Mundarij a ishning umumiy tavsifi asosiy qism I. Bob. Nosiruddin Burhonuddin Rabg‘uziyning «Qisasi Rabg‘uziy»

II.Bob. «Qisasi Rabg‘uziy» asaridagi she’riy parchalarning janriy tahlili»
2.1. G‘azal janri va uning asarda tutgan o‘rni. «Qisasi Rabg‘uziy» asarida turkiy tildagi g‘azal janrining ilk ko‘rinishlari va g‘azal xarakteridagi she’riy parchalar, musammat shakllarining ba’zi turlari, to‘rtliklar hamda ayrim she’riy parchalar mavjud. Ular qissalarning boshlanishida payg‘ambarlarga bag‘ishlangan madhiyalar ko‘rinishida shoir tilidan keltirilgan. Ba’zilari esa voqealar rivojida qahramonlar tilidan aytilgan. G‘azallarning mavzu jihatdan rang-barang ekanligi adibning fikr-mulohazalaridan, dunyoqarashi, mushohadakor ekanligidan darak beradi. Asarda beshta mukammal g‘azalni uchratamiz. Ularni bir-bir ko‘zdan kechirib, tahlilga o‘tsak. Ular ichida bahor vasfiga bag‘ishlangan birinchi turkiy g‘azal alohida ahamiyatga ega. Ushbu g‘azal jami o‘n bir baytdan iborat bo‘lib, shunday misralar bilan boshlanadi:
Kun hamalga kirdi ersa, keldi olam navro‘zi,
Kechdi bahman zamharir qish, qolmadi qori, buzi.⁸
G‘azal an’anaviy qofiyalanishga (a-a, b-a, d-a…) ega. Toq misralar ochiq qolib, juft misralari matla’ga qofiyadosh. Keyingi baytlar ham shu tarzda qofiyalangan.
Baytda asosiy fikr, ya’ni hamal kirishi bilan olamda yangilanish yuz berganligi, qish o‘zining bahman (ya’ni shamsiya yili hisobidagi oylarning o‘n birinchisi, 22-yanvar – 21 fevral kunlariga to‘g‘ri keladi) qahratonidan kechganligi va tabiatda qor, muzlardan asar qolmaganligi go‘zal o‘xshatishlar orqali ifodalanmoqda.
G‘azalning ikkinchi baytidan boshlab yuqoridagi asosiy g‘oyani rivojlantiruvchi va tahlil qiluvchi fikrlar bildiriladi. Olamning go‘zal bir manzara kasb etgani, tabiat husniga ming husn qo‘shilib qayta jonlanganligi, atrofning go‘zalligi, tongning mo‘jizakorligi, ya’ni tong quyoshini o‘z bag‘ridan chiqarishi bilan atrofda go‘zal naqshlar paydo bo‘lganligi va butun yer yuzi naqshlar bilan bezanganligi tavsiflanadi. Ko‘p asrlik tarixga ega bo‘lgan mumtoz adabiyotimizda badiiyat masalasi har doim ijod ahlining diqqat markazida bo‘lib kelgan. Har bir shoirning salohiyatini belgilashda uning nimalarni tasvirlagani emas, balki qanday tasvirlagani muhim ahamiyat kasb etadi. Chunonchi, lirik asarlarda she’riy san’atlardan foydalanish mahorati barcha davrlarda badiiy san’atkorlikning asosiy omillaridan biri sifatida baholanganligini unutmaslik kerak. Adib ham go‘zallikni tasvirlar ekan, bir qancha she’riy san’atlardan foydalangan. Ushbu baytda jonlantirish va sifatlash asosiy o‘rin tutadi. Muhimi, ularda Rabg‘uziyning tasavvur kuchi va badiiy mahorati ochiq ko‘rinadi:
Kun kelu ming ko‘rki ortib tirilur o‘lmish jahon,
Tong badizlab naqshi birla bezanur bu yer yuzi.
Keyingi baytda mazmun izchil davom ettirilgan. Birinchi misrada tong tun qo‘ynidan uyg‘onib chiqqanligi va uzoq esnaganligi (uyqudan uyg‘ongan bolakayning esnashi kabi), natijada atrofga to‘rt tomondan nur yog‘ilib, shamol esganligi, ikkinchi misrada shamoldan taralayotgan mushki anbardan butun sahrolar, kengliklar bahramand bo‘lganligi to‘g‘risida fikr boradi.
Tong otardi esnayu to‘rt bulungdin shamol, ziyo,
Kin tuzar kindik yipor yizlanur yobon yozi.
