MühaziRƏ MİkrobiologiYA, sanitariya və GİGİyenanin iNKİŞAF tariXİ VƏ VƏZİFƏLƏRİ

 Gigiyena  –  əhalinin  həyat  şəraiti  üçün  elmi  surətdə  əsaslandırılmış  optimal 
şəraitin  yaradılması  haqqında  elmdir.  O,  ətraf  mühit  amillərinin  qeyri-əlverişli 
təsirinin  xəbərdar  edilməsi  və  aradan  qaldırılması,  həmçinin  onların  insan 
sağlamlığına  əlverişli  təsirindən  istifadə  etmək  üçün  tədbirlər  hazırlayır. 
«Gigiyena»  sözü  yunanca  «hygieinos»  sözündən  götürülmüş  və  mənası  sağlamlıq 
gətirən  deməkdir.  Gigiyena  sözünün  yaranması  qədim  yunan  ilahəsi  Gigiyeyanın 
adı  ilə  əlaqədardır.  Qədim  yunana  mifoloqiyasına  görə  sağlamlıq  allahı 
Asklipiyanın  iki  qızı  olub  ki,  bunlardanda  ən  məşhurları  xəstəlik  barədə  xəbər 
verən  Gigiyeya  və  xəstəliyi  dərmalarla  müalicə  edən  Panaseya  olublar.  Bu  elm 
həyat şəraitinin sağlamlığa təsirini öyrənir, xəstəliklərin qarşısını almaq, insanın və 
insan cəmiyyətinin sağlamlığını qorumaq və mühafizə etmək üçün tədbirlər işləyib 
hazırlayır. 
İnsanı əhatə edən xarici mühit daim hərəkət və inkişaf edir, dəyişir. Buna görə 
də  insan  orqanizmi  mütəmadi  olaraq  arasıkəsilmədən  dəyişən  çoxlu  amillərin 
(qıcıqlandırıcıların)  təsirinə  məruz  qalır.  Lakin  xarici  mühitin  adi  dəyişiklikləri 
insanlarda  patoloji  dəyişikliklər  törətmir.  Çünki  insan  orqanizmi  bunlara 
uyğunlaşır.  Hər  bir  müəyyən  anda  orqanizmlə  xarici  mühit  arasında  mütəhərrik, 

