Mühazirə1:İqtisadi informatikanın əsas anlayışları İnformatika haqqında ümumi məlumat
Yüklə 0,72 Mb.
|
|
Kağızsız texnologiya və onun inkişaf mərhələləri Elmdə, istehsalatda, mədəniyyətdə, biznesdə və digər sahələrdə informasiya axınlarının artması informasiya texnologiyaları tərəfindən də adekvat addımların atılması zərurəti yaranmışdır. Bu gün kağız üzərində olan informasiyalar elektron sənədlərdə olan informasiyalardan az dinamikdir və onların əldə olunmasındada müxtəlif maneələr vardır. Kağızsız texnologiya konsepsiyası on illiklərlə təkmilləşdirilməsinə baxmayaraq bu ideya qərb ölkələrində bu gündə tam istifadə olunmur. Burada müxtəlif səbəblər vardır. Birincisi – problemin psixoloji aspekti vardır. Elektron formada sənədin alınması televiziyadan alınan informasiya kimi vərdiş halını almalıdır. İkincisi – kağızsız texnologiya təhlükəsiz, yüksək buraxılış qabiliyyəti şəbəkə və keyfiyyətli texniki baza tələb edir. Üçüncüsü – kağızsız texnologiyanın ciddi hüquqi təminatı olmalıdır. Bu gün respublikada az təşkilatlar tapılır ki, elektron sənədi qəbul və təsdiq etsin. Qey edək ki, kağızsız texnologiya sahəsində informasiyalaşmanın inkişafı yaxın gələcəkdə qlobal şəkildə olmasada, lokal variantlarda perespektivlər vəd edir. Burada əsasən bank – maliyyə və hüquqi sahədə irəlləyişlər olacaqdır. Kağızsız texnologiyanın aktuallığı cəmiyyətin inkişafı üçün mühüm katalizator rolunu oynadığından hüquqşünaslar – kağızsız texnologiyanın dünəni, bu günü və sabahı, kağızsız texnologiyanın kommunikasiya əsasları, hüquqi aspektləri, neqativ nəticələrini və digər mövzuları dərindən araşdırmalıdırlar. Obrazların tanınması üçün informasiya sistemləri Obrazların tanınması təkcə hüquqi problem deyildir. Tanınma məsələsi həmişə texniki məsələ olmuş və bu problem üçün müxtəlif texniki və proqram təminatları yaradılmışdır. Texniki sahədə tanınma texniki obyektlərin identifikasiyası, müəyyən ərazilərə daxil olmaq üçün tanınma, gömrük işlərində əşyaların tanınması və s. kimi istifadə olunur. Hüquqi sahədə tanınma şəxsiyyətin identifikasiyası, obrazların, əlyazmaların, əl izlərinin, bank işlərində ödəniş blanklarının və s. tanınması kimi qəbul olunmuşdur. Şəxsiyyətin identifikasiyası maliyyə və hüquq orqanlarında həmişə maraq doğurmuşdur. Kriminalistikada və məhkəmə ekspertiza işlərində şəxsiyyətin identifikasiyasının əsas atributları əl izləri, imzanın, mətn yazılarında stilistik və qrafoanaltik analizlər təşkil edir. Göstərilən problemlərin həlli üçün son dövrlərdə proqram, texniki təminatlar, bu sahədə verilənlər bazasının yaradılması identifikasiyası üçün riyazi alqoritimlərin hazırlanması, multimediya vasitələri mühüm rol oynayır. Hal-hazırda vizaların verilməsində, biznes, bank-maliyyə gömrük məntəqələrində yeni informasiya texnologiyalarından istifadə etməklə identifikasiyası işləri daha keyfiyyətlə həyata keçirilir. Son dövrlərdə “elektron” ödəmələr üçün elektron imza problemi gündəlikdə durmuşdur. Bu isə plastik kartlarla qarşılıqlı ödəmələrin yerinə yetirilməsi üçün avtomatlaşdırılmış nağdsız ödəniş sistemlərinin yaradılması tələbini yaratmaqla, hüquqşünasların, iqtisadçıların və informatika mütəxəssislərinin məsələni həll etmək üçün birgə fəaliyyəti zərurətini yaratmışdır. 4.Statistik informasiya Statistik informasiya – dedikdə kütləvi hadisələrin və təzahürlərin kəmiyyət xarakteriskalarını əks elətdirən sənədləşdirilmiş rəsmi məlumatlar başa düşülür. Hüquqi sahədə statistik informasiyaya cinayətkarlığı, administrativ qanun pozuntularını, mülki və cinayət işlərinin massivini misal göstərmək olar. Hüquqi statistik informasiyanın xassələri statistikada öyrənilir. Statistik toplum – kütləviliyi, bircinsliyi, müəyyən tamlığı və ayrı-ayrı hadisələrin qarşılıqlı əlaqəliliyi ilə seçilən vahid toplumdur. Əlamət – müşahidə və ya ölçülə bilən toplumun ümumi xassəsini, xarakterik göstəricilərin əks etdirir. Statistik göstərici – iqtisadi – sosial hadisələrin ümumiləşmiş kəmiyyət xarakteriskalarını əks etdirir. Hüquqi sahədə qanun pozuntuları hüquqi statistik informasiyaların əsasını təşkil edir. Bu informasiyaların dinamikliyi kütləvi statistik proses kimi qiymətləndirilə və xarakterizə oluna bilər. Hüquqi sahədə aşağıdakı növ statistik informasiyalar mövcuddur:
Cinayət hüquqi statistika – cinayətkarlıq onun inkişaf dinamikası, proqnozlaşdırmanın nəticələri və verilmiş cəzalar haqqında olan məlumatlardır. Mülki hüquqi statistika – baxılmış mülki işlər haqqında olan məlumatlar, onların növləri, təmin olunmuş iddialar, vurulmuş zayanın miqdarı və s. aiddir. Məhkəmə orqanlarının və baxılmış işlərdə iştirak edən DİN orqanlarının, prokuratura, ədliyyə, məhkəmə qərarlarının icra orqanlarının fəaliyyəti. Administrasiya – hüquq pozuntuları haqqında olan statistika. Statistik informasiyaları operavti hesabatlardan fərqləndirmək lazımdır. Operativ hesabatın məqsədi – cinayətin istintaqı üçün ayrı-ayrı faktların qeydiyyatı və hesabatın aparılmasıdır və onun strukturuna aşağıdakılar daxildir:
Kriminalistik informasiya (bir və ya bir neçə şəxsin törətdiyi cinayət işini sübut etmək üçün toplanmış məlumatlar); Məhkəmə - ekspert informasiyası (cinayət faktlarının və mühakimə olunmuş şəxsin günahı sübut etmək üçün məhkəmə ekspertizası zamanı istifadə olunan məlumatlar); əməliyyat – axtarış informasiyası (cinayət törətmiş və cəzadan gizlənmiş şəxsin müəyyənləşdirilməsi üçün aparılmış əməliyyat – axtarış fəaliyyətinin nəticələri haqqında məlumatlar); Statistik informasiya hüquqi sahədə bir çox məsələlərin həlli üçün zəruridir və bu informasiyalar müxtəlif hüquqi təşkilatların və verilənlər bazasından toplana bilər. 5.İnformasiya təhlükəsizliyi Cəmiyyəti mühüm məlumat və biliklərlə təmin edən informasiya eyni zamanda cəmiyyətə müəyyən ziyanlarda vura bilər. Ona görə də, informasiyanın cəmiyyətdə rolunu bilmək üçün ona iki aspektdən yanaşmaq lazımdır.