O‘zbek mumtoz adabiyotidagi estetik go‘zallikni yuzaga keltirishdagi omillardan biri – she’riy san’atlardir. Turli asrlarda yashab ijod etgan birorta shoir yo‘qki, u o‘z g‘oyalarini, tasvir etgan qahramonlarining o‘y- kechinmalarini, his-tuyg‘ularini jozibali qilib ifodalashda bu badiiy san’atlarga murojaat etmagan bo‘lsin. Yuqoridagi baytda ham tasviriy ifoda shunchalik go‘zalki, biz bu yerda husni ta’lil san’atini ko‘ramiz. Jonlantirish san’atidan ham mohirona foydalangan.
Badiiy tasvir vositalari she’riyatda ifodalangan g‘oyalarning hayotiyroq, ta’sirchanroq ifodalanishiga, lirik va epik timsollarning yorqinroq gavdalantirilishiga, misralar, baytlar, bandlarning lafziy nazokati, musiqiyligi, jozibadorligini ta’minlashga xizmat qilgan.
Ta’kidlash joizki, ma’naviy san’atlar she’riy asarning ko‘proq mazmuni, ma’nosi, g‘oyasi bilan bog‘liq bo‘ladi. Lafziy san’atlar esa she’riy nutqdagi so‘zning tovushi, ohangdorligi bilan bog‘liq bo‘lib, ko‘proq shakl hodisasi sifatida ko‘rinadi. Bu ikki xil san’at turlarining bir-birini boyituvchi, to‘ldiruvchi tomonlari, farqli, o‘ziga xos tomonlari ham bor. Chunki, badiiy adabiyotda mazmun bilan shaklni bir-biridan ajratib bo‘lmaydi. Mazmun shaklga, shakl mazmunga ta’sir qilib turadi. Husni talil va jonlantirish ma’naviy san’atlarga mansub bo‘lib, g‘azalning badiiy qimmatini oshirish uchun xizmat qilgan. Husni talil she’rda ifodalanmoqchi bo‘lgan fikrning o‘ta nozik va go‘zal qilib tasvirlanishini talab qiladi. Bunda shoirdan alohida iste’dod talab qilinadi. Rabg‘uziy tongning tun qo‘ynidan uyg‘onib chiqqanligi va uzoq esnaganligi (uyqudan uyg‘ongan bolakayning esnashi kabi), natijada atrofga to‘rt tomondan nur yog‘ilib, shamol esganligi, ikkinchi misrada shamoldan taralayotgan mushki anbardan butun sahrolar, kengliklar bahramand bo‘lganligini husnu ta’lil san’atidan foydalanib tasvirlagan. Jonlantirishda esa jonsiz narsa-predmet jonli qilib tasvirlanadi. Yuqorida shamolning xuddi inson kabi esnashi jonlantirish orqali ifodalangan.
Beshinchi baytda tabiatdagi o‘zgarishlar, xususan, bulutning ko‘zyosh to‘kishi (yomg‘ir yog‘ishi) natijasida bog‘-u bo‘stonlarning yanada chiroy ochganligi, tol daraxtining barglari daladagi qo‘y-qo‘zilarning bir-biri bilan o‘ynagani kabi shitirlab raqsga tushganligini tasvirlaydi. Shoir baytda o‘xshatish san’atidan foydalanganligini ham kuzatamiz.
O‘rlasa bulutlari gulchirar bog‘-u bo‘ston,
Tol yig‘ochlar yeng solishur o‘ynayurtek qo‘y-qo‘zi.
Adib g‘azalning oltinchi baytida tabiat husniga husn qo‘shuvchi purviqor tog‘larning tasvirini tashbeh, tanosub san’atlari orqali ifodalagan va mazmundorlik kashf etgan. Tog‘lar shunday g‘ozallikni aks ettirganki, oppoq qordek yuzlari, ajoyib mushk anbarli Rum atlasi, Xitoy chuzi (alvon rangli mato)laridan tikilgan to‘ni orqali ilk ko‘klamdagi tog‘larning yashillik bilan hali erib ulgurmagan oppoq qorning bir-biriga uyg‘unlashgan holati tasvirlangan.
Kirshani qor qani englik boqsa tog‘lar surati,
To‘nliqi tangsuq yipordin Rum xitoy atlas, chuzi.
Yettinchi baytda bahor guli- lola kosasidan suv ichgan bulbulning jo‘shib sayrashi, osmonda bahor elchilaridan biri turnalar ovoz chiqarib o‘tar chog‘da yosh qo‘zilarning sakrashlari tasvirlangan. Ijodkor tabiat manzarasini shu qadar aniq va go‘zal tasvirlaganki, misralar ko‘z oldimizda to‘laligicha namoyon bo‘lad.
