Mühazirələr i.ü. f d., İsmayılova H. Q. Bakı – 2022

S = (C1-C2) Q...

Burada, C1, C2 – təmizləmənin təbiəti mühafizə tədbirlərinin həyata keçirilməsindən əvvəl və sonrakı (ehtiyat vahidinə düşən) maya dəyəridir, illik ölçüyə gətirilmişdir.

Q-əlavə təmizlənmiş ehtiyatların həcmidir.

Təbiətdən səmərəli istifadə üzrə tədbirlərin səmərəsi, tullantılardan istifadəni də nəzərə almaqla, aşağıdakı kimi ifadə edilə bilər:

ΣS – toplum səmərə: məhsul artımı; təbii ehtiyatların qənaət səmərəsi; sosial səmərə; utilləşdirmə səmərəsi və s.

Σ Yn – qarşısı alınmış ziyanın cəmi (toplumu);

Σ Z – zəruri xərclərin cəmidir.

Öz növbəsində, qarşısı alınmış (ləğv edilmiş) ziyan iki ziyanın fərqi kimi götürülür – tədbirlərə qədər zərərin miqdarı (Y₁) və tədbirlərdən sonra – qalıq ziyan (Y₂):
Y_n = Y₁ – Y₂

İqtisadi inkişafla təbiəti mühafizə fəaliyyəti arasındakı kompromis axtarışı cəmiyyətin qarşısında duran əsas məsələlərdir. İqtisadçıların neoklassik məktəbi təsdiq edir ki, ətraf mühitin çirklənməsinin iqtisadi optimumu mövcuddur. Həmin optimuma görə təbiəti mühafizə xərclərinin həddi və ziyan arasındakı həddin nisbəti bərabərliyi ilə təyin edilir.

İqtisadi səmərə yalnız tədbirlər variantının əsaslandırılması və seçimində lazım deyildir. Eyni zamanda fəaliyyətdə olan təbiəti mühafizə obyektlərini də qiy-mətləndirmək zəruridir. Bundan ötrü, ilk növbədə, mühiti qorumaq xərclərinin (Sz) mütləq səmərəsini təyin etmək lazımdır. Deyilənlər aşağıdakı riyazi model ilə ifadə olunur:

Burada, Sz- tam iqtisadi səmərə (i növün, j – sərvətində),

C – cari xərclər,

K – kapital qoyuluşu,

K_h – kapital qoyuluşunun normativ əmsalı (adətən 0,12) yaxud diskontir əmsalıdır.

Kapital qoyuluşunun normativ səmərəlilik əmsalı özünü doğrultma (xərcləri ödəmə) müddəti ilə əlaqədardır. Xərclərin özünü ödəmə müddəti normativ səmərə-lilik əmsalı ilə tərs mütənasibdir (T=1/K_h). S0=(S-С)/ К>E_h olarsa, onda layihə səmərəlidir və xərclər özünü ödəyəcəkdir. Bəzən təbiəti mühafizə tədbirlərinin iqti sadi səmərəsini təbiəti mühafizə ehtiyatının xidmət vaxtını nəzərə almaqla qiymətləndirmək zəruridir. Bu halda aşağıdakı düsturdan istifadə etmək olar:


Burada, Y_n – dəf edilmiş ziyanın qiymətidir,

C – obyektin smeta dəyəridir,

T – obyektin (sərvətin) xidmət davamiyyətidir,

Z – tədbirə (sərvətə) çəkilən orta illik cari xərcdir.

Təbiətdən səmərəli istifadə üzrə tədbirlərin səmərəliliyi göstəricilər sistemi ilə səciyyələnir. Onların arasında təbiəti mühafizə qurğularının fond verimi, təbiət tu-tumu (ziyan tutumu), istehsal edilən məhsulun tullantısı və s. əhatə olunur.

Ətraf mühitdən səmərəli istifadə tədbirlərinin səmərəliliyi ekoloji xərclərin uçotunun dəqiq aparılmasını tələb edir. Təbiəti mühafizə xərcləri-insanların yaşayış mühitinin keyfiyyətini saxlamaq üçün ictimai zəruri xərclərdir. Təbiəti mühafizə xərclərinin tərkibində aşağıdakı elementləri ayırmaq olar:

1) Ətraf mühitə zərərli maddələrin atılmasını (axıdılmasını) azaldan tədbirlərə çəkilən xərclər birbaşa olub çoxsahəlidir: qurğuların tikintisi, texnologiyaların tək-milləşdirilməsi, xammalın kompleks istifadəsi, tullantıların duruldulması, neytrallaşdırılması, basdırılması və s.;

2) Təbii ehtiyatlar potensialını saxlamaq üçün xərclər xüsusi qorunan təbiət ərazilərinin yaradılmasına, bərpa olunan təbii ehtiyatların təkrar istehsalına və s. sərf edilir;

3) İctimai inkişaf xərcləri-insanların rekreasiya, estetik və digər tələbatlarının təmin edilməsinə yönəldilir.

İqtisadi nöqteyi nəzərdən insanın ətraf mühitə təsir fəaliyyəti aşağıdakı xərcləri tələb edir:

- ətraf mühitə təsirin qarşısının alınması xərclərini;

- iqtisadi ziyanlara sərf edilən xərcləri;

- bilavasitə ziyanın ləğvinə, neytrallaşdırılmasına və kompensasiyasına yönəldilmiş xərcləri.

Göstərilən xərclər ən səmərəli ekoloji xərclər hesab olunur. Çünki onlar ziyanın qarşısının alınmasına sərf edilir. Onlar əsasən mühafizə tədbirlərin yerinə yetirilməsinə yönəldilir. Onlara yeni aztullantılı, mütərəqqi texnologiyaların yaradılması, ekoloji təhsil, təlim, kadrlar hazırlığı, ƏMTQ, ekoloji ekspertiza (EE), ekoloji infrastruktur obyektlərinin yaradılması, ekoloji sığorta və s. daxildir.