Mənfi-neqativ informasiyanın yayılmasının qarşısının alınması. İnformasiyanın özünün qorunması. İnformasiya və informasiya texnologiyaları hər bir ölkənin milli təhlükəsizliyinin təmin olunması üçün mühüm vasitədir. İnformasiyalaşdırma cəmiyyətdə müxtəlif neqativ halların yaranmasına səbəb oldu. Kompüter cinayətkarlığı – qeyri-qanuni informasiya mənbələrinə daxil olmaq, viruslar yaymaq, banklardan “elektron pul” oğurlamaq, parnoqrafiya, “elektron şpionluq” kimi mənfi halların sürətlə yayılmasına başladı. Hal-hazırda düzgün, keyfiyyətli informasiyaları seçmək və yalan informasiyaların yayılmasının qarşısının alınması problemi yaranmışdır. Ona görə də, şəxsiyyətin, dövlətin təhlükəsizliyini qorumaq üçün daha mükəmməl qanunlar işlənib hazırlanmalıdır. Təhlükəsizlik – şəxsiyyətin, cəmiyyətin, dövlətin daxili və xarici təhlükələrdən qorunması kimi başa düşülür. Şəxsiyyətin təhlükəsizliyi – onun hüquq və azadlıqlarının qorunmasıdır. Cəmiyyətin təhlükəsizliyi – onun maddi və mənəvi dəyərlərinin qorunmasıdır. Dövlətin təhlükəsizliyi – onun konstitusion quruluşunun, suverenliyinin və ərazi bütövlüyünün qorunmasıdır. Dövlət bu işləri, icra orqanları, məhkəmə qanunverici orqanları vasitəsi ilə hayata keçirir. İnformasiya təhlükəsizliyi – informasiya mühitində neqativ informasiyalardan qorunmaqla inkişafın təmin olunmasıdır. İnformasiya təhlükəsizliyi dövlətin müdafiə, ekoloji, iqtisadi təhlükəsizlik kimi formaları ilə yanaşı durur. Ona görə də, informasiya həm hüquqi həm texniki tərəfdən müdafiə olunmalıdır. İnformasiya təhlükəsizliyi – həmçinin televiziya, radio, çap, şəbəkə vasitəsi ilə cəmiyyət həyatında dövr edən neqativ informasiyalardan qorunmaqla da təmin olunmalıdır. Bunun üçün hüquqi qanun bazaları da yaradılmalıdır. Bu qanunlarda informasiyaların oğurlanması, itirilməsinin, dəyişdirilməsinin, qeyri-qanuni məhv edilməsinin, surətinin götürülməsinin qarşısının alınmasının təmin edilməsi maddələri əks olunmalıdır. İnformasiyanın qorunması üçün müxtəlif üsullar mövcuddur. Müxtəlif xidməti qurumlar və bu informasiyaları tam məxvliyini müəyyənləşdirməklə onun təhlükəsizliyini təmin etməlidirlər. Texniki tərəfdən informasiyanın qorunması EHM – lərin təhlükəsizliyinin qorunması, açarların (parolların) qoyulması, kriptoqrafik müdafiə vasitələri ilə həyata keçirilir. İnformasiya təhlükəsizliyi inkişaf etmiş dövlətlər tərəfindən yüksək səviyyədə həyata keçirilir. Bu isə onların informasiya müharibəsində, kommersiya məxviliklərində mühüm rol oynayır. Mühazirə4:İqtisadi informasiyanın təsnifatı 1.İnformasiya resursları İnformasiya resursları – elektron hesablama maşınlarında (EHM) xüsusi təşkil və emal edilmış, istehsalatda, texnikada, cəmiyyətin idarəçiliyində istifadə olunan informasiyadır. Başqa sözlə, informasiya texnologiyaları vasitəsilə yaradılan və emal edilən informasiyadır. İnformasiya resursları ictimai istehsalda və onun idarə edilməsində obyektiv amil kimi iştirak edir. Belə ki, informasiya resursları istehsalın həcmi və səmərəliliyinə bilavasitə təsir göstərir. İnformasiya resursları istehsalın xüsusi amili kimi son dövrlərdə lazımi səviyyədə qiymətləndirilmişdir. Aydın olmuşdur ki, iqtisadi artımın tempi və iqtisadiyyatın səmərəliliyi təkcə maddi resursların mövcudluğu və keyfiyyətindən deyil, əhəmiyyətli dərəcədə həmçinin elmi-texniki potensialıdan, kadrların təhsil və ixtisas səviyyəsindən asılıdır. İnformasiya resursları məzmununa görə təbiət və ictimai proseslərin inikası olub, elmi tədqiqatların qeyd olunmuş nəticələri, layihə - konstruktur sənədləşmələri və s. şəklində təzahür edir. İnformasiya resursların keyfiyyəti gerçəkliyin əks olunmasının adekvatlığı ilə (Bir sıra hallarda adekvatlığı informasiyanın obyektivliyi və etibarlılığı ilə qarışdırırlar,yəni səhv salırlar. Adekvatlıq informasiyanın xüsusi xassəsi olub, informasiya mübadiləsinin (informasiyanın alınması və verilməsinin) məqsədinə və vəzifələrinə uyğunluğudur.) təcrübi fəaliyyətdə istifadə olunması imkanları ilə müəyyən olunur. Onlar elmi ədəbiyyatda, təsərrüfat və idarəetmə sənədlərində, insanların yaddaşında və avtomatlaşdırılmış informasiya sistemlərində cəmlənir. İnformasiya resursları təkrar istehsal olunan resurslara aiddir. Onların təkrar istehsalı prosesi digər resuslarla müqayisədə bir sıra mühüm xüsusiyyətlərə malikdir. İnformasiya resurslarının təkrar istehsalı yaranma, yayılma və istifadə fazalarından ibarətdir. Yaranama fazası təbiət və cəmiyyətin inkişafının dərk olunmasının ictimai prosesidir. Müşahidə və informasiyanın yığılması informasiya resurslarının yaranması prosesinin ilk