Mühazirə Tarix, elm və fəlsəfə. Anlayışlar və ideyalar Keçmiş və Tarix

1-ci mühazirə

1. 
   Tarix, elm və fəlsəfə. Anlayışlar və ideyalar
   

Keçmiş və Tarix
Bəşəriyyətin keçmişi necə olub? Bu barədə əfsanələr, miflər və tarix (geniş mənada) söz deyir. Lakin biz keçmişi tam deyil, tarixin (tarixçilərin) bizə söylədiyi qədər bilirik.Tarix bəşəriyyətin, xalqların, müəyyən istək və əlamətlərə görə birləşmiş insan qruplarının, cəmiyyətin uzaqlarda qalmış keçmişidir. Tarix keçmişin, orada baş verən hadisələrin, müəyyən mənada, düşüncədə bərpasıdır, keçmişin mənzərəsinə yaxın olduğu iddia edilən məlumatlar toplusudur.
Tarix mədəni mirasın qoruyucusu və təqdimatçısıdır!Tarixsiz heç nəyi, nə insanı, nə fikri, nə nəzəriyyəni, nə mühüm hadisəni, nə cəmiyyəti başa düşmək mümkün deyil.İnsan nələrə qadirdir, bir bioloji və sosioloji varlıq olaraq kimdir insan? Keçilən yola nəzər salmadan, yəni tarixsiz bu böyük suala ağlabatan cavab tapmaq ağla sığmır.Tarix tənqidi düşüncənin anasıdır. Bəzilərinə görə, tarix yaxşı və pisi, xeyir və şəri,...göstərmək və anlatmaq iqtidarındadır (fəlsəfə ilə birlikdə dini əvəz edir?!)Tarix maarifləndirir, savadı və dünya görüşünü inkişaf etdirir. Tarix bilməyən adama “onun geniş dünyagörüşü var” demək olmur.
Keçmişin vacibliyi onun indiyə qədər uzanmasında, indini əmələ gətirməsindədir. Keçmiş indinin içində yaşayır. Dünən bu günə çevrilir. Keçmişdən törəyib indi.Yaddaş keçmişin indiki zamanda varlığı və gücü deməkdir.Üç zamanda yaşayır və düşünür insan. İndi, yəni bu an, keçicidir, bir andır, arxamızda uzun bir keçmiş var və qarşımızda uzanan və uzunluğu bilinməyən, ümid dolu gələcək var.
Elm-sənət sahəsi kimi “tarix” deyəndə əsasən yazının əmələ gəldiyi zamandan bəri olan dövrün, yəni məlumatların yazıya keçirilməsindən başlayan dövrün tarixi nəzərdə tutulur. Elmi ədəbiyyatda yazıdan əvvəlki dövrün tarixinə öntarix (prehistory) də deyilir. Məlum yazılı abidələrin yaşı təqribən beş min ildir (“Tarix Şumerdən başlayır” – “History begins at Sumer”, Samuel N. Kramer). Bu beş minillikdə insanlar öz təcrübə, bilik və hisslərini yazıya köçürüblər. Müxtəlif zamanlarda yaşayan insanlar arasında bu yolla fikri əlaqələr qurulub. Daha qədim dövrlərdə, çox uzaq keçmişdə yaşayanlar haqqında, eləcə də təbiət və kainat haqqında biliklər yazıdan fərqli üsullar tətbiq etməklə (arxeologiya, geologiya, astronomiya kimi elmlər, eləcə də miflər vasitəsilə) əldə edilir.

Tarix hər yerdədir. Kimin nə əldə etdiyini söyləyən və yeniliyin nədən ibarət olduğunu göstərən elmi əsər tarixdir, elmi ideyanın inkişaf tarixidir. Təkamül nəzəriyyəsi canlı aləmin tarixidir.

G. Sarton (III, part I, p. 25, 26): “ Tarix nəsə bir dərs verə bilirmi?...O, ən azı bir şey öyrədir: tolerant olmamaq nəinki cinayətdir, həm də səfehlikdir”. “Elm tarixi insana həqiqətpərəst olmaq dərsi verir, bir-biri ilə qardaş olmaq, bir-birinə kömək etmək dərsi verir. Bu kifayət deyilmi?”