Mühazirə mətnləri Bakı ­- 2015

2.4. İqtisadi nəzəriyyənin müasir əsas istiqamətləri
Neoklassik istiqamətin əsası sayılan marjinalizm anlayışı və nəzəriyyəsi XIX əsrin ikinci yarısında mey­dana çıxıb formalaşdıqdan sonra iqtisadi fikrin yeni meyl­lərinin inkişafına güclü təsir göstərmişdir.

Marjinalizm - fransız sözü olub, hədd, hüdud, miq­dar (marqinal) mənasında işlənmişdir. Bu təlimdə, iqtisadi sistemin qarşılıqlı təsərrüfat əlaqələrinin təhlilində müəy­yən hədd (son kəmiyyət və hal mənasında) olması ideyası əsas tutulurdu. Marjinalizmin əsas kateqoriyaları kimi fay­dalılıq həddini, məhsuldarlıq həddini, məsrəflər (xərclər) həddini, gəlirlilik həddini göstərmək olar. Bu anlayışlara dair hələ xeyli əvvəllər müəyyən fikirlər söylənsə də, lakin marjinalist nəzəriyyəsinin formalaşma­sında K.Menger, Y.Bem-Baverk, F.Vizer, G.Hossen, L.Valras, U.Cevons, V.Pareto başlıca rol oynamışlar.

Klassik və marksist iqtisadi məktəblərdən fərqli ola­raq, marjinalistlər əmtəə-xidmətlərin dəyərinin (qiymə­tinin) onların istehsalına sərf olunmuş əməklə deyil, hə-min məhsulların alıcı (istehlakçı) üçün faydalılığı ilə ölçüldüyü ideyasını irəli sürüb əsaslandırmışlar. Marjina-listlərin fik­rincə, bazara çıxarılan əmtəə - xidmət­lə­­rin real-laşdırılması prosesində dəyərin (qiymətin) formalaşması, son nəticə etibarilə alıcının həmin şeylərə olan subyektiv-psixoloji münasibəti, yaxud şəxsi istəyi və fərdi arzusu ilə ölçülür. Deməli, özlüyündə əmtəə-xid­mət­lər “obyektiv iq-tisadi key­fiyyət”ə malik olmadığından, bunların dəyər-qiyməti məhdud iqtisadi resurslar şəraitində istehlakçının tələ­bat­la­rını ödəmək və ona nə dərəcədə rahatlıq, fayda-lılıq gətir­mək mövqeyindən tədqiq edilməlidir. Bu mənada marjina­lizm istehlaka, yəni subyektiv cəhətə, insanın ehti-yacla­rı­na, onun fərdi tələbatlarına üstünlük verən nəzəri kon­sep­siya, yaxud elmi-nəzəri baxışlar sistemidir.

Marjinalist nəzəriyyənin əsas prinsipi - əmtəə-xid­mət­lərin faydalılığı və ilkin istehlak mərhələsindən sonra bunların faydalılıq əmsalının (həddinin, dərəcəsinin) kon­kret istehlakçı üçün azalmağa, yaxud aşağı düşməyə meyl etməsidir. Bu mövqeyə görə, əmtəə-xidmətlərə olan ilkin tələbat ödənildikcə, cəmiyyətdə və alıcılarda istehlak et­dik­ləri şeylərə qarşı “aclıq hadisəsi aradan qalxdıqca, təd-ricən insanlar üçün həmin məhsulların, xidmətlərin faydalılığı, təbii olaraq zəifləyəcək, hətta bəlkə də mə­na­sını itirəcəkdir. Ona görə də, əmtəə-xidmətlərin ilkin, fay­da­lılığının aşağı düşməsi, bunlardan alıcının “doyması, tələbinin ödənilməsi, rahatlığı”, qiymət amili ilə bilavasitə bağlı deyildir. Çünki, “faydalılıq” və “qiymət” anlayışları arasında müəyyən əlaqə olsa da, lakin onlar arasında ey­niy­yət yoxdur. Qiymətli o şeylərdir ki, az tapılır, istehlakçı üçün məhduddur, yaxud əlçatmazdır. Faydalılıq isə qiy­mətlə birbaşa bağlı olmayıb, istehlakçı davranışı, insanın fərdi istehlak xüsusiyyətləri, sağlamlığı və subyektiv-psi­xo­loji durumu ilə əlaqədardır.