mərhələsidir. Növbəti mərhələ məlumatların işlənməsidir. Daha sonra isə tətbiqi tədqiqatlar mərhələsi gəlir. Yaylma fazası bilavasitə informasiya resursları məxsus olan fazadır. Onun zəruriliyi informasiyanın xarakterindən irəli gəlir. Qeyd olunan xüsusiyyət ondan ibarətdir ki, informasiya istifadə zamanı sərf olunmur. Biliyin bir mənbədən digərinə verilməsi o demək deyildir ki, ilkin mənbə həmin bilikdən məhrum olur. Eyni məlumat bir neçə dəfə müxtəlif məsələlərin həlli üçün istifadə oluna bilər. Yeganə məhdudiyyət amili – vaxtdır. Belə ki, vaxt informasiya resurslarının aktuallığı dərəcəsini müəyyən edir. İnformasiya resurslarının istifadə olunması istehsal və idaretmə sferasında baş verir. Onun nəticəsi qəbul edilən qərarlar və ya istehsal olunan məhsul və xidmətlərdir. İnformasiyanın müxtəlif ünsürləri üçün müxtəlif aktuallıq müddəti və istifadə dövrü ola bilər. Ən böyük istifadə dövrü fundamental elmi məlumatlar, ən kiçik dövr isə operativ informasiya üçün səciyəvidir. Böyük istifadə müddətinə malik olan informasiya resursları bir çox cəhətdən əsas fondlara oxşayır. Belə ki, bu informasiya resursları istehsal və idarəetmədə dəfələrlə istifadə olunur. Başqa sözlə, bir ildən artıq istifadə müddətinə malik olan informasiya – informasiyanın əsas fondları adlana bilər. Analoji olaraq qısa istifadə müddətinə malik olan (məsələn, bir ildən az) informasiya resursları dövriyyə fondu adlana bilər. Müxtəlif idarəetmə sistemlərinin layihələndirilməsi və fəaliyyəti zamanı onların əsas və dövriyyə informasiya fondları ilə təminatı məsələsinə material resursları ilə təminat məsələləri səviyyəsində baxılmalıdır.
İqtusadi informasiyanın mürəkkəbliyi və müxtəlifliyi,onun tədqiqi zamanı təsnifləşdirməni zəruri edir.Təsnifat əlaməti daimi idarəetmə funksiyalarına aidiyyatı,avtomatlaşdırılmış işlənmə tələbləri və s. götürülə bilər.İdarəetmə funksiyalarına aidiyyat əlaməti üzrə təsnifat aşağıdakı kimidir: - İdarəetmə mərhələləri üzrə: faktiki,normativ,arayış-cədvəl,qiymət,müqavilə... -İstehsal elementləri üzrə: Əmək cisimləri, əmək vasitələri,hazır məhsul; -İstehsal səviyyələri üzrə: Müəssənin quruluş bölmələri,müəssisələr,sahələr,şirkətlər (nazirliklər),idarələr. İqtisadi informasiyanın idarəetmə funksiyalarına görə təsnifləşdirilməsi xüsusi metodoloji əhəmiyyət kəsb edir. Bazar münasibətlərinin təşəkkülü şəraitində iqtisadiyyatın idarə edilməsində baş verən ciddi dəyişikliklər göstərilən əlamətlərin dəqiqləşdirilməsini tələb edir.Bununla belə, idarəetmə funksiyalarına görə iqtisadi informasiyanın faktiki və plan informasiyası kimi iki böyük qrupa bölmək olar.Faktiki (retrospektiv) informasiya idarəetmə obyektinin vəziyyətini əks etdirir və onun əsasında uçot informasiyası durur.Uçot informasiyası da öz növbəsində daxili əlamətlər üzrə təsnifləşdirilir, başqa sözlə uçot informasiyası növlərinə bölünür.(mühasibat, statistik və operativ uçot) İdarəetmə obyektinin gələcək vəziyyətini əks etdirən informasiya öz növbəsində proqnozlaşdırma, uzunmüddətli texniki iqtisadi və operativ planlaşdırma informasiyası kimi təsnifləşdirilə bilər. İqtisadi informasiya yaranma mərhələləri və mənbələri əlamətinə görə ilkin və törəmə informasiya növlərinə ayrılır. İlkin informasiya müəssisənin istehsal təsərrüfat və maliyyə fəaliyyətinin həyata keçirilməsi zamanı, törəmə informasiya isə ilkin informasiyanın müəyyən işlənmə prosesindən keçməsi nəticəsində yaranır.Törəmə informasiyası öz növbəsində arama və nəticə informasiyası kimi fərqləndirilir. İqtisadi proseslərin əks etdirilməsi və idarəetmə funksiyalarının yerinə yetirilməsi baxımından informasiyası yararlığına və doğruluğuna görə təsnifləşdirilir.İnformasiyanın yararlığı anlayışı hələ də bir mənalı qəbul edilmir. Belə ki, eyni bir informasiya bir çox amillərdən asılı olaraq,konkret halda həm yararlı, həm də yararsız sayıla bilər. Bu nöqteyi nəzərdən yararlı olan informasiya, digər nöqteyi nəzərdən yararsız hesab oluna bilər. Yararlığın nisbətən ümumi meyar kimi informasiyanın idarəetmə tələblərinə uyğunluğu dərəcəsi qəbul edilir. Dolğunluğa görə iqtisadi informasiya tam, artıq və natamam informasiya kimi fərqləndirilir.İdarəetmə prosesi qarşısında duran vəzifələri tamamilə yerinə yetirməyə imkan verən minimum zəruri həcmdə informasiya tam informasiya hesab olunur.