Mühazirə mətnləri Bakı ­- 2015

6.2. Bazar münasibətləri iqtisadi sistemi

1. 
   Azad, xalis, sərbəst rəqabət bazarı forması XVIII əsrdən meydana çıxaraq, XX yüzilliyin əvvəllərinə qədər davam etmişdir. Bu bazarın fəaliyyətinin səciyyəvi cəhət­ləri onun tələb-təklif, çoxsaylı alıcıların-satıcıların iştirakı, azad rəqabət, məlumat toplamaq imkanları, qiy-mətlərin sərbəst formalaşması, dövlətin bazarın işinə qa-rışmaması, inhisarçılığın olmamasıdır. Sərbəst rəqabət ba-zarı öz-özü­nü tənzimləmək mexanizmi əsasında fəaliyyət göstərir, alıcı tələbatlarının ödənilməsinə yönəlmişdir, iq-tisadi re­surs­ların səmərəli bölgüsünü təmin edir, əmtəə-xidmət­lə­rin, kapitalın, əməyin (iş qüvvəsinin) bir sahədən digərinə hərəkətinə (axınına) şərait yaradır.
   

Xalis rəqabət bazarının çatışmayan cəhətləri sıra­sın­da əhalinin həyat səviyyəsindəki fərqləri, insanların so­sial müdafiəsinin olmamasını, işsizliyi, müflis olmaq hal­larını, tədavüldə kifayət qədər pul kütləsinin olma­ma­sını qeyd etmək olar.

Əlbəttə, sözün əsl mənasında sərbəst bazar anlayışı bir qədər mücərrəd səslənir. Çünki əvvəlki dövrlərdə də, xüsusilə müasir şəraitdə bazarın tam sərbəstliyindən və onun fəaliyyətinə dövlətin müdaxilə edib tənzimləməsin­dən danışmaq mümkün deyildir. Tənzimlənən bazar, sivil və humanist bir cəmiyyətin inkişafının nəticəsi kimi onun iştirakçısı olan subyektlərin (həm alıcıların, həm satıc­ı­la­rın) ölkənin ümumi milli mənafeyinə uyğun maraqlarının ifadəçisi, habelə müdafıəçisi vəzifəsini yerinə yetirir. Dün­ya ölkələrinin təsərrüfat həyatı təcrübəsi göstərir ki, bu real prosesdə başlıca şərt - konkret vəziyyətin tələb­lə­rin­dən çıxaraq, bazar sərbəstliyi ilə dövlət tənzimlən­mə­si­nin hüdudları arasında optimal nisbətlərin müəyyənləş­di­ril­mə­sidir.

2. 
   İnhisarçı, yaxud müasir bazar iqtisadiyyatı for­ması, XIX əsrin sonları və XX əsrin əvvəllərindən baş­la­ya­raq, tədricən azad rəqabəti əvəz edərək, müxtəlif ölkə­lə­rin təsərrüfat həyatında mühüm yer tutmuşdur. Bu dəyi­şik­lik və yeni bir mərhələyə keçid, müxtəlif mülkiyyət for­ma­larının istehsal-xidmət dairələrində geniş fəaliyyəti, el­mi-texniki tərəqqinin güclü irəliləyişi, istehsal və sosial təyinatlı infrastrukturunun əhəmiyyətli dərəcədə inkişafı, dünya ölkələri arasında iqtisadi-ticarət əlaqələrinin sürətlə artması ilə bağlı olmuşdur.
   

İqtisadi-sosial inkişaf sahəsində baş verən köklü kə­miyyət və keyfıyyət dəyişiklikləri bazasında sərbəst rə­qa­bətdən inhisarçı kapitalizm mərhələsinə keçid prosesi, iqtisadiyyatın dövlət tərəfindən tənzimlənməsini bir zə­ru­rət kimi irəli sürmüşdür. Çünki yeni şəraitdə bazarda iri kapital və şirkət sahibləri meydana çıxır, bazar tarazlığı pozulur, iqtisadi böhranlar baş verir, inflyasiya prosesləri güclənir. Sərbəst bazar rəqabəti prinsipləri iri şirkətlərin, korporasiyaların və böyük kapital sahiblərinin "yeni oyun qaydaları" əvəz etdiyindən, iqtisadiyyatın tənzimlənməsi prosesi bu mərhələdə qanunauyğun bir xarakter daşıyır.

Xüsusi mülkiyyətin kiçik fərdi formalarından baş­layaraq, onun müxtəlif orta tipli səhmdar cəmiyyətləri, şərik­li şirkətləri və ən iri korporativ birliklər, habelə trans­mil­li korporasiya (TMK) formalarına qədər rəngarənglik əsasında fəaliyyət göstərən müasir bazar iqtisadiyyatı (in­hi­sarçı kapitalizm), tədricən öz təsir dairəsini genişlən­dir­məkdədir.