Lola sag‘roqin icharda sayrar usrub sanduvach,
Turnalar un tortib o‘tarda sakrashur baqlan, qo‘zi.
Keyingi baytda ham mazmun izchil davom etgan. Ko‘klam va uning tarovati ufurib turganligini ko‘ramiz. Bahor osmonida qushlarning ko‘payishi qug‘u (oqqush), g‘oz, qil (qilquyruq), qarlug‘och (qaldirg‘och) vositasida ko‘rsatilsa, yerdagi jonivorlar harakatining jonlanishi os (oq suvsar), tiyin(olmaxon), kish (qunduzning bir turi), qunduz singari hayvonlar timsollari vositasida tasvirlangan. Rabg‘uziy baytda tazod va tanosub san’atidan foydalangan holda badiiylikni kuchaytirgan.
Ko‘kda o‘ynar, qo‘l solishur qug‘u, g‘oz, qil, qarlug‘och,
Yerda yugurub juft olishur os, tiyin, kish, qunduzi.
To‘qqizinchi baytda ijodkor bahor tasvirini daraxtga ko‘chirganligini ko‘ramiz. Baytda tol daraxtining shoxlarida to‘tiqushlarning chaq-chaqlashishi, qumri, bulbullarning tun-u kun (qori qiroat qilganidek) xonish qilishi bahorgi kayfiyatni yanada ko‘tarinkilik kasb etganini anglatadi. Bu yerda ham tanosub san’atidan mohirona foydalangan.
Tol yig‘ochlar minbarinda to‘ti qush majlis tutar,
Qumri, bulbul muqri bo‘lub un tuzar tun-kunduzi.
Ijodkor dunyoqarashi shu qadar bepayonki, eng nozik jihatlardan ham go‘zallik izlaydi. Tashbehlar bilan bezaydi. Kitobxonni yangi olam sari yetaklaydi. Ko‘ngilda ajib bir go‘zallikni paydo qiladi. Bu go‘zallikni g‘azalning oxirgi misralarida ham yaqqol ko‘ramiz.
G‘azal maqta’sida an’anaviy tarzda muallif taxallusi keltirilgan. Baytda o‘ziga xos xulosa berilgan bo‘lib, olamdagi go‘zallikdan ilhomlangan shoirning keyingi ijodiga bo‘lgan ishonchini yanada kuchaytirganligi ifoda etilgan.
Huri in ujmoh ichinda yeng solib tahsin qilur,
Yoz uza mundog‘ g‘azallar aymishda Nosir Rabg‘uziy.
G‘azalning barcha baytlari o‘zaro mantiqiy ip (bahor) bilan bog‘langan. Ana shu ichki bog‘liqlik g‘azal yaxlitligini ta’minlagan. Har baytning mazmuni o‘zidan oldingi baytlarga izchil bog‘langan. Demak, biz ushbu g‘azalni kompozitsiyasiga ko‘ra yakpora g‘azal, ya’ni turkiy adabiyotdagi ilk yakpora g‘azal deb hisoblaymiz. G‘azalda tabiat tasviri, bahor faslining go‘zalliklari va unga lirik qahramonning otashin muhabbati o‘z ifodasini topgan. Shuning uchun, ushbu she’rni mavzusiga ko‘ra peyzaj g‘azalga kiritamiz.
«Qisasi Rabg‘uziy» asaridan ishqiy g‘azal ham o‘rin olgan. Zulayhoning Yusufga tushgan otashin muhabbati, oshiqning qalbidagi his-tuy’ulari, ichki kechinmalari tasvirlangan g‘azal ayni shunday. U besh baytdan iborat. G‘azalning birinchi baytidan boshlab oshiq o‘zini shu kuyga solgan yor tasvirini keltirar ekan, baytda o‘zining hol-ahvoli ham birdek sezilib turadi. Ma’shuqning tashqi ko‘rinishi go‘zal tashbehlar bilan tasvirlangan. Ma’shuqning ko‘zlari xuddi yulduz, yuzi kunday yorug‘, qizilligi ko‘kdagi oy misoli jilva taratadi. Ko‘rinib turibdiki, ma’shuqning ko‘zlari yulduzga, yuzining yorug‘ligi kunduzga, qizilligi esa oyga o‘xshatilmoqda.
Jilva birla solnu chiqg‘an ol yangoklig‘ yoni qor,
Ko‘zlari yulduz, yuzi kun, olini ko‘kning oyidin.⁹
