Mühazirə Tarix, elm və fəlsəfə. Anlayışlar və ideyalar Keçmiş və Tarix

Mesopotamiyada Ay təqvimi və Günəş ili

Qədim Babilistanda tapılmış cədvəllər ay təqvimi ilə verildiyindən o dövrün (Hammurapi) xronologiyasını bu günkü təqvimə əsasən müəyyən etmək olur (hələlik məlum olan ən qədim astronomik mətnlər B.E.Ə. 17-ci əsrə aiddir) Assuriya dövründə astronomlar öz müşahidələrini sistematik şəkildə yazırdılar. Ptolomey Nabonassar zamanındakı (m.ö. 847-ci ildən sonra) ay tutulmaları haqqında məlumatlara malik olduğunu söyləyir. M.ö. 500-cü illərdən sonra müşahidələrin və astronomik nəzəriyyənin riyazi əsasa dayandığı güman edilir (O. Neugebauer).

Ay təqviminin (“Ay ayı” = 29,53059 gün, yəni Ayın Yer ətrafında bir tam dövretmə müddəti) Günəş ilinə (365, 24220 gün) uyğunlaşdırılması, onlar arasındakı dəqiq əlaqənin müəyyənləşdirilməsi astronomiyanın əsas məsələlərindən biri olmuşdur. Ay “hesab”ının Günəş “hesab”ına necə “yerləşdirilməsi” mühüm sayılmışdır; yəni elə m və n saylarını tapmaq lazımdır ki,

m × (”Ay ayı”) = n × (Günəş ili)

olsun (mümkün qədər böyük dəqiqliklə). Bu sistemə interkalyasiya deyilir. 12 Ay Ayı, yəni bir Ay ili 354, 3671 gündür, bu, bir Günəş ilindən təqribən 11 gün qısadır. Üç Günəş ili ərzində Ay təqvimi Günəş təqvimindən təqribən 33 gün geri qalır. Bu vəziyyətdən çıxmaq üçün üç ildən sonra növbəti ilə bir ay,yəni 13-cü ay əlavə etmək olar. Lakin illər çox keçdikcə bu təqribi uyğunlaşdırma yeni xətalar verir, bu səbəbdən uyğunlaşdırmanı üç ildən bir deyil, daha uzun müddətli zamanı nəzərə alaraq etmək lazım gəlirdi.Məsələn, m =235 və n = 19 (19 illik düzəliş) sayları bu şərtlərə yaxşı cavab verir:

235 × (”Ay ayı”) = 6939, 69 gün və 19 × (Günəş ili) = 6939, 60

Bu cür təqvimdə 19 ilin 7-də 13-cü ay əlavə edilirdi, yəni 12 ilin hər biri 12 “Ay ayı”ndan, 7 ilin hər biri isə 13 ”Ay ayı”ndan ibarət qəbul olunurdu (12∙12 + 7∙13 = 235). Qədim dövrdə (təqribən m.ö. 1800 - m.ö. 400) Zodiak hər biri 30 dərəcə olan 12 hissədən ibarət olub Günəş və planetlərin hərəkətini təsvir etmək üçün əsas bölgü idi. Bu, Ay-Günəş təqvimi idi.

Yəhudilər və ərəblər İslamdan xeyli əvvəl bənzər sistemdən,Ay-Günəş təqvimindən istifadə edirdilər (əl-Biruni). Lakin hicrətin doqquzuncu ili Məhəmməd peyğəmbər bu sistemi ləğv etdi (hicrətin 9-cu ili; mümkündür ki, yəhudilərdən fərqli olmaq üçün). Hal-hazırkı İslam təqvimindəbir “islam ili” 12 “Ay ayı”ndan ibarət olub 354 günə bərabərdir (29,5 × 12 = 354). Bu təqvimdə təkrarlamalar (məsələn fəsillər) 33 ildən sonra başlayır; 33 Ay ili təqribən 32 Günəş ilinə bərabərdir, 33 Ay ili=11.682 gün, 32 Günəş ili=11.688;yəni 33-cü Ay ili tamamlandıqdan 6 gün sonra 32 Günəş ili tamamlanmış olur. Beləliklə, bu hadisə 60, 875 dəfə (365,25 : 6) təkrar olunduqdan sonra, yəni 33× 60,875=1986,875 (2008, 875?) Ay ilindən sonra daha bir Günəş ili əlavə əmələ gəlir).

Əslində Babilistan təqvimi Ay təqvimi idi; burada “ay” axşam başlayırdı – Günəş batandan sonra yeni Ay hilalı/aypara yenidən görünəndə. Hammurapi dövründən işlənən ay təqvimi (29 və 30 günlük 12 ay və 354 gündən ibarət) təqribən m.ö. 2-ci əsrdən başlayaraq 19 illik silsiləyə malik Ay-Günəş təqvimi ilə əvəz olundu. İlk 12 ilin hər biri 12 aydan, sonrakı 7 ilin hər biri isə 13 aydan ibarət idi.