Məsələn, susuzlayan adam üçün axan çayın, yaxud bulağın suyu faydalı olsa da, amma miqdar baxımından bol olduğundan, sırf marjinalist mövqedən “qiyməti” çox azdır, hətta yoxdur. Səhrada isə içməli suyun “qiyməti” çox yüksəkdir. Bu mənada, faydalılıq həddi (əmsalı) kon­kret istehlakın həcmi (miqdarı) ilə tərs mütə­na­sib­dir. Belə ki, ac adam dalbadal 3 pay dönər yeyirsə və hər bir son-rakı dönər ona doymaq baxımından əlavə fayda gətirsə də, lakin təbiidir ki, həmin faydalılıq səviyyəsi istər mütləq, istərsə nisbi mənada, xeyli aşağı olacaqdır.

Marjinalizm nəzəriyyəsi, hər növbəti sonrakı məhsul vahidinin istehlakından alınmış əlavə faydanı – faydalılıq həddi kimi səciyyələndirərək, qiymətin məhz bu amil əsa­sın­da müəyyənləşdiyini qəbul edir. Deməli, marjinalist möv­qe əmtəə - xidmətlərin qiymətinin, həmin şeylərin ən zəruri tələbatı ödəyən sonuncu vahidinin (miqdarının, kə-miyyətinin, həmçinin) faydalılığı ilə ölçüldüyünü nəzər­də tutur.

Bu nəzəriyyənin daha da inkişafında A.Kurno, H.Tyu­nen, C.Klark kimi tanınmış iqtisadçı və riyaziy­yatçılar mühüm rol oynasalar da, bütövlükdə marjinalizm nəzəriy­yə­sinin ayrı-ayrı məktəblərinin müxtəlif ideyalarını neo­klassik istiqamət adı altında birləşdirən, “bütün dövr­lə­rin və xalqların” iqtisadçılarından biri sayılan Alfred Mar­şall (1842-1924) olmuşdur.

Onun 1890-cı ildə nəşr olunmuş “İqtisad elminin prinsipləri (Economics)” kitabı müəllifi məşhurlaş­dırmış­dır. Bu əsərdə klassik iqtisadi nəzəriyyə ilə marjinalizmin yeni ideyaları üzvü surətdə birləşdirilmişdir. XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində dünya kapitalizm aləminin tə­sər­rüfat həyatında baş verən dəyişiklikləri klassik və mark­­sist iqtisadi nəzəriyyə məktəblərinin ideyaları baxı­mın­dan təhlil etmək imkanları məhdudlaşdığından, bu mü-rəkkəb proseslər yeni yanaşma metodları tələb edirdi. Cə-miyyətin iqtisadiyyatındakı dəyişkən və ziddiyyətli hadi-sələri təkcə klassik, habelə marksist məktəblərin əmək də-yər konsepsiyası mövqeyindən deyil, həm də subyek­tiv- psixoloji prinsiplərə əsaslanan faydalılıq baxımından təhlil etmək zəruriliyi irəli sürülmüşdü.

A.Marşall, klassik və marksist məktəblərin “siyasi iqtisad” terminini “iqtisad (ekonomiks) termini ilə əvəz edərək, siyasi və sinfi problemləri iqtisadi nəzəriyyənin predmetindən çıxarmış, iqtisadiyyata dövlət müdaxiləsinin məhdudlaşdırılmasını əsaslandırmış, iqtisadi problemlə­rin mikroiqtisadi və makroiqtisadi səviyyələrdə öyrənil­mə­sinin zəruriliyini göstərmiş, bu istiqamətdə qrafik və ri-yazi vasi­tə­­lərdən istifadə olunmasına diqqəti cəlb etmiş­dir. Onun nəzəri irsində qiymət problemi mərkəzi yer tut­muş­dur. Bu konsepsiyanın hazırlanmasında əvvəlki dəyər nə-zəriyyələ­rin­dən yaradıcılıqla istifadə edən müəllif, hə­min ideyaların qarşılıqlı əlaqəsi yolunu seçmişdir. A.Mar­şallın qiymət kon­­sepsiyasında ayrı-ayrı iqtisadi məktəb­lə­rə məx­sus fay­da­lılıq həddi, istehsal xərcləri, tələb və təklif nə-zə­riy­yələri sintetik surətdə birləşdirilmişdir. A.Mar­şall qiy­-mə­tə bazar iqtisadiyyatının vacib ünsürü ki­mi baxsa da, lakin onu nəzərə almır, yaxud həlledici he­sab etmirdi. O yazırdı ki, qiymətin yaranma prosesi özün­də tələb və təklif qiy­mə­tini birləşdirir. A.Marşall bazar qiymətinə, alqı-satqıda tələblə-təklifin kəsişməsin­dən alı­nan bir nəti-cə kimi bax­mış­dı. Deməli, tələb qiyməti mar­jinalist üsulla, yəni fay­da­lılıqla, təklif isə qiymətin klas­sik üsulu, yəni istehsal xərcləri ilə müəyyən olun­ma­lıdır.