Ko‘rinib turganidek, ushbu g‘azalning qofiyalanishi an’anaviy emas. G‘azalning birinchi misrasidan boshlab toq misralar ochiq qolib, juft misralar bir-biriga qofiyadoshdir. G‘azalda o‘zaro qofiyalanuvchi maqta’ mavjud emas. Ikkinchi baytda oshiq ma’shuqning go‘zalligi bilan birga o‘z ahvolini ham tasvirlaydi. Bevosita ma’shuqqa qarata «ko‘rkingni ko‘rganim sari ko‘zlarim to‘ymaydi, ko‘rkka boy go‘zal, ko‘rkingdan zakot berish senga vojibdir» deya murojaat qiladi. Go‘yoki boy kishining zakot berishi vojib bo‘lgani kabi husn egasi ham o‘z husn boyligidan, unga zor bo‘lgan notavon, telbaga zakot berishi vojibligi ta’kidlanmoqda. Ushbu baytda alleteratsiya san’ati yaqqol ko‘zga tashlanadi. Ya’ni baytdagi so‘zlarning bosh harflari, deyarli, bir xil tovushdan tashkil topgan.
Ko‘rsayurman ko‘rkunguzni ko‘rgu bo‘lmas ko‘zginam,
Ko‘rk zakotin berki vojib qilsa ko‘rkning boyidin.
Keyingi baytda oshiq fidokorlik, jafokorlik xususiyatlari bilan tasvirlangan. Ya’ni oshiq qosh uchirib ko‘nglini asir olgan ma’shuq uchun jonini hech ikkilanmay berishga ham tayyor. U ma’shuqa ra’yini qaytargan oshiq haqiqiy oshiq bo‘lmaydi deb hisoblaydi. Baytda tazod san’atidan mohirona foydalanilgan.
Qosh otib ko‘nglumni olg‘an jon qo‘larsiz berayin,
Ul netak oshiq bo‘lurkim qaytsa ma’shuq ra’yidin.
To‘rtinchi baytda oshiq lirik chekinish qiladi. Qalbi larzaga keladi va qalb tug‘yonlarini oshkor qiladi. Oshiq yordan nogohon bir bo‘sa olishga uringan zamon, ma’shuq g‘azab bilan hayqiradi va bu oshiq yuragini o‘rtaydi, ma’shuqaning bir jumla so‘ziga ming bor jonini berib o‘lishga tayyor.
Nogahon bir qubla qo‘lsam o‘fqa birla hoyqirar,
Jon berib o‘lgay telim ul jumla qilg‘an hoyidin.
Shoir g‘azal maqta’sida an’anaga ko‘ra taxallus qo‘llaydi. Baytda shoir o‘z ahvoli xususida to‘xtalib, yor qoshi tagidagi jon oluvchi ko‘z shoirga boqqani hamon mast bo‘ladi va ta’bi turli so‘zlarni marjonday bir-biriga monand tuzadi. Natijada badiiylikka yo‘g‘rilgan asarlar paydo bo‘ladi.
Rabg‘uziy qul Nosiruddin ta’bi turluk so‘z tuzar,
Gulchirab usruk o‘lay ko‘z boqsa kuymoch qoshidin.
G‘azalni tahlil qilish orqali uning mazmun-mohiyatini anglaymiz. Demak, ushbu g‘azal mavzusiga ko‘ra oshiqona g‘azal hisoblanadi. Chunki unda ma’shuq va uning jamoli tasviri, uning jafokorligi, haqiqiy oshiqqa shavqatsizligi tasvirlangan. Oshiqona g‘azallarda ishq ikki xil talqin etiladi: ilohiy va majoziy. Ushbu g‘azalda majoziy ishq tarannum etilgan. Shakliy-poetik xususiyatiga ko‘ra oddiy g‘azal hisoblanadi. Kompozitsiyasiga ko‘ra yakpora g‘azal bo‘lib, har baytning mazmuni o‘zidan oldingi va keyingi baytlar bilan izchillikni hosil qilgan.
Asar tarkibidagi qissalar ichida axloqiy-ta’limiy xarakterga ega bo‘lgan g‘azal ham mavjud. Ushbu g‘azal an’anaviy yetti baytdan iborat bo‘lib, Rasul alayhissalom vafoti so‘zlari qismida keltirilgan. G‘azalda dunyoning qiymati, uning o‘tkinchiligi, sinov maydoni ekanligi xususida umumiy fikrlar berilgan.
G‘azalning birinchi baytidan boshlab shoir dunyo va insonlar hayotini tasvirlaydi. Bir tomonda balandparvoz hayqiriqlarni, ya’ni og‘izda gapirib amalda bajarmaydigan kimsalarni, bir tomonda esa ko‘zlardan oqqan hasratli ko‘zyoshlarni eshitganligini ta’kidlaydi.
O‘shbu dunyo ichra ko‘rdum bosh oyoq to‘lug‘ cho‘g‘i,
Tingla-yu turdum tugal yosh un sig‘it inchiq yig‘i.¹⁰
Keyingi bayt matla’dagi fikrlarni mantiqiy tarzda davomi sifatida keltiriladi. Dunyoning qiymati bir vaqtlar yashagan va olamdan o‘tgan jasadga o‘xshatilgan. Ikkisining ham umri o‘tkinchidir. Xuddi og‘u kabi foydasizdir, hidi og‘u hididan ham badbo‘yroqdir. Bu hayotda hech bir narsa abadiy emasligi misralarda tashbeh san’atidan foydalanilgan holda ochib berilgan.
