şüuru, onu əhatə edən “bu” və çoxsaylı “bu”lar mövcuddur, həm də nə isə reallıqdır, varlıqdır. İnsan nə ilə qarşılaşır, nə ilə onu görmək istəyir, bura gəlir və indi onun hiss orqanlarına təsir edir, nə isə varlığı, bir şey kimi mənimsəyir. Başqa “bir şey” artıq yoxdur.

Məlumdur ki, ənənəvi fəlsəfə “əgər hər şey mövcuddursa, o haradan yaranmışdır və hara gedəcək?” sualına rasional cavab verməlidir.

Bu suala cavab verməyə cəhd edən filosoflar zəruri olaraq “varlıq” fəlsəfi kateqoriyasının izahı ilə qarşılaşırlar. Əgər varlıq problemi ilə sistematik olaraq fəlsəfə yaranandan maraqlanırlarsa, dünyanın yaradılması haqqında insanlar çox əvvəllərdən fikirləşmişlər. Bu təsəvvürlər bizə çoxsaylı mif və nağıllarda gəlib çatmışdır.

Varlıq probleminin fəlsəfi araşdırılmasına qədim hind və qədim çin fəlsəfəsində rast gəlinir. Belə ki, Vedalarda, onların dini- fəlsəfi şərhi olan Unanşadlarda – mənəvi substansiyanın tamlığı haqqında, ruhun ölməzliyi haqqında ideyalar mövcuddur, habelə materialist və idealist baxışlara: dünyanın – od, hava, su, işıq, məkan, zaman kimi təbii başlanğıcdan ibarət olması haqqında fikirlərə rast gəlirik.

Qədim Çin fəlsəfəsi sosial problemlərə, insan və sosial varlıq problemlərinə daha çox diqqət yetirmişdir. Təbiətin ilkin əsasına az diqqət yetirilsə də, beş ünsür haqqında təlim inkişaf etmişdir. Şeylərin və hadisələrin əsasında su, torpaq, ağac, metal və od olduğu fikrinə rast gəlinir. Sonralar isə belə ilkin əsasların sayı səkkiz hesab olunurdu. Gerçəkliyin çoxcəhətliyi onlarla izah olunurdu.

Sokrataqədərki qədim yunan filosoflarının demək olar ki, hər birinin “Təbiət haqqında” adlı əsərin müəllifi idi. Təsadüfi deyildir ki, onları naturalistlər, “fiziklər” kimi də təqdim edirdilər.

Şərq müdrikləri kimi antik mütəfəkkirləri də varlığın mənbələri düşündürürdü. Qədim yunan fəlsəfəsinin yarandığı ilk andan real gerçəkliyin özündə hər şeyin ilkin əsasını axtarırdılar. Fales onu su, Anaksimen hava, Anaksimandr müəyyən əbədi, qeyri müəyyən başlanğıc - apeyron kimi götürürdülər. Anaksimandr hətta canlı varlıqların təbii mənşəyi ideyasını irəli sürmüşdür. Onların dəniz sularında və nəm gildən meydana gəlməsi kimi mühakimələrini əsaslandırmağa çalışmışdı.

Pifaqor (580-500 b.e.ə.) qeyd edirdi ki, “hər şey rəqəmlərdir”. O, Yerin şaraoxşarlığı ideyasını ilkin olaraq irəli sürmüşdür. Parmenid (540-480 b.e.ə.) bu ideyanı müdafiə etmiş, varlıq kateqoriyasını fəlsəfi təlimin predmetinə çevirmişdir. Milet məktəbinin filosofları təbiətdə şeylərin dəyişkənliyini qəbul edirdilər. Parmenid isə həqiqi varlığın mahiyyətinin dəyişməzliyi ideyasını irəli sürdü. Onun ontologiyası varlığın reallığına əsaslanır. O, “varlığa” qeyri varlığı qarşı qoyur. Mövcud olmayanı “var olmayan” adlandırır. Yalnız varlıq düşünə bilər, başqa sözlə - nə mövcuddursa var; belə düşünmək olmaz ki, nə mövcud deyilsə, heç nə yoxdur. Həqiqi varlığa mühüm əlamət, yaxud xüsusiyyətlər xasdır. Parmenid öz fikrini belə formalaşdırır. Varlıq meydana gəlməmişdir və o ölümə məhkum deyil, olmayan şey ola bilməz.