Bazar qiymətinin dəyişməsini «son faydalılıq» və «istehsal xərcləri» kimi 2 amillə əlaqələndirən A.Marşall yazırdı ki, belə şəraitdə alıcının verdiyi qiymət, əmtəənin faydalılığı səviyyəsindən asılı olaraq, məhsulun maksi­mum dəyərini (qiymətini) müəyyən edir. Eyni zamanda hər hansı bir istehlakçının məhsula verdiyi qiymət, həmin əmtəənin (xidmətin) faydalılıq səviyyəsi ilə bağlıdırsa, is­tehsalçının isə satdığı məhsula qoyduğu qiymət, onun ha­zırlanmasına sərf olunmuş istehsal xərcləri ilə əla­qə­dar­dır.

Məhz belə bir razılaşdırıcı mövqedən çıxış edən müəl­­lif, göstərmişdi ki, alıcının ödəməyə hazır olduğu qiy­­mət əmtəənin faydalılığı, satıcının təyin etdiyi qiymət isə istehsal xərclərindən az olmamaqla müəyyən edilir. Bu halda satıcılarla alıcılar arasında razılaşma əldə edilir və nəticədə qiymət tarazlı səviyyədə müəyyənləşir.

İqtisad elminə «tələbin elastikliyi» anlayışını gətirən müəllif, bazarda formalaşan qiymətlərin səviyyəsindən asılı olaraq, tələblə-təklifin artması, yaxud aşağı düşməsi prosesinin qanunauyğunluqlarını izah etmişdir. Tələbin elas­tikliyi, onun qiymət dəyişikliklərindən bilavasitə, ya­xud dolayı yollarla asılılığını elmi-nəzəri cəhətdən sübutu kimi səciyyələndirilmişdir.

Qiymətin enib-qalxması ilə tələbin elastikliyinin də­yiş­kənliyi (vahidə bərabərliyi, yaxud vahiddən böyük-ki­çik olması) bir sıra obyektiv və subyektiv səbəblərlə bağlı ola bilər. A.Marşall, bununla əlaqədar tələb-təklif qanunu­nun fəaliyyətində vaxt amilinə diqqət yetirərək, baş verən iqtisadi proseslərdə səbəb-nəticə əlaqələrinin təsir gücünü və dairəsini düzgün qiymətləndirmək üçün ani, qısamüd­dət­li, uzunmüddətli bazar tarazlığını fərqləndirməyi irəli sürmüşdü. Çünki, ani tarazlıq şəraitində təklif sabit qaldı­ğın­dan, təbii olaraq qiymətlər yüksələcəkdir. Qısamüddətli tarazlıq, mövcud istehsal gücləri (imkanları) daxilində tək­lifi çoxaltmaqla, artan tələbi ödəməyə şərait yara­da­caq­dır. Uzunmüddətli tarazlıq mühitində isə mövcud iqtisadi resurslar çərçivəsində istehsal gücləri dəyişə bildiyindən, təklif bazarda formalaşan tələbə uyğunlaşır.

Tarazlı qiymət anlayışından istifadə etmiş A.Marşall göstərmişdi ki, tələb qiyməti təklif qiymətinə bərabər ol­duq­da, bazarda sabitlik hökm sürür. O, tələbin qiymətlə tərs, təklifin isə düz nisbətdə olduğunu qeyd etmişdi.

A.Marşall eyni zamanda sərbəstlik və rəqabətin iqti­sa­diyyat üçün hərəkətverici roluna diqqət yetirmiş, pul amili və onun bu proseslərə təsiri problemlərinə toxun­muş­­dur.

İnsan amili, əmək haqqı, kapital və digər aktual mə­sə­lələr də onun tədqiq etdiyi problemlərdən olmuşdu.