Dunyo ermish bir o‘luksak qiymati yo‘q hech aning,
Asig‘i yo‘q, ul og‘u yanglig‘ ondin ortuq sasig‘i.
G‘azalning uchinchi baytida o‘ziga xos ramziylik bo‘lib, bu dunyodagi nafsiga qul bo‘lgan odamlarning nafs yo‘lida bir-birini o‘ldirishlarini, xiyonat, yolg‘onchilik kabi illatlarning ko‘payishini, bir o‘limtik (ya’ni mol-dunyo) atrofida bir-birini g‘ajishga tayyor itlar timsoli orqali tasvirlagan. Shoir bu yerda o‘xshatish san’atidan mohiroha foydalanganligini ko‘ramiz.
Bu o‘luksak tegrasida ko‘rdim ersa ko‘p telim,
Itlar urushib talashurlar bir birga bo‘lub yog‘i.
Baytning mantiqiy davomi bo‘lgan keyingi misralar orqali shoir nafs quliga aylanib bir- biriga dushman bo‘lib borayotgan odamlar va o‘tkinchi mol-dunyo ramziy o‘xshatish asosida tasvirlangan. Bu o‘tkinchi dunyoning qiymati bundan boshqa narsa emas.
Eng so‘nggi itlar o‘lar qolur arig‘siz sasig‘ et,
Mundin ortuq ermas ermish ushbu dunyo totig‘i.
Shoir beshinchi baytda tazod san’atidan mohirona foydalangan va insonlarga ibrat bo‘ladigan fikrlarni bildirgan. Bu keng dunyoga sig‘magan bandalarga o‘limidan so‘ng tor qabr ham kenglik qilishi, bu dunyoda topgani bir parcha mato ekanligini ta’sirchan misralarda ifodalaydi.
Na ekan tuproq ostin keng jahong‘a sig‘mag‘an,
Tor lahad ichra yoturlar yurkanib atlas, ag‘i.
Keyingi baytda dunyoning o‘tkinchiligi va bevafoligi, Ollohning eng yaqin bandasi Muhammad Mustafoga ham vafo qilmaganligi, u muborak pokizaga ham o‘limning achchig‘i kelib yetganligi tasvirlangan.
Mustafoqa jofiy dunyo qilmadi, ko‘rgil vafo,
Tegdi oxir arig‘qa bu o‘lumning achig‘i.
G‘azal maqta’sida shoir g‘azal boshidagi fikrlarni xulosalash bilan birga, so‘z ustalariga ibrat ruhidagi fikrlarni bildirgan. O‘ziga qarata «tun-kun vaqtingni behuda o‘tkazma, kuylagin, shirin tilingdan so‘zlarning a’losini chiqargin» deya ta’kidlaydi.
Rabg‘uziy Nosir tayanma tun-la kunduz ingranib,
Sayrag‘il, suchuk tilingdin so‘z chiqar so‘zlar sog‘i.
Ushbu g‘azal axloqiy- ta’limiy ruhda yozilgan. Kompozitsiyasiga ko‘ra yakporadir.
Rabg‘uziy shoir sifatida haqiqatni kuylagan, turkiy nazmning rivojiga hissa qo‘shgan ijodkordir. Jumladan, shoirning Yusuf payg‘ambar qissasi tarkibida kelgan shir-u shakar usulida yozilgan g‘azali muhim hisoblanadi. G‘azal arab va o‘zbek tillarida yaratilgan. Misralarda Zulayhoning Yusufni ko‘rishi va oshiq bo‘lib qolishi holatidagi ruhiy kechinmalari, oshiqlik iztiroblari kabilar tasvirlangan. G‘azalda arabcha baytlarning mantiqiy davomi sifatida turkiycha baytlar keltirilgan.
Yo subh al – bajhi yo zu’ an – nahor – mushtahar,
Anta ruhi vajhuq al – maymunu shams av al – qamar.
Demak, g‘azalning birinchi bayti o‘zaro qofiyalangan matla’dan boshlanadi. Baytning ma’nosi quyidagicha: Ey tong (subh)ning yuzlanishi, ey tongning otishi, sen mening ruhimsan, seni yuzing yo quyosh, yo oyga o‘xshaydi. Ushbu misralardan keyin kelgan turkiycha bayt birinchi baytda berilgan fikrni mantiqan to‘ldirgan hamda uning isboti sifatida keltirilgan. G‘azalda ishqiy mavzu yetakchilik qiladi. G‘azal oxirigacha arabcha-o‘zbekcha baytlardan tashkil topgan.
Elingiz chin to‘linoytek qinayur qirg‘u qaroq,
Yuzunguz kundun yoruqroq ko‘rkunguz kun yo qamar.