İdarəetmə prosesində informasiyanın yığılması və işlənməsində paralellik nadir hal deyildir.Belə hallarda informasiyanın təkrarlanması nəticəsində yaranan və idarəetmə funksiyalarının icrasında istifadə olunmayan informasiya artıq informasiya adlanır. İqtisadi proseslərin tədqiqini və idarəetmə funksiyalarının icrasını təmin etməyən informasiya natamam informasiya hesab olunur. İqtisadiyyatın idarə edilməsi informasiya qarşısında digər tələblər də qoyur.Belə ki, səmərəli idarəetmənin həyata keçirilməsi üçün iqtisadi informasiya yararlı və dolğun olmaqla yanaşı, həmçinin obyektiv və düzgün olmalıdır. Başqa sözlə, düzgünlük əlaməti üzrə informasiya düzgün və düzgün olmayan kimi növlərə ayrılır. Hər hansı bir iqtisadi proses və ya hadisəni, iqtisadi sistemdə təsərrüfat əməlyyatlarını obyektiv şəkildə əks etdirən informasiya düzgün informasiya adlanır.Düzgün olmayan informasiyanın mövcudluğuna səbəb informasiyanın yaranması prosesində yol verilən səhvlərdir.Səhvlər bilərəkdən və ya bilmədən baş verə bilər. Bilərəkdən yol verilən səhvlər demək olar ki, informatikadan daha çox digər sahələrin, bəzi hallarda hüququn predmetidir.İnformasiyanın yaranması və çevrilməsi prosesində bilmədən yol verilən səhvlərin qarşısını almaq üçün müvafiq işçilərin ixtisası artırılmalı, səmərəli həll üsulları işlənib hazırlanmalı, nəzarət üsulları və informasiyanın işlənməsində istifadə olunan texniki vasitələr təkmilləşdirilməlidir. Ümumiyyətlə, informasiyanın düzgünlüyünə nəzarət həmişə diqqət mərkəzində olmalıdır, çünki səhv informasiya bütün hallarda idarəetməni müxtəlif səviyyələrində idarə olunan obyekt,baş verən iqtisadi proseslər haqqında səhv təsəvvürlərə, yanlış idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsinə, bir çox hallarda isə cinayət xarakterli hərəkətlərə səbəb olur. 3.Sabitlik əlamətinə görə təsnifləşdirilən informasiya İlkin iqtisadi informasiya istifadə olunma müddətində dəyişikliklərə məruz qalır və bu dəyişmə müxtəlif informasiya elementlərində müxtəlif templərə malik olur.Odur ki, informasiyanın sabitlik əlaməti üzrə təsnifatı mühüm əhəmiyyət kəsb edir.Sabitlik əlaməti üzrə qruplaşdırmalar zamanı əlamətin əlavə olaraq dəqiqləşdirilməsi tələb olunur.Belə ki, informasiyanın sabitliyi anlayışı birmənalı qəbul edilmir. Sabitlik əlaməti kimi eyni informasiyanın iqtisadi məsələlərin həllində təkrar iştirakı dərəcəsi, müəyyən dövr ərzində informasiyanın öz qiymətini dəyişməz saxlaması, informasiyanın saxlanması müddəti və s. başa düşülür. İqtisadi informasiyanı sabitlik baxımından dəyişən, şərti-sabit və sabit informasiya növləri kimi qruplaşdırmaq olar. Bu zaman sabitlik əmsalı anlayışından istifadə olunur.Sabitlik əmsalı müəyyən dövr ərzində mövcud sabit informasiya vahidlərinin miqdarının ümumi informasiya vahidlərinin miqdarına nisbəti kimi hesablanır. İnformasiyanın dəyişkənliyi sərhədlərinin müəyyənləşdirilməsi tamamilə şərtidir.Belə ki, indiyə qədər sabitlik əmsalı 0.85 yüksək olduqda informasiya şərti-sabit hesab olunur.Şaquli informasiya əlaqələrinin üfüqi əlaqələrlə əvaz olunması ilə müşaiyət olunan keçid dövründə sabitlik əmsalının azalması müşahidə olunur. Məsələ ondadır ki, iqtisadiyyatın qeyri mərkəzləşdirilmiş tənzimləsi şəraitində iqtisadi sistemin dinamikliyi artır. İqtisadi məsələlərin həlli zamanı ilk növbədə informasiyanın şərti-sabit hissəsi EHM-nın yaddaşına yerləşdirilir.İnformasiyanın işlənməsi prosesində şərti-sabit informasiya daxil olan dəyişkən informasiya ilə birgə emal olunaraq nəticə informasiyanın əldə olunmasını tələb edir.İnformasiyanın sabitlik dərəcəsi iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində müxtəlifdir. Məsələn; sənaye müəssələrində şərti sabit informasiyanın xüsusi çəkisi daha yüksəkdir. İnformasiyanın sabitlik əlaməti üzrə qruplaşdırılması zamanı, onun saxlanması müddəti əsas götürülürsə qısamüddətli ,uzunmüddətli və daimi saxlanan informasiya kimi növləri fərqləndirilməlidir. İdarə olunan obyekt və idarəedici orqana münasibətdə informasiya-daxili və xarici, giriş və çıxış informasiyası kimi qruplaşdırıla bilər.İqtisadi informasiyanın giriş və çıxış informasiyasına ayrılması bir yerdən başqa yerə verilməsi ilə əlaqədardırsa, daxili və xarici informasiyanın fərqləndirilməsi onun yaranma mənbəyi, yarandığı yerlə əlaqədardır. İqtisadi informasiya indikasiya əlamətinə (siqnal formalarına) görə rəqəm, hərf, hərf-rəqəm, qrafik və s. növləri üzrə fərqləndirilir. Mühazirə5:İqtisadi informasiyanın quruluş vahidləri 1.