Təsadüfi deyildir ki, o insan kapitalı haqqında ya­za­raq, insanın bacarıq və qabiliyyətini istehsal vasitələrinin zəruri tərkib hissəsi kimi yüksək qiymətləndirmişdir. «Bilik istehsalı hərəkətə gətirən ən güclü amildir» - fikri, onun işçinin peşəkarlığına, sahibkarın idarəçilik məha­rə­tinə, işgüzar münasibətlər qurmaq bacarığına olduqca yük­sək qiymət verdiyini təsdiq edir.

A.Marşall istehsalın 3 amili (torpaq, əmək, kapital) haqqında fransız iqtisadçısı J.B.Seyin mövqeyini qəbul etməklə yanaşı, bu amillər sırasına istehsalın təşkili və ida­rə olunmasının mühüm şərti hesab etdiyi sahibkarlıq qabiliyyətini, bacarığını da dördüncü amil kimi irəli sür­müş­dür. Onun aşağıdakı fikirləri müasir dövrdə də aktual səslənir: “istehsalda insan qabiliyyəti, kapitalın başqa növ-ləri qədər zəruridir və “əməyə tam bağlanmaq üçün 3 şərtə əməl olunmalıdır: azadlığa, ümidə, dəyişikliklərə”.

Keynsçilik istiqaməti iqtisadi elimdə XX əsrin 30-cu illərində, 1929-1933-cü illərdəki dünya iqtisadi böh­ra­nı şəraitində meydana çıxmış elmi-nəzəri təlim olub, ingilis iqtisadçısı Con Meynard Keynsin (1883-1946) adı ilə bağ­lı­dır. O illərdə sərbəst bazar münasibətləri iqtisadi siste­minin “özünü tənzimləyə bilməsi” haqqında neo­klas­sik ideyalar, yaranmış böhranın əsl səbəblərini izah edə bil­mir və ən başlıcası isə ondan çıxış yollarını tapa bil­mirdi.

Belə bir tarixi şəraitdə C.M.Keyns “iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi” konsepsiyasını irəli sürüb əsas­lan­dır­mışdı. İqtisadiyyatda baş verən yeni proseslər və pers­pek­tiv meyllərə dair keynsçi ideyalar, onun “Məşğul­lu­ğun, faizin və pulun ümumi nəzəriyyəsi” (1936) kita­bın­da hər­tə­rəfli təhlil olunmuşdur. O göstərirdi ki, daxili-xa­ri­ci tə­sər­rüfat əlaqələrinin mürəkkəbləşdiyi bir şəraitdə sər­bəst bazar vasitəsilə məşğulluq, maliyyə resurslarından sə­mə­rəli istifadə, iqtisadiyyatın dinamik inkişafını təmin etmək müm­kün deyildir. Ona görə də iqtisadiyyatda bazar müna­si­bətləri prinsiplərini saxlamaq­la yanaşı, bu müna­si­bət­lər sistemini hökmən tənzimləmək lazımdır. Bu məna­da C.Keyn­sin iqtisadi təlimi dövlət tənzimlənməsi siste­mi­nə əsaslanan makroiqtisadi nəzəriyyədir.

Bu nəzəriyyənin mahiyyəti və yeniliyi aşağıdakılar­dan ibarətdir:

• 
  cəmiyyət miqyasında səmərəli məcmu tələbin for­ma­laşması və dövlətin iqtisadiyyatı tənzimlənməsi siyasəti əsasında, ölkədə məşğulluğun səviyyəsini yüksəltmək;
  
• 
  iqtisadiyyata investisiyalar yönəldilməsini güclən­dir­mək yolu ilə əldə edilən gəlirin istehsalın müxtəlif sa­hə­lərinin yüksək templərlə artımına nail olmaq;
  
• 
  dövlətin düşünülmüş maliyyə, pul-kredit, bank faiz də­rəcələri çevik siyasəti ilə ölkədə ictimai işlərə yönəl­di­lən investisiyaların həcmıni artırmaq, dövlət sifarişləri təcrübəsindən faydalanaraq, kreditlərə görə faizləri aşağı salmaq, yeni iş yerləri açmaq, əhalinin aztəminatlı hissə­si­nin qayğılarının dövlətin öz üzərinə götürməsi əsaslan­dırıl­mışdır.
  