Talat al – ahzon va dahran fa – l – habibu qad jafo,

Abduhu lam yaat bil – kufran yavman bal shakar.

La’lin ochsa yinjulardin to‘klunur turluk latif,

Ul erinning totig‘inda qayda yetsun bol shakar.

Ruxuk er – rayhon nashran qad ya’uju bi – r – rajo,

Lafzuk al – mamzuju shaxdan sora al – ahl va – l – amr,

Ko‘rkunguzni kusayurmen erta goh bir kun bo‘lur,

Emgakim yavloq telim bor amgagan oxir emaz.

Kuntu fi – d – da’va muhiqqan lo bal ant al – xokim,

Yo habibi hokazo abd al – xazini qad aqtar.

Ko‘rkunga munglug‘ bo‘lubon ko‘rkini men kusayur,

O‘rtanur bag‘rim yoqildi yoshginam yultek oqar.

Zoka zabyun mustatilun fa – l – asvadu sinvuhu,

Qad ag‘ora al – qalbu minni summa aynohu asarr.

Qush bulunglarni tararda tekma bir bir er zulfdin,

Kin borar kindik yipor rihus – sabo bo‘lib esar.

Layluno sorat nahoran vajhahi an yankashif,

Va – n – nahoru mustaniru sora laylan an basar.

Ki yuraklik bek er erdim man eltib bulnadi,

Ko‘p cherikni bosti xonlar ishq cherikin kin bosar.

