Mühazirə Tarix, elm və fəlsəfə. Anlayışlar və ideyalar Keçmiş və Tarix

Zaman anlayışı

Gündəlik həyatımızda və ömrümüz boyu vaxtı ölçürük, saat vədəqiqələri, gün və həftələri, ay və illəri sayırıq. Elmdə və tarixdə zaman, vaxt ölçüləri var, onlarsız elm, sənət və həyat təsəvvüredilməzdir. Biz çox vaxt bioloji tələbatımızı belə (yemək, yatmaq, dincəlmək,...) fiziki saata görə ödəyirik.

R. Feinman: elmin işi zamanın nə olduğunu təyin etmək deyil, onu ölçməkdir (Lectures, v.1, p. 5).

Zamanı ölçən cihaz - astronomik və fiziki hadisələr, fenomenlərdir. Zamanın ölçülməsi eyni şəkildə təkrar olunun hadisələrlə, dövri proseslərlə bağlıdır. Bizsiz də Günəş, Ay, Yer, planet və ulduzlar var, onlar bizimlə məsləhətləşmədən dövr etmədədirlər.Ən təbii və qədim vaxt ölçüsü, vaxt hadisəsi bir gündür (gecə və gündüz birlikdə) - yerin öz oxu ətrafında bir tam dövr etməsi vaxtı, və ya görüntü olaraq, Günəşin iki ardıcıl doğuşu arasındakı vaxt (qədimlərdə düşünüldüyü kimi Günəşin Yer ətrafında bir tam dövr müddəti). Yerin Günəş ətrafında dövr etmə müddəti - bir il, Ayın Yer ətrafında dövr etmə müddəti – bir “Ay ayı” adlanır. Bu fırlanma və dövretmələr dövri səciyyə daşıyır,durmadan davam edir.Bir il 365 gün 5 saat 48 dəqiqə 46.1 saniyə (0.1 saniyə dəqiqliyi ilə) və ya təqribən 365.2422 günə bərabərdir. Bir Ay ayının uzunluğu isə təqribən 29.5306 gündür. Günləri saymaqla, üst-üstə gəlməklə daha böyük vaxt ölçüləri – həftələr, aylar, ...əmələ gəlir. Günün hissələrə bölünməsi isə saat, dəqiqə, saniyə kimi daha kiçik ölçüləri əmələ gətirir. İnsandan asılı olmayan bu (astronomik) ölçülər –gün, il və Ay ayı təbii zaman, insanın düşünüb ortaya çıxardığı saat, dəqiqə, saniyə kimi ölçülər isə süni zaman adlandırıla bilər. Süni zaman ölçüləri sadəcə razılaşmadan başqa bir şey deyillər.

Xronologiya hadisələrin baş verdiyi zaman ardıcıllığına görə yerləşdirilməsi, ardıcıl düzülməsidir.

Təqvim həyatın axarını, ritmini tənzimləmək və təşkil etmək üçün yaradılan, müəyyən şərti başlanğıcı olan vaxt bölgüsü sistemidir. Tarix boyu çox təqvimlər olmuşdur.

Dövrləşdirmə

Uzun dövrü əhatə edən hər hansı tarixdövrləşmə olmadan anlaşıla və yazıla bilməz. Tarixin dövləşməsi şərtidir, anlatmaq üçün daxil edilən çərçivədir. Dövrləşməmüəyyən əlamətlərə görə aralıqlara, zaman intervallarına bölməkdir.

Müxtəlif xalqların, mədəniyyətlərin tarixi fərqli olduğuna görə fərqli dövrləşməyə məruz qalmalıdır. Biri üçün aydınlaşdırıcı mahiyyət daşıyan dövrləşmə digərinə görə mənasız ola bilər. Avropada ədəbi humanizmin banisi və ümumiyyətlə, humanizmin ilk memarlarından biri sayılan F. Petrarca (1304-1463) tərəfindən daxil edilən Renessans kəlməsi sonralar bütün Avropaya aid edildi, avropalaşdırıldı. Bu, məsələn, Çin və ya İslam şərqinin tarixinə dəxli olmayan bir dövrləşmədir. Əsasən İtaliya üçün uyğun olan Renesssans anlayışı və onun üzərində qurulan dövrləşdimə Şimali Avropa üçün belə fərqlidir və o qədər də uyğungörünmür (hansı yenidən oyanma, yenidən canlanma, nəyin oyanması, nəyin bərpası?). Məsələn, İngiltərənin parlaq çağını, İtalyan Renessansı ilə deyil, Elizabeth dövrü (1558-1603) ilə bağlamaq daha doğrudur. Qaranlıq Çağ termini də F. Petrarca`nın kəşfidir (1330-larda), Antik dövrdən Avropanın oyanması (Renessans öncəsi) arasındakı çağı bildirir. Avropalıların Qaranlıq çağının böyük hissəsi İslamın parlaq çağı ilə üst-üstə düşür.

Tək tarix deyil, coğrafi bölgələşmə də Avropa süzgəcindən keçib. Yaxın Şərq, Orta Şərq, Uzaq Şərq terminləri Avropada yaranmış və Avropa baxışını əks etdirir, Avrosentrizmin məhsuludur.