Keynsin nəzəri konsepsiyasında investisiyalar- is­teh­­­lak - ­milli gəlir arasındakı qarşılıqlı təsir əlaqəsi xət­ti, mul­tip­likator mexanizmi vasitəsilə aydınlaşdırılmışdır. Latın­ca­dan tərcüməsi sürətləndirmək, artırmaq mənasını verən bu termin, iqtisadiyyata tətbiq edildikdə inves­tisi­ya­ların gəlirlərin yüksəlməsinə təsiri nəticəsində məcmu tə­lə­bin cəmiyyət miqyasında artdığını göstərir. Səmərəli tələb isə ödəniş (tədiyyə) qabiliyyətli məcmu tələb kimi mövcud məşğulluğun səviyyəsini ötdüyündən, onu iki amil, yəni istehlak və investisiyalar şərtləndirir.

Multiplikator anlayışı, iqtisadi böhranları və işsiz­li­yin səviyyəsini aşağı salmaq üçün dövlət xərclərini artır­ma­ğı, nəzəri baxımdan əsaslandırırdı. Keyns bu göstərici­dən iqtisadiyyata dövlət təsirinin zəruri olduğunu göstər­mək üçün istifadə etmişdi.

Başqa sözlə desək, multiplikator - gəlirin artımının in­vestisiyaların artımına olan nisbətini ifadə edir və o, in­ves­tisiya qoyuluşlarının hər yeni artımı nəticəsində gəlirin çoxalmasını təmin edir. Keynsin bu müddəasından aydın olur ki, hər bir artım, cəmiyyətdə milli gəlirin artımını tə­min edən məşğulluğu yüksəldir. Ölkənin mühüm iqtisadi göstəricisi sayılan milli gəlirin artması isə öz növbəsində yeni əlavə kapital qoyuluşları üçün başlanğıc şərt rolunu oynayır.

Keynsin davamçıları, yaxud neokeynsçiliyin A.Han­sen, R.Xarrod, E.Domar, C.Xiks, P.Samuelson, C.Robin­son kimi nümayəndələri, bu nəzəriyyəni təkmilləşdirərək, daha da inkişaf etdirmiş, habelə onu yeni yaranmış «iqti­sa­di dinamika» nöqteyi-nəzərdən işləyib hazırla­mışlar.

Həmin müəlliflər ilk növbədə diqqətlərini təsərrüfat həyatının ən aktual problemləri sayılan - iqtisadi tsikl və iqtisadi artım məsələlərinə yönəltmişlər.

İqtisadi tsikl nəzəriyyələrindən biri, Keynsin nəzəri müddəaları əsasında meydana çıxmış akselerator (sürət­lən­dirici) mexanizmi ilə təkmilləşdirilmiş investi­siya nə­zə­­riy­yəsidir.

Əgər multiplikator - gəlirin artımı tempinin investisi­ya­ların artımı tempinə olan nisbətini göstərirsə, aksele­ra­tor isə əksinə, investisiyaların artımı kəmiyyətinin milli gəlirin artımı tempinə təsirini göstərir. Bu nəzəriyyənin ya­radıcısı A.Hansen (ABŞ) olmuşdur.

XX əsrin ortalarından Qərb ölkələrində geniş ya­yıl­mış iqtisadi keynsçi nəzəriyyələrdən digəri - iqtisadi artım nəzəriyyəsidir. Həmin nəzəriyyənin müəllifləri - R.Xarrod (İngiltərə) və C.Domar (ABŞ) olmuşlar. Əsrin 70-ci illə­ri­nin sonlarından neokeynsçiliyi, postkeynsçilik əvəz etmiş­dir. Onlar müəyyən məsələlərdə keynsçiliyi tənqid etsələr də, lakin bütövlükdə C.Keynsin təlimindən imtina etmə­miş­lər. Postkeynsçi nəzəriyyədə əsas yeri iqtisadi artım və bölgü problemləri tutur. Onların mövqeyinə görə isteh­salın artım sürəti milli gəlirin bölgüsündən, həmin gəlirin kəmiyyəti və onun artım tempi isə yığımdan asılıdır. Öz növbəsində yığımın ümumi kəmiyyəti - əmək haqqı və əldə edilmiş mənfəətdən əmələ gəlir. Bu prosesdə yığıma meyllik, əmək haqqı və mənfəət əldə edənlərdə müxtəlif olduğundan, şübhəsiz bölgədə baş verən real dəyişikliklər, yığımın ümumi məbləğinə öz fəal təsirini göstərəcəkdir.