Kullamo tolabtu minhi bi – intiholin qublatan,

Lam yuhib illo sabab soqa qalbi va – n – kasar.

Rabg‘uziy Nosir qo‘rursa yuz o‘vurmas ishqdin,

Bek necha bushub so‘karsa qul qachon ko‘nglin kesar.¹¹
G‘azal maqta’sida shoirning taxallusi qo‘llanilgan. Mumtoz poetikamizda she’riy san’atlar xilma-xil bo‘lib, ularning har biri she’rga husn, badiiyat va go‘zallik baxsh etadi. Shir-u shakar ham she’riy san’at bo‘lib, she’rda ikki tildan birdek mohirona foydalaniladi. Bunda shoirdan alohida iste’dod talab qilinadi. Rabg‘uziy ana shunday iste’dod sohibidir.
«Qisasi Rabg‘uziy» asari xotimasida ham g‘azal o‘rin olgan. G‘azal «Xotimatu qisasi al- Rabg‘uziy» sarlavhasi ostida berilgan bo‘lib, o‘n besh baytdan iborat. Quyidagi bayt bilan boshlanadi:
O‘sh bitidim bu kitobni, ey eranlar er bo‘zi,
Bir yil ichra kechti aning yoyi qish yoz-u kuzi.
Ushbu misralar orqali shoir o‘z asarini bir yilda yozib tugatganini aytib o‘tadi. Keyingi baytlarda adibning asar yozish jarayonida tun-kun dam olmasdan mehnat qilganligini «qon chiqardim, tosh qazib»-deya izohlaydi. Asarni tugatib, Rum, Xitoy atlaslari bilan bezatib, Nosiruddin To‘qbug‘abek huzuriga olib borganligi tasviri ham keltiriladi. Keyin asarning mohiyati xususida so‘z yuritiladi. Ya’ni:
Oyati axbor asli aning, o‘zining oti «Qisas»,
Bosh azoqg‘a tegru boqsang tub yalovochlar so‘zi.

Avvali Odam Atomiz, oxiri xotami Rasul,

Bu tuzuk birla tuzuldi anbiyo mursal to‘zi.
Keyingi baytda Rabg‘uziyning faxriya so‘zlari keltirilgan. Ushbu misralar orqali adib o‘z asarining boshqa asarlardan qimmati yuqori ekanligini ifodalagan.
O‘zgalar ko‘p olamunchuq tuzdilar el tizginib,
Man guhar, dur yinju tuzdum kezmadim yobon yozi.
G‘azal so‘ngida asarning yozilib tugallangan yili hamda adibning taxallusi berilgan.
Yeti yuz o‘n erdi yilg‘akim bitildi bu kitob,
Tug‘mish erdi ul o‘g‘urda hut saodat yulduzi.