İqtisadi informasiyanın xüsusiyyətləri İqtisadi informasiya iqtisadi prosesləri səciyyələndirir. İqtisadi informasiya iqtisadi sistemlərdə dövran etməklə, onların fəaliyyətini təmin edən, daxili və xarici təsirlər kompleksinin universal ifadəsidir. İqtisadi informasiya bir sıra hallarda idarəetmə informasiyası ilə eyniləşdirilir. Lakin bu düzgün hesab edilə bilməz. İdarəetmə informasiyası öz tərkibinə görə zəngindir və ona sosial, texniki, hüquqi və digər informasiya növləri aiddir. Bununla belə iqtisadi informasiya maddi istehsal sferasında istehsalın idarə edilməsi aləti kimi istifadə olunur. İqtisadi informasiya öz xarakterinə görə daha çevikdir. Digər tərəfdən iqtisadi informasiya daha çoxcəhətli və mürəkkəbdir, çünki o iqtisadiyyat kimi mürəkkəb və dinamik bir sistemi səciyyələndirir. İqtisadi informasiyanın fərqləndirici cəhədləri vardır və bunlara əsasən aşağıdakıları aid etmək olar: iqtisadi informasiya iqtisadi- təsərrüfat fəaliyyətini natural və dəyər göstəriciləri sistemi ilə əks etdirir; iqtisadi informasiyanın əsas kütləsi diskretdir, başqa sözlə fasilərlə qəbul və emal edilir; müxtəlif maddi daşıyıcılarda: - sənədlərdə, perfo və maqnit daşıyıcılarda əks oluna bilər; iqtisadi informasiya sonlu nəticələr şəklində ifadə olunur; iqtisadi informasiya əsasən xətti şəkildə ifadə olunur və sənədlər adətən sətirbəsətir və ya sütunlar üzrə yazılır; iqtisadi informasiya çox böyük həcmə malikdir. İqtisadi proseslərin baş vermə məkanı genişləndikcə iqtisadi informasiyanın artım tempi bu genişlənməni həmişə qabaqlayır və bu qabaqlama əksər hallarda çox böyük həddə baş verir; iqtisadi informasiya kütləvi və təkrarlanandır. Bu xassə iqtisadi sistemin dinamikliyi və mürəkkəbliyindən, dövri baş verən proseslərin mövcudluğundan irəli gəlir; iqtisadi informasiyanın xeyli hissəsi bilavasitə emal olunur və sadəcə olaraq bir sənəddən digərinə köçürülür; iqtisadi informasiyanın tərkibindəki nisbi sabit informasiyanın xüsusi çəkisi yüksək olur; quruplaşdırma əlamətləri çoxsaylıdır; iqtisadi informasiya adətən uzun müddət saxlanır və s. 2.İqtisadi informasiyanın quruluş vahidləri İnformasiyanın işlənməsinin avtomatlaşdırılmış sistemi yaradılarkən iqtisadi informasiyanın xassələri nəzərə alınmalıdır.İqtisadi informasiya quruluş etibarilə ümumiyyətlə informasiyanın quruluşuna yaxındır. İnformasiyanın quruluşu dedikdə müəyyən məna daşıyan informasiya elementlərinin müəyyən məcmusu başa düşülür.İnformasiyanın quruluş elementlərinə ayrılmasında bir çox hallarda ijerarxik prinsipə üstünlük verilir.Hər hansı idarəetmə obyektinin (müəssisə, birlik, sahə, region və s.) ən yüksək informasiya quruluş vahidi-informasiya sistemi sayılır.(Sistem dedikdə bir-biri ilə əlaqədə olan obyektlər və ya müxtəlif cinsli elementlər cəmi başa düşülür.Sistemlər tərkibinə və məqsədinə görə bir-birlərindən fərqlənirlər.) İnformasiya sistemi qoyulmuş məqsədə çatmaq üçün informasiyanın saxlanılması,emalı və verilməsində metod,vasitə və işçi heyətin qarşılıqlı fəaliyyətidir. İqtisadi sistemlərdə idarəetmə obyektlərinin fəaliyyətlərinin bütün cəhətləri, orada baş verən əməliyyatlar, proseslər öz əksini bütövlükdə informasiya sistemində tapır.İnformasiya sistmi öz növbəsində daha aşağı səviyyəli quruluş vahidlərinə ayrılır. Artıq qeyd edildiyi kimi , müxtəlif hadisələri təsvir edən iqtisadi informasiya mürəkkəb quruluşa malikdir. İqtisadi informasiyanın ən aşağı səviyyəli və sadə quruluş vahidi başqa sözlə bölünməz hissəsi rekvizit adlanır.Rekvizitlər obyektin vəziyyətini, yaxud baş verən hadisələri əhəmiyyət və keyfiyyət cəhətdən xarakterizə edir.Obyektin vəziyyətini keyfiyyət cəhətdən xarakterizə edən rekvizitlər əlamət rekvizitləri, kəmiyyətcə xarakterizə edən rekvizitlər əsas rekvizitlər adını almışdır.Əlamət rekvizitlərinə misal olaraq müəssisə və təşkilatların adını, vergilərin növünü və s. göstərmək olar.Əsas rekvizitlər yalnız konkret ədədlər şəklində ifadə olunur.Məsələn, miqdar-cinsi ölçü vahidlərində, dəyər-manat qəpiklə, əmək tutumu-norma saatla və adam-günlə ifadə edilir. Rekvizitlər aşağıdakı əlamətlər üzrə təsnifləşdirilə bilər: Xassələrə görə: əsas və əlamət; Əhəmiyyətə görə:zəruri və qeyri zəruri; Stabilliyə görə: daimi və dəyişkən; İndikasiya (təsvirə) görə: hərf, rəqəm, və hərf rəqəm; Texnaloji prosesdə təyinatına görə: xüsusi, arayış və qruplaşdırıcı. Ən yüksək səviyyəli informasiya quruluş vahidi olan informasiya sistemi ilə ən aşağı səviyyəli quruluş vahidləri olan rekvizitlər arasında digər informasiya quruluş elementləri mövcuddur.Həmin quruluş vahidlərinə göstəriciləri, xəbərləri, massivləri aid etmək olar. Göstəricələr əsas və əlamət rekvizitlərinin məntiqi məcmusudur.Göstəricilər iqtisadi prosesləri və əməliyyatları ziddiyyət və kəmiyyət baxımından xarakterizə etməklə, onlar arasında əlaqə yaradır. Göstəricilər bir əsas rekvizitdən və bir neçə əlamət rekvizitdən ibarətdir.