Mühazirə Tarix, elm və fəlsəfə. Anlayışlar və ideyalar Keçmiş və Tarix

Elm. Təbiət elmləri

Yeni və etibarlı biliklərin əldə edilməsi - hər insanın ayrı-ayrılıqda, bəşəriyyətin isə bütövlükdə üzərində çalışdığı ən əsas məsələlərdən biridir.Sivilizasiyanın inkişaf sürəti yəqin ki, toplanmış bilik və bacarıqla düz mütənasibdir.Bu bilik və bacarıqlar əsasən təhsil vasitəsilə bir nəsildən o biri nəslə ötürülür.

Elm biliyin toplanması və təşkilidir, biliklərdən sistem qurulmasıdır. Elm və texnologiyanın inkişaf sürəti qeyri-adi dərəcədə artıb, bu sürət həyatımıza birbaşa təsir edir. Biliklər içində ən çox və ən sürətlə dəyişəni elmdir.Bəşəriyyətin inkişafını elmi dünyagörüşüş inkişafı ilə paralelləşdirmək olar. O. Comte (1798-1857): Keçmişə nəzər salsaq görərik ki, elmlər insan ruhunu teologiya və metafizikanın uşaqlıqda zəruri olan, amma həddindən çox uzanmış himayəsindən azad etdilər.

Təbiət elmlərində (“natural fəlsəfə”də) irəliləyiş var, elm inkişaf edir, daim yeni, daha güclü, daha ümumi nəticələr əldə edilir. Elm kumulyativliyə (yığıcılığa) malikdir, yəni biliklər üst-üstə gəlir, sonrakı nəticələr əvvəlkiləri öz içində saxlayır, daha ümumi olur; köhnələr yenilərin xüsusi hallarına çevrilir.Biliklərin üst-üstə gəlməsi ilə yeni, daha yüksək səviyyəyə keçilir; bu, tərəqqi deməkdir. Tarix və elmdə hər kəs özündən əvvəlkilərə borcludur! Təbiətşünas alim təbiəti və kainatı müşahidə edir, fərziyyələr ortaya atır, mümkün olduqca təcrübələr qurur, analiz və sintez edir, fərziyyələri sınaqdan keçirir, əksər hallarda kəmiyyət analizi apararaq riyazi yolla (model quraraq) sübuta yetirməyə çalışır. Elmin fizika, astronomiya kimi inkişaf etmiş hissələri öz qanunlarını riyazi şəkildə ifadə edir.

Elmi bilik obyektivdir, əsaslandırılmış fərziyyələr həmin elmin qanunlarına çevrilir və elmin inkişafı bu qanunlar üzərində qurulur (çox zaman riyazi ifadəyə malik qanunlar şəklində). Qanunlar baş verən hadisələri izah etməyə və sonra nə baş verəcəyini görməyə imkan verir. Təbiətşünaslıqda elmi biliklər vasitəsilə proqnoz etmək, proseslərin əvvəli və gedişini təhlil etməklə sonrasını öncədən görmək mümkündür. Elm ölçüləbilən tərəqqidir; ölçülə bilməyən şey elmi yanaşmanın məhsulu deyil.Bu elmlərdə durmadan yeni biliklər meydana çıxır.

Elm heç də ancaq tam aydın məntiqin və “sağlam ağlın” məhsulu kimi inkişaf etmir. Thomas Kuhn (“The Structure of Scientific Revolutions”) elmin inkişaf sxeminin “normal elm →→ paradiqmlər →→ normal elm →→ paradiqmlər...” şəklində olduğunu irəli sürür. Normal elm böyük, inqilabi fenomenlər yaratmır, o, boşluqları doldurur, mənzərəni tamamlayır, bütövləşdirir. Sonra normal elmdə narahatlıq doğuran, çaşqınlıq yaradan paradiqmlər meydana çıxır. Bu, elmi inqilaba gətirib çıxarır. Normal elm ənənəni davam etdirir, elmi inqilab ənənəni sındırır. Qeyri-Evklid həndəsəsi, Yerin kürə şəklində olması, Yerin Günəş ətrafında dövr etməsi (Günəşin Yer ətrafında deyil), Nisbilik nəzəriyyəsi, Kvant mexanikası,..sağlam düşüncənin deyil, fəhm və qeyri-standart düşüncənin kəşfidir. İntuisiya və “sağlam düşüncə” kəşfə də apara bilir, aldada da bilir, yeniliyə qarşı da çıxa bilir, fakta, məntiqə və elmi təcrübəyə qarşı cəbhə də aça bilir.

Elm sanki durmadan öz-özünü irəli aparmağa çalışır. Elm tarixi insanın təbiəti, kainatı dərk etmə tarixidir. Elm milli çərçivələri aşan bəşər fəaliyyətidir. Avromərkəzçiliyə qarşı çıxmaqda elm tarixi ilə məşğul olanlar həlledici rol oynadılar.Təbiət elmlərinin ən mühüm cəhəti və əsas nəticəsi tədqiqatçıların şəxsiyyətindən, hisslərindən, sevgi və ya nifrətindən asılı olmadan, yəni insanların iradəsindən asılı olmadan mövcud olan həqiqətin, qanun və qanunauyğunluqların üzə çıxarılmasıdır.