MühaziRƏ MİkrobiologiYA, sanitariya və GİGİyenanin iNKİŞAF tariXİ VƏ VƏZİFƏLƏRİ

5. Viruslar 
Çox xırda ölçülərə malik olub, digər mikroorqanizmləri keçirməyən bakterial 
süzgəclərdən  süzülüb  keçən  və  müəyyən  hüceyrə  quruluşu  olmayan  canlılara 
viruslar  adı  verilir  (latınca  virus  –  heyvan  mənşəli  zəhər  deməkdir).  «Virus» 
termini  ilk  dəfə  Hollandiya  alimi  Beyerinq  tərəfindən  təklif  edilmişdir.  Bu 
canlıların  varlığını  əvvəllər  xəstə  heyvan  və  bitkilərdən  sürüntünü  sağlam 
orqanizmə daxil etdikdə, orada xəstəliyin əmələ gəlməsi ilə müşahidə etmişlər. 
Viruslar  cansızlarla  canlı  təbiət  arasında  keçid  təşkil  edən,  hüceyrə  quruluşu 
olmayan  bioloji  fəal  varlıqdır.  Onların  özlərinə  məxsus  bioloji  xüsusiyyətini 
saxlamaqla kristallaşması,  virusların  ikili təbiətli olmasını  göstərir.  Amerika alimi 
Stenli 1945-ci ildə tütündə alabəzək xəstəliyi törədən virusun iynəvari kristallarını 

---

32 
 
almışdır.  Sonralar  heyvanların  virusları,  1965-ci  ildə  isə  bakteriofaqın  kristalları 
alınmışdır.  Kristallaşma  virusların  xüsusi  qabiliyyəti  olduğundan,  onların 
birmənalı canlılara aid olmasına şübhə yaradır. 
Virusların  canlı  varlıqlara  daxil  olmasına  şübhə  yaradan  ikinci  xüsusiyyət, 
onlarda canlı maddəyə xas olan sərbəst maddələr mübadiləsinin olmamasıdır. Viruslar 
da  biopolimerlərin  sintezini  aparan  fermentlərin  olmamasına  görə  inert  hissəciyə 
bənzəyirlər. Bunların bioloji fəallığı yalnız yoluxdurduğu hüceyrədə  müşayət olunur. 
Viruslar sahib hüceyrələrdə çoxalaraq onları tələf edirlər. Virusları hüceyrə quruluşlu 
orqanizmlərdən fərqləndirən əsas xüsusiyyət, onlarda yalnız bir tip nuklein turşusu – 
ya  DNT  və  ya  RNT-nın  olmasıdır.  Bitkiləri  yoluxduranda  əsasən  RNT,  heyvan  və 
insanları yoluxduranda isə həm RNT, həm də DNT tərkibli viruslar olur. 
Bununla bərabər, viruslarda canlılara xas olan xüsusiyyətlər də vardır. Virusların 
tərkibində zülal  molekulu,  bəzilərində  hətta  lipid  və  karbohidrat  molekulları da olur. 
Digər  canlılar  kimi  viruslarda  da  dəyişkənlik  və  irsi  xüsusiyyətləri  nəsildən  nəslə 
keçirmək qabiliyyəti vardır. Viruslar üçün səciyyəvi xüsusiyyət onların çoxalmasıdır, 
amma  bu,  hüceyrənin  maddələr  mübadiləsi  və  enerci  ehtiyatı  hesabına  gedir. 
Beləliklə, viruslar spesifik hüceyrədaxili parazit sayılırlar. Virusların mənşəyi məlum 
deyil  və  bu  barədə  yalnız  müəyyən  fərziyyələr  vardır.  Virusların  təbiətini,  xarici 
görünüşünü,  kimyəvi  tərkibini,  çoxalmasını,  yayılmasını,  müxtəlif  xəstəliklərdə 
rolunu, onlarla mübarizə üsulunu və mənşəyini öyrənən elmə virusologiya deyilir. Bu 
da  öz  növbəsində  ümumi  və  xüsusi  virusologiyaya  bölünür.  Virusların  təbiətini, 
çoxalmasını, 
təsnifatını, 
morfologiyasını, 
quruluşunu, 
kimyəvi 
tərkibini, 
dəyişkənliyini,  hüceyrələrlə  nisbətini  ümumi  virusologiya  öyrəndiyi  halda,  xüsusi 
virusologiya  virus  xəstəliklərinin  etiologiyasını,  yayılmasını,  diaqnostikasını, 
profilaktika və müalicə üsullarını tədqiq edir. Virusların ayrılması və virusologiyanın 
mühüm  bioloji  fənn  kimi  meydana  çıxması  rus  alimlərinin  adı  ilə  bağlıdır.  1886-cı 
ildə  məşhur  mikrobioloq  N.Hamaley  qaramalın  taun  xəstəliyini  öyrənərkən,  xəstə 
heyvanın qanını mikrobları keçirməyən bakterioloji süzgəcdən süzüb, sağlam heyvana 
keçirir və onun xəstələndiyini görür.
 

---

33 
 
1892-ci  ildə  botanik  D.İ.  İvanovski  krım  tarlasında  tütünün  alabəzək 
xəstəliyini  öyrənərkən  bunun  adi  mikroblardan  fərqli,  xırda  ölçülü  «mikroblar» 
tərəfindən əmələ gəlməsini kəşf edir, xəstə bitkinin şirəsini Şamberlap süzgəcindən 
süzdükdə,  xəstəlik  əmələ  gətirən  canlıların  həmin  süzgəcdən  keçdiyini, 
laboratoriya  şəraitində  adi  qidalı  mühitlərdə  yetişmədiyini  göstərmiş,  hətta 
virusların kristallarını da müşahidə etmişdir. 
Viruslar formalarına görə bir neçə qrupa bölünürlər:  
1) dəyirmi formalı viruslar - heyvan, insan və bitki xəstəlikləri əmələ gətirən 
viruslar (qrip, qızılca); 
2) kubvariformadaolanviruslar (çiçək); 
3) basilformalı viruslar (arpanınxətlivirusu); 
4)  çöp  formalı  viruslar  (tütündə,  kartofda  alabəzəklik  xəstəliyi  törədən 
viruslar); 
5) sapşəkilli viruslar (kartof virusu, şəkər çuğundurun saralmasına səbəb olan 
virus).