Muhofaza qilish

37 Peter Rillero, Dinah Zike Ecology, 2005. (126-127; 129-bet)
135

---

0 ‘simliklar dunyosi
0 ‘simliklar dunyosi erdagi hayotning birlamchi manbaidir. Ular 
yiliga 380 mlrd. tonna organik modda hosil qiladi, buning 325 mlrd. 
tonna dengiz va okean o‘simliklariga, 38 mlrd. tonna o‘rmonlarga, 6 
mlrd. tonnasi o‘tloqlarga to‘g‘ri keladi. Bundan tashqari o‘simliklar, 
ya’ni yashil o ‘simliklar tufayli fotosintez jarayoni bo‘lmasa, 
havodagi uglerod (C 0 2) ning miqdori ko‘payib kishilar va hayvonlar 
nobud bo‘lur edi. Biroq atmosferadagi suv yuzasidan va tuproqdan 
kelayotgan o‘sha C 0 2 gazi o‘simliklar tomonidan yutilib, fotosintez 
natijasida yashil o ‘simliklar atrofga kislorodni chiqarib turadi.
Shunday qilib, fotosintez orqali Yer sharidagi suv 5,8 mln. yilda, 
atmosferadagi kislorod 5800-yilda, karbonat angidrid 7 yilda bir 
marta yangilanib turadi.
0 ‘simliklar inson uchun oziq-ovqat, yem-xashak, dori-darmon, 
kiyim-kechak va boshqa ko‘pchilik moddalaming tabiiy manbalari 
hisoblanadi.
Xalqimiz tomonidan ko‘p ishlatiladigan va keng tarqalgan dorivor 
o‘simliklardan foydalaniladi. Bularga isiriq, ermon, chakanda, aloye, 
na’matak, gazanda va boshqalar misol bo‘la oladi.
0 ‘simliklar inson organizmidagi turli yuqumli kasalliklami 
davolashda katta ahamiyatga ega.
Insonlar o‘simliklardan chorva mollari uchun ham yem-xashak 
sifatida keng ko‘lamda foydalanadilar.
0 ‘zbekistonda g‘o‘za o‘simligi asosiy homashyo hisoblanib, 
undan turli maqsadlarda foydalaniladi.
Insonlar o ‘simliklardan 
qurilish materiali 
sifatida ham 
foydalaniladi.
0 ‘simliklaming inson hayotidagi muhim tomonlaridan biri, 
atrof-muhitni ko‘kalamzorlashtirishdir, chinor, terak, eman, igna 
bargli doim yashil o‘simliklar shular jumlasidandir. Bundan tashqari 
ular havodagi changni tozalab, uni kislorod bilan boyitadi.
0 ‘simliklar dunyosidan oqllona foydalanish va muhofaza 
qilishda o ‘rmon o ‘siml.iklari alohida o‘rin egallaydi. Respublikadagi 
o‘rmonlar yagona davlat o‘rmon fondini tashkil etadi. 0 ‘zbekiston 
о‘rmonlari o ‘zining xususiyatlari bilan tog‘. cho‘l. to‘qavzor va vodiv 
o‘rmonlariga ajratiladi (1-sxema).
136

---

1-sxema
Hozirgi vaqtda tog‘ o ‘rmonlari 311 ming ga maydotmi egallaydi, 
asosiy o‘simligi archa hisoblanib, qolganlari turli-xil daraxt va 
butalardan iborat.
Cho‘l о‘rmonlari 2,4 mln. ga dan iborat. Bu o'rmonlaming asosiy 
o ‘simligi saksovuldir.
To‘qav o ‘rmonlari ilgarilari juda zich b o iib , hozirda atigi 25 
ming ga maydonda saqlanib qolgan.
Vodiv o‘rmonlarini madaniy iqlimlashtirilgan daraxtlar tashkil 
etib, ular 12 ming ga dan iborat.
XX asr boshlarida 0 ‘zbekiston o‘rmonlarinmg maydoni 4-5 
martaga qisqardi. Ayniqsa to‘qay о‘rmonlari antropogen tayziqqa 
duch keldi.
Dunyo bo‘yi o‘rmonlar xolati qoniqarli emas. Haddan tashqari 
o‘rmonlami kesilishi avj olib, ulaming tiklanishi yetarli emas. 
0 ‘rmonlar kesilishini yillik hajmi 3 mlrd. m : ni tashkil etadi. Bu