Varlıq vahiddir (fasiləsiz), hərəkətsizdir və mükəmməldir. Öz sərhədləri var, dairəvi şara oxşayır.

Qədim yunan filosofları varlığı əbədi, mükəmməl kosmosla -“vahid təbiətlə” bağlayır, onu predmet-hissi dünya ilə eyniləşdirirdilər. Məsələn, Empedokl (b.e.ə.484-421-ci illər) birbaşa “varlıq” termininin adını çəkməsə də “bütün şeylərin dörd ünsürdən” (od, su, hava, torpaq) danışanda dünyaya (kosmos) yumurtaya oxşarlıq forması verirdi, həyatın yaş və quru lildən yarandığını söyləyirdi. Demokrit və Levkipp atom haqqında danışdıqda onu “tam” yaxud “möhkəm” varlıqla eyniləşdirir, “boşluğ”u – qeyri-varlığa qarşı qoyurdular.

Varlığa ilk dialektik baxışın əsasını Heraklit (b.e.ə. 544-483-cü illər) qoymuşdur. O, dünyaya daim bərqərar olma və dəyişmə kimi baxırdı. Qeyd edirdi ki, “bir şey eyni zamanda həm mövcuddur, həm də mövcud deyil”. Onun fikrincə, dünyanın əsasında kosmos durur, o hamı üçün birdir, onu allahlardan, insanlardan heç kim yaratmamışdır. O, həmişə olmuşdur, var və müəyyən ölçüdə yanan, sönən əbədi atəş olacaq.

Platon varlıq anlayışını xeyli genişləndirdi. Fəlsəfə tarixində ilk dəfə olaraq o, həm maddi, həm də mənəvi varlıqdan bəhs edərək həqiqi varlığı – “obyektiv mövcud olan ideyaları” – “hissi varlığa” qarşı qoydu. Onun insan şüurunda müstəqil mövcud olduğunu göstərdi. Bütün mövcud olanları “varlıq” anlayışı ilə bağladı.

Orta əsrlərdə xristian filosofları “həqiqi varlıq – “allahın varlığı”, qeyri həqiqi varlığı isə Allahın yaratdıqları ilə bağladılar. XVI-XVII əsrin materialistləri varlığı fiziki reallığa adekvat gördülər. Yeni dövr və klassik alman fəlsəfəsində varlıq probleminin “substansiya”, “azad”, mütləq “Mən”in təmiz fəaliyyəti (Fixte), “obyektiv inkişaf edən ideya” (Hegel) kimi tədqiqinə rast gəlirik.

XX əsr varlıq kateqoriyasının şərhini genişləndirdi, onun anlaşılmasını tarixilik, insan varlığı, sərvət və dillə bağladı. Neopozitivizm isə varlıq problemini fəlsəfədə yalançı problem hesab etdi, onun xüsusi elmlərin predmetinə aid olduğunu iddia etdi.

Dünyanın yaranması və təkamülü haqqında müasir təsəvvürlər son 400 ildə formalaşmışdır.Qalaktikalar onların yığılması, mikrodünyanın maraqlı çoxcəhətliyi haqqında məlumatı insanlar əsasən XX əsrdə əldə etmişlər.

Yerin tarixi. Bizim planetimiz qaz-tozlu maddələrin yayılması nəticəsində 4,7-5 milyard il əvvəl yerin geoloji tarixi yaranmışdır. Yerin konkret geoloji yaşı vardır, onun varlığı bizim planetimizdəki ümumi təkamül proseslərindən asılıdır. Yerin təkamül faktı yalnız dağ növləri, yaxud materiklərin tarixi ilə məhdudlaşmır, mineralların, faydalı qazıntıların meydana gəlməsi, canlı varlığın – insanın inkişafı ilə də təsdiq olunur.