Maraqlıdır ki, postkeynsçilər sələflərindən fərqli olaraq, müxtəlif islahat və dəyişikliklər yolu ilə kapitalist iqtisadi sisteminin dəyişdirilərək yeniləşdiril-məsinə, ya­xud modernləşdirilməsinə tərəfdar olmuşlar.

İnstitusional-sosioloji istiqamət, iqtisad elmi tarı­xin­də XIX əsrin sonları və XX əsrin əvvəllərində meydana çıxmış, sonralar xüsusilə ABŞ-da, habelə digər ölkələrdə geniş yayılmağa başlamışdır. Ölkənin iqtisadi-sosial prob­lemlərinin həllini dövlətin ümumi siyasəti, cəmiyyətdə for­malaşmış müəyyən adətlər, qayda-qanunlar, təsisatlar və rəsmi, habelə qeyri-rəsmi təşkilatların fəaliyyəti ilə əla­qə­lən­dirən bu istiqamətin T.Veblen, C.Helləreyt, R.Kouz, Y.Tin­bergen kimi görkəmli nümayəndələri olmuşdur. On­lar cəmiyyətin sırf iqtisadi problemləri ilə yanaşı onun sosioloji münasibətlərini də hərtərəfli öyrənməyi zəruri hesab etmişlər.

Bu istiqamətin tərəfdarları iqtisadi nəzəriyyənin (eco­­­nomicsin) predmetinə siyasi və texniki amilləri də daxil etmiş, təsərrüfat subyektlərinin ayrı-ayrılıqda fərdi fəaliyyətlərini deyil, kollektiv institutların (dövlətin, həm­kar­lar təşkilatlarının, iri korporasiyaların, inhisarların) işi­nin təhlil olunmasını irəli sürmüşlər. Onların fikrincə, müa­sir mərhələdə cəmiyyətin təsərrüfat həyatında sərbəst bazar rəqabətinin yerini iri inhisar birliklərinin və trans­milli korporasiyaların (TMK) tutduğu bir şəraitdə, ölkənin təkcə iqtisadi problemləri ilə məşğul olmaqla ciddi sə­mə­rə­li nəticələr əldə etmək, mümkün deyildir. Deməli cəmiy­yətin problemlərinə kompleksli yanaşılmalı, onun siyasi, mənəvi, sosial, təşkilati problemləri iqtisadi məsələlərlə qar­şılıqlı əlaqə müstəvisində, birlikdə həll edilməlidir. Bu istiqamətə mənsub iqtisadçılar kapitalizmin təkamül yolu ilə tədricən təkmilləşməsi, yaxud “xalq kapitalizmi” kon­sep­siyası əsasında cəmiyyətin postsənaye daha sonra isə informasiya, texnotron inkişaf mərhələləri keçəcəyi ideya­sını irəli sürərək, müdafiə etmişlər.

İnstitusionalizmin meydana çıxıb formalaşması XIX əsrin axırı və XX əsrin başlanğıcında, sərbəst rəqabətə əsas­­­lanan bazar iqtisadiyyatının (kapitalizmin) öz inki­şa­fı­nın daha yüksək, inhisarçı mərhələsinə keçməsilə olmuş­dur. Həmin mərhələdə baş verən proseslər və qarşıya çı­xan iqtisadi-sosial problemlər, cəmiyyətdə yaranmış yeni qüv­vələr nisbəti baxımından, bir sıra məsələlərin elmi-nə­zə­ri cəhətdən dərk edilərək, ümumiləşdirilməsini irəli sü­rür­dü.

Mürəkkəb və ziddiyyətli bir iqtisadi nəzəriyyə isti­qa­məti olan institusionalizm nümayəndələrinin vahid ümumi mövqeləri olmamışdır. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, öl­kə­nin iqtisadiyyatına dövlət tərəfindən nəzarət olunub, onun tənzimlənməsi məsələsində, bu nəzəri istiqamətin tərəfdarları eyni fikirdə olmuşlar. Digər ümumi oxşar cə­hət isə, bu iqtisadi istiqamət nümayəndələrinin yaşadıqları bazar iqtisadiyyatı münasibətlərinin hakim olduğu cə­miy­yəti ciddi tənqid etmələridir.