---

12 
 
dinamik  tarazlıq  yaranır  (İ.P.Pavlov).  Orqanizmlə  xarici  mühit  arasındakı  bu 
tarazlıq  pozulduqda  isə  xəstəlik  baş  verir.  Xəstəliyin  baş  verməsində  isə  xarici 
mühit amillərinin qeyri-adi gücdə və keyfiyyətdə olan təsiri əsas rol oynayır. 
Orqanizmə təsir edən xarici mühit amillərini bir neçə qrupa bölmək olar. 
1.  Kimyəvi  amillər.  Orqanizmlə  xarici  mühitin  vəhdəti  –  hər  şeydən  əvvəl, 
orqanizmlə  mühitin  kimyəvi  tərkibinin,  bunlar  arasında  maddələr  və  enerji 
mübadiləsinin  oxşarlığı  deməkdir.  Bir  çox  kimyəvi  elementlər  və  birləşmələr 
orqanizmə  plastik  və  energetik  prosesləri  həyata  keçirmək  üçün  lazımdır.  İstehsal 
fəaliyyəti  ilə  əlaqədar  olaraq  insanın  yaşadığı  mühitə  zəhərli  kimyəvi  maddələr 
düşə bilər. Xarici mühitdə – havada, suda, quruda toksik təsirli kimyəvi maddələrin 
olması  həm  funksional,  həm  də  üzvi  xarakterli  patoloji  dəyişikliklərə  səbəb  ola 
bilər. 
2.  Fiziki  amillər.  Havanın  temperaturu,  rütubəti,  hərəkəti,  atmosfer  təzyiqi, 
günəş  radiasiyası,  səs-küy,  vibrasiya,  radioaktiv  şüalanma  və  s.  bu  cür  amillərdir. 
Bunların bəziləri orqanizmin yaşaması üçün zəruridir, lakin bütün bunların hamısı 
müəyyən intensivlik dərəcəsində orqanizmə zərərli təsir göstərə bilər. 
3.  Bioloji  amillər.  Bunlara  patoloji  mikroorqanizmlər,  viruslar,  helmintlər, 
göbələklər və s. aiddir. 
İnsan  üçün  xarici  mühit,  dəyişkən  amilləri  ilə  birlikdə  yalnız  təbiət  demək 
deyildir.  İstehsal  vasitələri də  istehsal  münasibətləri  ilə birlikdə cəmiyyətdə  xarici 
mühitə aiddir, çünki insanın yaşadığı icti-mai mühit şəraiti orqanizmin vəziyyətinə 
və sağlamlığına təsir edir.  
İnsan  orqanizminə  nəinki  xarici  mühitin  obyektləri,  həm  də  söz,  danışıq, 
insanlar  arasındakı  münasibət,  başqa  sözlə,  ikinci  siqnal  sisteminə  aid  olan 
qıcıqlandırıcılar  da  təsir  edir.  Bunlar  insanda  müxtəlif  emosiyalar,  bu  və  ya  digər 
ruhi  vəziyyət  –  dərd,  qorxu,  se-vinc  və  s.  əmələ  gətirərək  orqanizmin  vəziyyətinə, 
onun sağlamlığına təsir edir. 
Yuxarıda deyilənlərə əsasən gigiyena öz məqsədinə nail olmaq üçün: 
1.  Xarici  mühit  amillərini  və  şəraitini  (ictimai  amillər  və  təbiət  amilləri), 
bunların insan orqanizminə və xalqın sağlamlığına təsirini öyrənməli; 

---

13 
 
2. İnsan orqanizminə müsbət təsir edən amillərdən mümkün qədər çox istifadə 
etmək,  insanın  sağlamlığına  zərərli  təsir  göstərən  amilləri  mümkün  qədər  aradan 
qaldırmaq  məqsədi  ilə  gigiyenik  normativlər,  qaydalar  və  tədbirlər  işləyib 
hazırlamalı; 
3.  İşlənib  hazırlanmış  tədbirləri,  qaydaları  və  gigiyenik  normativləri  həyata 
keçirməlidir.  
Gigiyena  sanitariya  ilə  qırılmaz  surətdə  əlaqədardır.  Belə    ki,  gigiyena  elmi 
insan  sağlamlığı  üçün  vacib  olan  ümumi  vəziyyəti  və  tələbləri  öyrəndiyi  halda, 
sanitariya    sanitar  qanunvericilik  və  nəzarət  vasitəsi  ilə  gigiyena  elminin 
tələblərinin həyata keçməsini təmin edir.  Latınca «sanitas» sağlamlıq  deməkdir. 
 Rus  alimi  Ç.V.Xlopinin  fikirlərinə  görə  gigiyena  sağlamlığın  saxlanması  və 
yaxşılaşdırılması  haqqında  elm  sayılırsa,  sanitariya  bunların  həyata  keçirilməsi 
üçün  praktiki  fəaliyyətdən  ibarətdir.  Başqa  sözlə,  sanitariyanın  əsil  məqsədi 
gigiyenin  işləyib  hazırladığı  elmi  müddəaları  təcrübəyə  tətbiq  etməkdir.  Ümumi 
gigiyenadan  isə  əməyin  gigiyenası,  uşaqların  və  yeniyetmələrin  gigiyenası, 
kommunal gigiyena, qida gigiyenası kimi fənlər ayrılmışdır. 
Qida  gigiyenasının  əsas  vəzifəsi  əhalinin  müxtəlif  qrupları  üçün  əmək 
şəraitindən,  məişətdən,  yaşdan,  cinsdən,  iqlimdən  asılı  olaraq  fizioloji  tələbatı 
öyrənməkdən,  qidalanma  normalarını  miqdarca  və  keyfiyyətcə  hazırlamaqdan; 
İnfeksion  (yoluxucu)  və  qeyri-infeksion  təbiətli  (alimentar)  xəstəliklərin  baş 
verməsi  səbəblərini  öyrənməkdən  və  onların  profilaktik  tədbirlərinin  təşkili  üçün 
sanitar nəzarətinin təsir üsullarını hazırlamaqdan ibarətdir. 
İnsanlar  qidanı  müxtəlif  heyvan  və  bitki  mənşəli  məhsullardan  alırlar.  Qida 
məhsulları  kimyəvi  maddələrin  çox  mürəkkəb  kompleksi  olub,  insanın  həyat 
fəaliyyəti üçün zəruri komponentlər – zülallar, yağlar, karbohidratlar, vitaminlər və 
mineral  maddələrlə  zəngindir.  Bunlar  orqanizmdə  plastik  və  energetik  proseslər 
üçün istifadə olunurlar. 
Qida  məhsullarının  keyfiyyəti  isə  qanunçuluqla,  təşkilatı  və  istehsalat 
tədbirləri  sistemi  ilə  təmin  edilir.  Bunun  da  əsas  işi  ərzaq  xammalı  və  hazır 
məhsulların insanın sağlamlığı üçün təhlükəsiz olmasını təşkil etməkdən, həmçinin 