İlk yaranışından insan onu əhatə edən təbiətə dəyişdirici təsir göstərir. Arxeoloji qazıntılar, antropoloji tədqiqatların nəticələri göstərir ki, bu 2-4 milyon il bundan əvvəl, “bacarıqlı insan”ın əmək aləti hazırladığı vaxtdan başlayır. Bu vaxtdan, o təbiətdən, onun predmetindən təkcə istifadə etmir, həm də onu dəyişdirməyə can atır. İlk vaxtlar bu əmək, məişət, bina predmetləri olmuşdursada, sonralar kanallar, monumental tikililər kimi insan fəaliyyətinin nəticələri də əlavə edildi. Üç mininci ilə qədəm qoyan insan özünün dəyişdirici imkanlarının genişləndirdiyini göstərir. Insan təbiətdə olmayan əşya və hadisələri yaradır. Məqsədəuyğun fəaliyyət göstərərək Yer kürəsinin simasını tanınmaz dərəcədə dəyişir, şəhərlərin və yaşayış məntəqələrinin yol, maşın, aerodrom kimi infrastrukturunu yaradır. bu cansız təbiət deyil, insanın yaratdıqlarıdır, ona görə də “ikinci təbiət” adlanır. Əgər birinci təbiət insandan asılı olmayaraq mövcuddursa, ikinci təbiət insanın fəaliyyəti, ağılı, şüuru nəticəsində formalaşır.

İkinci təbiət insanın yaratdığı əşyaların varlığı ilə bağlıdır. İnsanın yaratdığı “ikinci təbiət” onun təlabatlarını ödəməyə xidmət edir. Ona görə də ikinci təbiətin bir çox predmetləri insan varlığının özü kimi nisbətən az ömürlüdür. Yalnız ümumbəşəri əhəmiyyət daşıyan fundamental yaradıcılıq nümunələri, maddi mədəniyyətin predmetləri, bir çox insan nəsilləri üçün sərvət rolu oynayanlar öz varlığını uzada bilər. Tarix göstərir ki, “ilk təbiətə” aid olan proseslər (parçalanma, eroziya, oksidləşmə) kortəbii və ictimai fəlakətlər bu imkanı minimuma endirir. Buna baxmayaraq insanın yeni yaratdığı predmetlərin sayı aradan çıxanlardan çoxdur.

Süni mühit daim təzələnir, həcm və miqyasca artır. Bu planetdə insanların sayının tez və intensiv inkişafından asılı olaraq baş verir.

İnkişaf, təkrar – istehsal, irsiyyət, dəyişkənlik, çoxalma, həyat uğrunda mübarizə, təbii seçmə və s. F.Engels həyatı zülal hissəciklərinin yaşama üsulu adlandırırdı. Müasir elmi təsəvvürlər istənilən canlı orqanizmi ətraf aləmlə maddələr mübadiləsi prosesinə daxil olan, enerji və informasiyanı istehsal edən açıq tipli, özünütəşkiledən sistem kimi müəyyənləşdirməyə imkan verir. Canlının digər başlıca cəhəti çoxalmaq imkanın olmasıdır. Cansızdan fərqli olaraq canlı özünə oxşarı dünyaya gətirmək, inkişaf etmək, həyatını təmin etmək üçün zəruri maddələri almaq, öz fəaliyyətinin tullantısını ətraf mühitə atmaq imkanına malikdir. Canlı orqanizmin varlığı funksionnal xarakter daşıyır. Canlı orqanizmin mövcud olması üçün müəyyən fiziki və kimyəvi mühit lazımdır. Çünki onların həyat fəaliyyəti müəyən parametrlərdə: temperatur, hava, nəmlik, qida və s. baş verir.

Qeyd olunan parametrlər konkret və tədqiqata cəlb olunandır. Canlı və cansız arasında mütləq sərhəd çəkmək çətindir. Məsələn, virus hissəcikləri canlı orqanizmin hüceyrəsindən kənarda maddələr mübadiləsi prosesinə qoşulmur, çoxalmırlar və s. Ona görə də bəzi alimlər virusu canlı, bəzisi cansız sayır. Deyilənlər yalnız Yerin nazik qatına uyğundur. Bura litosferin üst hissəsi, hidrosfer, atmosferin aşağı hissəsi – biosfer daxildir.

Biosfer məkan və zamanca məhduddur. O, 2-3 milyard il əvvəl meydana gəlmişdir. Təkhüceyrəli inkişafdan çoxcəhətli canlı formaya – insana qədər inkişaf etmişdir. Bütün ayrı-ayrı canlı orqanizmlər ölümə məhkumdur. Onların varlığı müəyyən zamanla olum və ölümlə bağlıdır. Biosfer bütövlükdə vahid sistem kimi həyatın təkrar istehsalı prosesi vasitəsilə özünün varlığını qoruyub saxlayır. Və o vaxta qədər mövcud olacaq ki, həyatın varlığı üçün lazım olan zəruri şərait vardır. Nəzərə almaq lazımdır ki, əgər, bəzi canlılar üçün sadə, məhdud şərait kifayətdirsə, yüksək inkişaf etmişlər üçün mürəkkəb münasibətlər və tarazlıq tələb edən şərait tələb olunur.