---

FAO (BMTning oziq-ovqat va q/x tashkiloti) ning m a’lumotlariga 
qaraganda 2000-yilga kelib 1,5 barobarga ortdi. Ayniqsa tropik 
o ‘rmonlar (Yer yuzining 7%idan iborat) holati g‘oyat tashvishlidir.
Aniq ilmiy manbalarda keltirilishicha, biz yashab turgan 
yer kurasida bundan 1,5 ming yil muqaddam o ‘rmonlar 47% 
maydonni tashkil qilgan bo‘lsa, hozir ular 27% ni tashkil qiladi. 
Ko‘p mamlakatlardagi sanoat manbalarida foyda ketidan quvish 
oqibatida juda ko‘p o‘rmonlar kesilib, ulaming o ‘miga katta-katta 
zavod, fabrikalar qurilmoqda. Bu zavod va fabrikalarda chiqayotgan 
chiqindilar atrof-muhitni ifloslanishi natijasida ko‘plab nodir va 
noyob o ‘simlik turlari qirilib ketishiga sabab bo‘lmoqda. BMTning 
rasmiy m a’lumotlariga qaraganda sanoat rivojlana boshlagan davrdan 
250 ming xil o ‘simlik turi yo‘q bo‘lib ketishi xavotir ostida ekanligi 
ta’kidlangan. 0 ‘zbekiston Respublikasida mustaqillikka erishgach 
atrof-muhitni, hayvonot va o ‘simliklar dunyosini muhofaza qilishga 
alohida e ’tibor berildi. 1992-vil 9-dekabrda «Tabiatni muhofaza 
qilish to‘g ‘risida», 1993-yil 7-mayda «Alohida muhofaza qilinadigan 
hududlar to‘g‘risida» va nihoyat 1997-yil 26-dekabrda « 0 ‘simliklar 
dunvosini muhofaza qilish va undan oqilona foydalanish to‘g‘risida» 
qonunlar qabul qilindi. Ushub qonunlarda tabiiy sharoitda o‘sadigan 
o‘simliklar dunyosini shuningdek, takror etishtirish va genetik fondini 
saqlash uchun ekib o‘stiriladigan yow oyi o ‘simliklami muhofaza 
qilish va ulardan foydalanish sohasidagi munosabatlar to‘g‘risida 
boradi.
2-modda - 0 ‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan 
foydalanish sohasidagi munosabatlar to‘g‘risida qonun hujjatlarini 
asosiy vazifalari quyidagilardir:
- Floraning tur bo‘yicha tarkibini va genetik fondini tabiiy 
sharoitlarda saqlab qolish. Tabiiy o‘simlik jamoalarining va yow oyi 
o‘simliklar o‘sadigan muhitning bir butunligini saqlab qolish;
- 0 ‘simlik dunyosidan oqilona foydalanish va uni takror 
etishtirishni ta’minlash, yuridik va jismoniy shaxslami o‘simliklar 
dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish sohasidagi faoliyatini 
huquqiy tartibga solish.
138

---

4-modda - 0 ‘simliklar dunyosini muhofaza qilish va undan 
foydalanish sohasidagi davlat boshqaruvi.
0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi davlat hokimiyati 
organlari, shuningdek, mahsus vakolat berilgan davlat organlari 
va davlat organlari boshqaruv organlaridir. Yuridik va jismoniy 
shaxslar o ‘simliklar dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish 
to‘g‘risidagi qonun hujjatlarda belgilangan tartibda va sharoitlarda 
qoplashlari shart.
Bu qonunlar barcha o‘simliklar turlarini saqlab qolish, uni asrab 
avaylash va muhofaza qilishda muhim hujjatlar bo ‘lib hisoblanadi. 
0 ‘zbekiston Respublikasi hududida 4,5 mingga yaqin o‘simlik 
turlari mavjud. Ular orasida jiddiy muhofazaga muhtoj ko'pgina 
kamyob, endem va relekt turlari ham. Unday turlaming soni 324 
ta bo‘lib 0 ‘zbekiston Respublikasining «Qizil kitobi»ga kiritilgan. 
Mustaqilligimiz sharofati bilan bunday muhofazaga muhtoj 
o‘simliklar borasida ko‘pgina ishlar qilindi (1-2-jadval).