---

14 
 
onların  bütün  alınma  mərhələsində  qidalılıq  dəyərinin  saxlanmasını,  istehsalını, 
emalını, saxlanmasını, daşınmasını və satılmasını təmin etməkdən ibarətdir. 
Bununla  belə,  qida  məhsullarının  tərkibində  insan  orqanizmi  üçün  zərərli 
maddələr  də  ola  bilər:  təbii  toksiki  komponentlər  məsələn,  lobyada,  kartofda  – 
solanin,  göbələklərdə  –  zəhər  və  b.  bunlara  aiddir).  İstehsalda  sanitar  qaydaları 
pozulduqda,  saxlandıqda,  daşındıqda  və  satıldıqda  isə  onlara  insan  üçün  təhlükəli 
olan  zəhərli  kimyəvi  maddələr,  üzvi  və  qeyri-yzvi  zəhərli  maddələrin  qatışığı, 
mikroorqanizmlər və s. düşə bilər. Ona görə də qidanın yad maddələrlə və onların 
metabolitləri  ilə  çirklənməsi,  insanın  xəstələnməsinə  və  bu  zaman  ağır  nəticələrə 
səbəb ola bilər (qida zəhərlənmələrinə, allergik xəstəliklərə, bağırsaq infeksiyasına, 
bağırsaq qurdunun keçməsinə). 
Ona görə də qida məhsullarının istehsalı mərhələlərində və satışında «Dövlət 
sanitar  nəzarəti  təlimatına»  uyğun  olaraq,  sanitar  ekspertizası  qida  gigiyenasının 
mühüm  sahəsi  hesab  edilir.  Bu  zaman  qida  məhsullarının  sanitar  mühafizəsi 
insanın  daxili  mühitinin  mühafizəsi  konsepsiyası  ilə  sıx  surətdə  əlaqələndirilir. 
Çirkli  qida  məhsulları  ilə  insanın  daxili  mühitinə  yad  maddələr  və  onların 
metabolitlərinin  toplanması  olduqca  qorxuludur.  Belə  ki,  o  orqanizmdə  hüceyrə 
metabolizminin pozulmasına və müxtəlif xəstəliklərin baş verməsinə səbəb olur. 
Rasional  qidalanmaya  və  qida  məhsullarına  göstərilən  gigiyenik  tələbatın 
öyrənilməsi,  həmçinin  qida  məhsullarına  zərərli  maddələrin  düşməsindən 
orqanizmin  qorunmasının  təşkili  haqqında  biliklərə  malik  olmaq  bakalavr-
texnoloqlara  və  əmtəəşünas  ekspertlərə  gələcək  praktiki  fəaliyyətlərində  də 
vacibdir.