İqtisadi proseslərin təsvirində və xarakterizə olunmasında göstərici müstəsna rola malik olduğuna görə, onu iqtisadi informasiyanın əsas quruluş vahidi hesab etmək olar. Göstəricilər xarakterizə etdikləri iqtisadi proseslərin müxtəlifliyi üzündən müxtəlif və çoxsaylıdır.Bu isə onların bir sıra əlamətlər üzrə təsnifləşdirilməsini tələb edir.Müxtəlif əlamətlər üzrə təsnifləşdirilən göstəricilərə aşağıdakılar misal ola bilər: Obyektin informasiya sisteminə münasibətinə görə: giriş və çıxış göstəriciləri; Daxil olma mənbələrinə görə:daxili və xarici; İndikasiyaya görə: hərf, rəqəm, və hərf-rəqəm; Stabilliyə görə: dəyişkən və daimi; Əks olunma qaydasına görə: mütləq və nisbi; İşin təşkilinə görə: emal edilən və emal edilməyən. Göstəricilərin qaydaya salınmış məcmusu xəbərləri əmələ gətirir.Müxtəlif məzmuna malik eyni formalı xəbərlər birləşərək informasiyanın yeni quruluş vahidini –massivi yaradır. İnformasiya sistemi öz tərkibində müstəqil quruluş vahidləri kimi idarə etmə obyektinin funksiyalarına və quruluşuna uyğun olaraq bir sıra informasiya altsistemlərini birləşdirir.Bu informasiya altsistemlərinin hər biri müəyyən informasiya massivlərindən ibarətdir və onların tərkibi bu altsistemlərdə həll edilən məsələlərdən asılıdır.EHM-də informasiya quruluşu tətbiq edilən xüsusi qaydalardan asılıdır ki,bu da yeni informasiya vahidlərinin baytlar, maşın sözləri, sahələri və s.yaranmasına səbəb olmuşdur. İnformasiyanın təşkili avtomatlaşdırılmış sistemlərin tələbləri nəzərə alınmaqla müxtəlif prinsiplər və qaydalar əsasında yerinə yetirilir.Bu isə öz növbəsində informasiyanın yeni quruluşunun meydana gəlməsinə səbəb olur və nəticədə məlumat bazaları, informasiya fondu, məlumatlar kataloqu lüğəti adlandırılan yeni quruluş vahidləri təşəkkül tapır.Avtomatlaşdırılmış sistemlərdə tətbiq olunan proqramlaşdırma dillərindən asılı olaraq informasiyanın müvafiq quruluş vahidləri-fayllar,cədvəllər yaranır. İdarəetmə fəaliyyətinin müxtəlif sahələrində informasiyanın özünəməxsusu quruluş vahidlərindən istifadə edilir.Buna misal olaraq mühasibat və statistika hesabatlarını, istehsal tapşırıqları formalarını,uçot sənədlərini və s. göstərmək olar. Müasir dövrdə iqtisadi informasiyanın əks etdirilməsində maşın qrafikasının rolu da xeyli artmışdır.İnsan-fərdi EHM ünsiyyətinin dialoq rejimi tətbiq edilən zaman informasiyanın menyu-sətir,ekran cədvəli adlanan yeni quruluş vahidləri də meydana gəlmişdir.Dialoq rejimi insanın informasiya ilə iş prosesini imitasiya edir,lakin bu zaman əməliyyatlar avtomatlaşdırılmış üsulla həyata keçirilir. İqtisadi informasiyanın avtomatlaşdırılmış işlənməsi sistemləri yaradılarkən iqtisadi informasiyanın insanın imkanlarına uyğun quruluşundan maşın quruluşuna və əksinə keçirilməsinin səmərəliliyinin təmin edilməsi son dərəcə vacibdir.
İqtisadi informasiyanın kodlaşdırılmasından danışmazdan əvvəl kod anlayışını şərh edək. İnformasiyanın işlənməsi zamanı informasiya vahidlərinə şərti işarələr vermək zərurəti meydana gəlir. Bu şərti işarələrin məcmusu kod adlanır. Başqa sözlə kod hər hansı çoxluqla qarşılıqlı-birmənalı şəkildə qurulmuş hər hansı əlifbada olan sözlər çoxluğu, konbinasiyasıdır. Deməli, kodlaşdırma dedikdə informasiyaya şərti işarələrin verilməsi başa düşülməlidir.Kodlaşdırma siqnalların şəkil dəyişməsi kimi də başa düşülə bilər. Kodlaşdırma informasiyanın avtomatlaşdırılmış işlənməsi prosesinin sürətləndirilməsinə və asanlaşdırılmasına imkan verir. Belə ki, bu halda informasiya elementlərinin çeşidlənməsi və qaydaya salınması, yadda saxlanılması, axtarılması, işlənməsi və ötürülməsi prosesi əhəmiyyətli dərəcədə asanlaşır və tez başa düşülür. İnformasiyanın kodlaşdırılması eyni zamanda nəticə informasiyasaının dekodlaşdırılmasını şərtləndirir.Dekodlaşdırma informasiya vahidlərinin kodlar üzrə əsl işarələrinin bərpa edilməsi əməliyyatıdır.İqtisadi informasiyanın müxtəlif səviyyələrdə işlənməsi kodların dəyişdirilməsini tələb edir. Bu cür dəyişdirmə, yəni şərti işarələrin yeniləri ilə əvəz edilməsi yenidən kodlaşdırma adını almışdır. Kodlaşdırma qarşısında aşağıdakı tələblər qoyulur: -Kod elə tərtib olunmalıdır ki, zəruri informasiya çeşidlənmə prosesində avtomatik qruplaşdırla bilsin; -Müxtəlif dərəcəli yekunların alınması mümkün olsun; -İşarələrin sayı məhdud olsun; -Tərtibat da sadə, yadda qalan və aydın olsun; -Nomenklaturanın genişləndirilməsi üçün ehtiyat nömrələr nəzərdə tutulmuş olsun. Kodlaşdırma prosesi sistemli yanaşmanı tələb edir, başqa sözlə proses müəyyən sistemlər üzrə həyata keçirilməlidir. Kodlaşdırma sistemi informasiya vahidlərinə müəyyən qaydada şərti işarələrin verilməsi sistemidir. Səviyyələr üzrə-ölkə sahə yerli (lokal) və s. kimi kodlaşdırma sistemləri fərqləndirilir.Kodlaşdırma sistemlərini təsnifləşdirmək üçün aşağıdakı əlamətlərdən istifadə oluna bilər: -İşarələrin forması; -İşarələrin sayı (bir işarəli, çox işarəli); -Qurulma formaları (xətti,şahmat) və s. Müxtəlif kodlaşdırma sistemlərinin uzlaşdırılmasından kombinələşdirilmiş sistemlər qurula bilər. İqtisadi informasiya sıra, seriyalı, mövqeli, qarışıq və təkrar kodlaşdırma sistemləri əsasında kodlaşdırıla bilər. İnformasiya vahidlərinə ardıcıl sürətdə şərti işarələrin verilməsi sıra kodlaşdırma sistemi adını almışdır.Sıra kodlaşdırma sistemi mahiyyət etibarı ilə qeydedici sistem olub, adətən informasiyanın xüsusi təsnifatını tələb etmir.