İnsanın varlığı. İnsan varlığı mürəkkəb xarakterli hadisədir. Canlı orqanizmləri varlığının qanun və prinsipləri insanın təbii-bədən, bioloji əsasını təşkil edir, hiss edən varlıq kimi ona da şamil edilir. İnsanı canlı varlıqlardan fərqləndirən mühüm bir cəhət onun daxili dünyasıdır: ruh, psixika, şüur, təfəkkür, ideal olan və s. kimi.

Hələ ibtidai insanlar insanın mahiyyətini, onun spesifik varlığını müəyyənləşdirməyə çalışmışlar. Sokrat və Platonun dövründə insan fərdinin daxili vəziyyətini bildirmək üçün “ruh” və “şüur” anlayışlarından çox istifadə edirdilər. Fəlsəfə tarixində bu qədər suallar doğuran anlayışlar yoxdur.

Görkəmli sofistlərdən olan Protaqor (b.e.ə. 490-420) b.e.ə.V əsrdə “İnsan hər şeyin ölçüsüdür” müddəasından çıxış edirdi: Sokrat (b.e.ə.469-399) həqiqət axtarışlarında insana müraciət edirdi. O, dünyanın dərkedilməsinə qədər yolun özünüdərkdən keçdiyini söyləyirdi. Onun şagirdi Platon isə insanları ruhlarından asılı olaraq müxtəlif növlərə bölərək, ruh haqqında tam təlim yaratmışdır.

Fəlsəfə tarixində bu problemə toxunmayan filosof demək olar ki, yoxdur. Belə ki, Seneka, R.Dekart, İ.Kant, İ.Q.Fixte, F.M.Dostoyevski, J.T.Sartr, M.Haydeqqer, E.B.İlenkov və s. insanda ruhi başlanğıca mühüm əhəmiyyət verirdilər. İnsanın şüurunu, mənəviyyatı dərk etmə imkanlarını hərtərəfli tədqiq edirdilər. Bu gün də insan problemi öz aktuallığını itirməmişdir.

İnsanlar uzun əsrlər müşahidə edərək, özlərinin daxili dünyasını təhlil edərək, öz varlığının mahiyyətini başa düşməyə çalışaraq, bəzi mübahisəsiz müddəalar irəli sürmüşlər. Onların içərisində sözsüz ki, ön planda insanda ruh və bədənin ayrılmaz vəhdəti, onun varlığının mütləq və zəruri şərti olması fikridir. Bu birliyin itirilməsi bu və ya digər fərdin ölümü deməkdir. Bədən təbii-vücud birliyi olduğundan ölümdən sonra müəyyən müddət mövcud olur, müəyyən dərəcədəsə öz varlığını qoruyur. Varlıq mənasında fərdi ruh, şüurdan heç nə qalmır, bunların itirilməsi konkret insanın ölümü, fərdiliyinin yox olması deməkdir.

Fərdi şüur varlığı məkan və zaman daxilində qeyd oluna bilməz. O, özünü məkandan kənarda, “burada və indi” halında göstərir. Zaman daxilində onu keçmiş və gələcəkdə ifadə etmək çətindir. O, yalnız indi mövcuddur. Maddi əşyaların varlığından fərqli olaraq şüur bir sıra xarakterik xüsusiyyətlərə malikdir – ani olaraq keçmiş və gələcəyin dərin qatlarına keçə bilir. Keçmişdə olan əşyaları, hadisələri təsəvvürdə canlandırır.

Ayrıca insanın varlığı haqqında danışarkən, qeyd etmək lazımdır ki, o özünün müəyyən inkişaf mərhələsindən keçir, bədənin inkişafı ilə yanaşı ruh da inkişaf edir. Bu iki proses dialektik bağlı olsalar da, hər biri öz yolu ilə gedir və müxtəlif qanunlara tabedirlər. Ayrı-ayrı adamların bənzərsizliyinin sonsuzluğu da buradan yaranır. Onların hər biri: insan, fərd, şəxsiyyət pillələrindən keçirlər.