Mühazirə Tarix, elm və fəlsəfə. Anlayışlar və ideyalar Keçmiş və Tarix

Elm anlayışının çalarları

“Elm” kəlməsi və ya termini dilin içində kontekstdən asılı olaraq fərqli mənalər kəsb edir; həmçinin, elm sözü müxtəlif dillərdə bir-birindən fərqli məna daşıya bilir. İngiliscə “Science” sözü Azərbaycan türkcəsinə “Elm” kimi tərcümə edilir. “Science” latınca “scienta” sözündən törəyib, “bilik” mənasını verir, “elm” sözünün də ərəbcə əsas mənası (`ilm) “bilik” deməkdir. Əslində isə ingiliscədə “Science” dedikdə birinci növbədə təbiət elmləri və ya təməl (fundamental) elmlər (fizika, kimya, biologiya, geologiya, riyaziyyat,...) başa düşülür. Bu dəqiq və ya təməl elmlər ciddi məntiq, kəmiyyət analizi, riyazi düşüncə və modellər üzərində qurulur.

Elmlə məşğul olan, yeni bilik yaradan, yeni elmi kəşflər edən şəxsə alim deyilir. Bu söz bilik mənası verən ərəb “ilm” sözündən əmələ gəlib, elmi olan adama deyilir. Hər dildə elm adamını müəyyən sözlə, terminlə adlandırmaq qəbul edilib. İngiliscədəki “scientist” sözünü ingilis (Cambridge) filosofu William Whewell 1834-cü ildə, özünün dediyi kimi, elm adamlarının hamısını səciyyələndirən adın olmaması üzündən daxil etmişdir. Çox şaxələnmiş elm sahələrində çalışanları “filosof”, həmçinin təbiət elmləri ilə məşğul olanları “natural filosof” adlandırmaq artıq işə yaramırdı. O zamanlar işlənməkdə olan “Artist” sözü sənət (incəsənət) adamlarını bildirirdi.

Elmi çətin edən səbəblərdən biri onun xüsusi dili olması, çox anlayışlara, terminlərə, jarqonlara sahib olmasıdır. Bu terminlərin bəziləri (məsələn, sürət) gündəlik həyatda rast gəlinən, hiss olunan adi anlayışlarla bağlıdır (əlbəttə ki, onlar elmdə xüsusi dəqiq məna kəsb edirlər), digərləri anlaşılan, adət edilmiş, adiləşmiş dəqiq iş prinsipi heç də hamıya məlum olmayan) anlayışlardır (məsələn, radio, telefon), bir qismi (əksəriyyəti!) isə hər kəsə o qədər də aydın olmayan və müxtəlif dillərdə eyni şəkildə (eyni və ya çox yaxın deyilişdə) işlənilən anlayışlardır (məsələn, atom, spektr, elektron,diferensial, inteqral, membran, xromosom, amin turşusu, DNA/DNT).