Şərti işarələrin ardıcıllığı informasiya vahidlərinin yaranması xronologiyası üzrə verilir. Bir sıra hallarda obyekt kimi hərf əlaməti üzrə sistemləşdirilmiş informasiya götürülür.Sıra kodlaşdırma sistemində əlamət informasiyanın vahidlərinə natural ədədlər sırasının artımı qaydasında ardıcıl işarələr aid edilir.Çox nadir hallarda həmin vahidlər natural ədələr sırasının azlma qaydasında ardıcıl işarələnir. Sıra kodlaşdırma sistemində massivin və ya nomenklaturanın bütün mövqeləri işarələnir, bu isə massiv daxilində, yekun almağa imkan vermir.Odur ki, sıra kodlaşdırma sistemi yalnız az sayda informasiya vahidlərini əks etdirən məhdud ölçülü massivllərlə iş zamanı tətbiq olunur. Hər hansı bir əlamət üzrə nomenklaturanın müəyyən qaydada ayrı-ayrı seriyalarla (qruplara) bölünməsini nəzərdə tutan sistem seriyalı kodlaşdırma sistemi adlanır.Bu sistemin tətbiqi zamanı hər bir seriya üçün müəyyən şərti işarələr qrupu ayrılır.Seriyalarda olan informasiya vahidlərinin nömrələri əvvəlki seriyalarda olan informasiya vahidlərinin ardıcıl (natural ədədlərin artma sırası ilə) davamı olmur.Təbii ki, bu nömrələr arasında boşluq yaranır.Seriyalı kodlaşdırma sistemində hər bir seriyanın axırında ehtiyat şifr saxlanılır, bu da informasiya vahidlərinin mümkün artımı halında istifadə olunmaq üçündür. Seriyalı kodlara aid misal göstərək.Zavodda əsas və köməkçi istehsal bölmələrinə (sex) ayrıca seriyalar verilmişdir.Əgər zavodda 15 əsas və 4 köməkçi bölmə vardırsa, onda əsas bölmələr üçün 1-dən 25-ə qədər, köməkçi bölmələr üçün isə 26-dan 35-ə qədər nömrələr ayrılır.16-25 və 30-35 nömrələri isə müvafiq olaraq əsas və köməkçi istehsal bölmələrinin mümkün artımı üçün ehtiyat saxlanır.Bunun nəticəsində yeni bölmələr yaradıldıqda da əvvəlki bölmələrin nömrələrində dəyişmə baş vermir. Qeyd edək ki, seriyalı kod yalnız bir təsnifləşdirici əlamətə görə seriyalar üzrə yekun alınmasını təmin edir.Bu kodlaşdırma sistemi həmçinin nomenklatura genişləndirildikdə seriya prinsipinə riayət etməyə şərait yaradır.Adı çəkilən sistem dayanıqlı və az saylı nomenklatura üçün əlverişlidir.Təcrübədə sıra və seriyalı kodlaşdırma sistemlərinin kombinasiyası daha geniş istifadə edilir. İqtisadi informasiyanın işlənməsi zamanı bir çox hallarda ierarxiya quruluşunun nəzərə alınması tələb olunur.Bu hallarda mövqeli kodlaşdırma sisteminin tətbiqi daha səmərəlidir.Belə ki, mövqeli sistemdə informasiyanı bir neçə əlamət üzrə bölüşdürmək mümkündür.Mövqeli kodlaşdırma sistemində hər bir təsnifat səviyyəsi və ya əlaməti bütün səviyyə və əlamətlər hədlərində nömrələnməlidir.Bu zaman qrupun dərəcələrinin ölçüsü müəyyən olunur və bu dərəcələr içərisindən müəyyən hissə seçilib götürülür. Mürəkkəb tərkibli nomenklaturaların kodlaşdırılması üçün mövqeli sistemin tətbiqi daha əlverişlidir.Mövqeli sistemdə rekvizit təsnifləşdiricinin daha yuxarı səviyyələri ilə əlaqəsini səciyyələndirən bir sıra xarakteriskalara malikdir. Mühazirə 6: İqtisadi informasiyanın informasiya-hesablama mərkəzində avtomatlaşdırılmış işlənməsi texnologiyası
İdarəetmə qərarlarının qəbul edliməsinə qədər iqtisadi informasiya mürəkkəb çevrilmələrə məruz qalır. Həll olunan məsələlərin predmet sahəsi, informasiya münasibətləri nə qədər müxtəlif olsa da iqtisadi informasiyanın çevrilməsinin ümumi mərhələlərə bölünməsi zəruridir. İqtisadi informasiya bilavasitə istehsal prosesində (məhsullar və xidmətlər istehsalı) yaranır və bu prosesin texniki – iqtusadi parametrlərini əks etdirir. İqtisadi informasiya istehsal kommersiya proqramlarının icrasına, maddi, əmək və pul vasitələrinin məsrəfləri üzərində nəzarəti həyata keçirməyə imkan verir. Obyektin informasiya sisteminin girişi uçot məlumatlarını xarakterizə edir ki, bu məlumatlarda sənədləşdirilmiş və sənədləşdirilməmiş ola bilər. Qeyd edək ki, sənədləşdirilmiş məlumatlar mühasibat uçotunda, sənədləşdirilməmiş məlumatlar isə operativ uçotda əks olunur. Bu təsnifat uçot məlumatlarının yığılması üçün texniki vasitələrin seçilməsinə əhəmiyyətli təsir edir. Belə ki, məsələn, istehsal bölmələrinin yerləşməsindən asılı olaraq müvafiq texniki vəsaitlərin tərkibi fərqləndirilməli, periferiyadan alınan sperativ məlumatlar abonent məntəqələrdən ötürülməlidir. Burada, həmçinin məlumatların yığılmasının kompleks avtomatik sisteminin və kommutatorlarının, telefon katib- avtomatlar və telefon qurğularının diktafon və maqnitafonlarla aqreqasiya edilmiş sistemlərinin tətbiqi səmərəlidir. Bu qurğuların tətbiqi abonent telefon məntəqələrin ahəngdar işləməsini təmin etməlidir. Operativ informasiyanın yığılması zamanı telefon və radiotelefonlar EHM-lə rabitə sistemində vericilər kimi çıxış edirlər. Sənədləşdirilmiş, başqa sözlə mühasibat informasiyasının yığılmasının təşkili və bu məqsədlə texniki vasitələrin seçilməsi istehsalın texnoloji xüsusiyyətlərindən asılıdır. Həmin xüsusiyyətlər, konkret halda aşağıdakı əlamətlər üzrə qiymətləndirilə bilər:
istehsal prosesinin mexanikləşdirmə və avtomatlaşdırma səviyyəsi; iş günü ərzində yerinə yetirilən əməliyyatların müxtəlifliyi dərəcəsi; iş günü ərzində istehsalat meydanının dəyişməsi tezliyi; məlumatların təshihlərə olan ehtiyacı dərəcəsi; texnoloji əlaqələrin mürəkkəbliyi dərəcəsi; Adaları çəkilən əlamətlər üzrə texniki vasitələrin seçilməsi və informasiyanın yığılmasının təşkilinin alternativ və qarışıq variantlarının tətbiq edilməsi istiqamətində müəyyən təcrübə vardır. Belə ki, istehsalın mexanikləşdirilməsi və avtomatlaşdırlması səviyyəsi kifayət qədər yüksək olduqda uçotun mikroprosessorlu qurğularının tətbiqi məqsədəuyğundursa, əməliyyatlar əsasən əllə yerinə yetirildikdə sadə qurğuların tətbiqi daha müvafiqdir. Məlumatların sənədləşdirilən yığımı texnologiyası onların maddi daşıyıcılar üzərində qeyd olunmasını nəzərdə tutur. Burada əsasən iki variant mümkündür: müvafiq işçilər (uçotu və s.) tərəfindən məlumatların əl ilə qey edilərək, sonradan fərdi EHM-ə daxil edilməsi; ilkin sənədlərin avtomatlaşdırılmış tərtibi. Başqa sözlə, hər bir bitkin təsərrüfat əməliyyatının fərdi EHM-lərin köməyi ilə ilkin sənədlərinin tərtibi; Ötürülmə iqtisadi informasiyanın məruz qaldığı çevrilmələrin biri kimi nəzərdən keçirilməlidir. Hazırda bu mərhələ əsasən avtomatlaşdırma elementlərinin qıtlığı ilə səciyyəvidir. Təbii ki, bu halda informasiyanın avtomatlaşdırılmış işlənməsi imkanları xeyli məhdudlaşmış olur. Burada ən prespektivli istiqamət rabitənin avtomatlaşdırılmış sisteminin yaradılması, “intellektual” terminalların tətbiq edilməsidir. Rabitə növünün seçilməsi informasiyanın ötürülməsinin texniki vasitələrinin tərkibini müəyyənləşdirir. Rabitənin texniki vasitələri seçilərkən informasiyanın hansı miqyasda mübadilə edilməsi əsas götürülür. Belə ki, əgər müəssisədaxili informasiya mübadiləsində naqil əlaqəsi, radio əlaqəsi və qismən terminalların tətbiqi məqbuldursa, kənar mühitlə (müəssisədən kənar) informasiya mübadiləsində terminalların istifadəsinə üstünlük verilməlidir. Bu zaman kollektiv istifadədə olan hesablama qurğularının yaradılması deməli informasiyanın işlənməsinin çoxmaşınlı sisteminin tətbiqi üçün şərait yaranır. İdarəolunan obyektin vəziyyətini xarakterizə edən iqtisadi informasiyanın ümumi həcminin 80-85% -i emal olunur. İnformasiyanın çevrilməsinin bu mərhələsi hazırda bilavasitə hesablama qurğularında həyata keçirilir. İnformasiyanın emalının ümumi prosesini təşkil edən əməliyyatları üç qrupa bölmək olar: texniki (giriş maşın daşıyıcılarının hazırlanması, informasiyanın daxil və xaric edilməsi və s.) məntiqi və hesabi əməliyyatlar. Həmin qrupların ümumi prosesdəki xüsusi çəkisi məsələlərin növündən asılı olur. İnformasiyanın maşınla işlənməsi prosesində texniki əməliyyatlar – hazırlıq, məntiqi və hesabi əməliyyatlar isə əsas əməliyyatlar sayılır. İnformasiyanın işlənməsi prosesində texniki və hesabi əməliyyatların icrasına nəzarət mühüm yer tutur. Belə ki, nəzarət əməliyyatlarının köməyi ilə informasiyanın dürüstlüyü təmin olunur. Qeyd edək ki, nəzarət əməliyyatlar əsasən maşın tərəfindən yerinə yetirilir. İnformasiyanın işlənməsi texnologiyası İnformasiyanın yığılması, saxlanması, axtarılması, işlənməsi və ötürülməsi proseslərinin avtomatlaşdırılması idarəetmə sistemlərində informasiyanın yeni texnologiya əsasında təşkilini şərtləndirmişdir. İnformasiyanın işlənməsinin yeni texnologiya üçün əsas xarakterik cəhət odur ki, istifadəçilər lazım olduqca zəruri informasiyanı operativ sürətdə almaq imkanına malikdir. 
Yüklə 0,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|