Kun tug‘ardin, kun botarg‘a koshki tegsa so‘zlarim,

Eshitgandin duo qo‘ldum miskin Nosir Rabg‘uziy.
Ushbu g‘azal shakliga ko‘ra oddiy, kompozitsiyasiga ko‘ra parokanda hisoblanadi. Mavzu jihatidan ko‘proq hasbi hollik kuchli. G‘azalning xotima o‘rinda berilganligi, asarning yaratilishi, tugallanishi, asar mazmun-mohiyatini nazmiy usulda ifodalanganligi ijodkor iste’dodidan darak berdi. O‘z navbatida asar badiiy qimmatini anglashga yordam beradi.
«Qisasi Rabg‘uziy» asari tarkibidagi qissalar ichida g‘azallarning turli ko‘rinishlari uchraydi. Jumladan, taxallussiz g‘azallar ham bor. Asardagi nazmiy parchalarning aksariyatini taxallussiz g‘azallar tashkil etadi. Bunday g‘azallar, asosan, har bir qissa boshida uchraydi va payg‘ambarlar madhini to‘ldirish hamda badiiy ta’sirchanlikni oshirish vazifasini bajaradi. Misol qilib, asar tarkibidagi «Qissasi Odam safiy alayhis-salom» qismidagi g‘azalni ko‘zdan kechiramiz. Dastlab qissa boshida saj’ usulidagi tavsifdan boshlanadi: «ul tuproqdin yaratg‘an, qudrat birla to‘ritgan, adiz ko‘kka og‘g‘an, ujmoh ichra kirgan, havvotek juft berilgan, iblis vasvasasiga ilingan, yorug‘ ujmohdin azrilg‘an qorong‘u dunyoga ingan, uch yuz yil rabbana zalamna anfusana (ey parvardigorimiz biz o‘zimizga o‘zimiz zulm qildik) teb yig‘lag‘an, va la takraba xazixiash- shajarata (yaqinlashmanglar mana bu daraxtga) xitobin eshitgan, summaij tabahu rabbuhu (keyin tanlab oldi uni parvardigori) tojin boshing‘a urgan, inna lloha istafa Aadama xil’atin (haqiqatan Olloh odamni tanlab oldi)qizgan, usjudu li Aadama (sajda qilinglar, ta’zim qilinglar, Odamga) karomati birla mukarram bo‘lg‘an va allama Aadama al- asma’a kullaha (va o‘rgatdi Olloh Odamga hamma narsaning otlarini) tashrifin bo‘lg‘an Odam safiy, ul xalifai vafiy».¹² Ushbu tavsiflardan keyin g‘azal keladi va xuddi shu ta’riflarni shoir nazmiy ko‘rinishda kitobxonga yetkazadi. Bizning fikrimizcha, shoirning bundan maqsadi shuki, qissaning quruq voqealardan iborat bo‘lib qolmasligi, asarning badiiy qimmatini oshirish va mukammal badiiy asar yaratish uchun shoirning o‘ziga xos usulidir. Shuni yoddan chiqarmaslik kerakki, shoir yashagan davrda arab tilining iste’mol darajasining balandlashishi hamda arab adabiyotidagi janrlarning turkiy adabiyotga kirib kelishi jarayoni o‘sha davr adabiyotida muhim omil hisoblanadi. Jumladan, g‘azal ham arab adabiyoti durdonasi bo‘lib, turkiy adabiyotga kirib kelishi aynan Rabg‘uziy yashagan davrga to‘g‘ri keladi. Bundan ko‘rinib turibdiki, o‘sha davr g‘azallari, xususan, turkiy adabiyotdagi ibtido g‘azallar ushbu ijodkorda uchraydi. Dastlab boshlangan ishda kamchiliklar, nuqsonlar bo‘ladi va bu kamchiliklar davrlar o‘tishi bilan yo‘qolib, mukammallashib boradi. Xuddi shunday Rabg‘uziy ijodidagi ilk turkiy g‘azallarda ham kamchiliklar kuzatiladi va keyingi davr ijodkorlari (Xorazmiy, Sayfi Saroyi, Haydar Xorazmiy, Sakkokiy, Atoyi, Gadoiy, Alisher Navoiy) tomonidan sayqallanib, mukammallik kasb etgan.
Hazrati Odam madh etilgan ushbu g‘azalning birinchi baytini ko‘zdan kechiramiz.
Haq yaratdi tangsuq Odamni tafiz yer ko‘rkidin,
O‘zga surat tuzdi andog‘ ajun ichra ilkidin.¹³
Biz insonning yaratilishi haqida ma’lum tushunchalarga egamiz va muqaddas kitobimiz Qur’oni karim oyatlaridan bilimlarimizni to‘ldirganmiz. Olloh yaratgan birinchi inson Odam Ato bo‘lib, u tuproqdan yaratildi. Baytda o‘sha qutlug‘ mo‘jiza haqida aytilmoqda, ya’ni buyuk Alloh tuproq (ko‘rk bu yerda yerning kamtarligi bo‘lib, kamtarlik a’lo ko‘rkdir)dan tansiq, ya’ni aziz Odamni yaratdi. Barcha mavjudodlardan buyuk qildi, boshqalardan o‘zgacha suratda yaratdi.Keyingi baytlarda ham Odam Atoga xos bo‘lgan voqealar ketma-ket davom ettirilgan.
Aytishlaricha, Haqdan farishtalarga farmon bo‘ldi. «Odamni nurdan yasalgan taxt ustiga o‘tqazib, yelkalariga ko‘tarib, jannatni kezsinlar». Bunga sabab shu ediki, Odam yaratilmasdan ilgari farishtalar: «Odam farzandlari fasod ishlarni qilgaylar, qon to‘kkaylar», deb o‘zlarini yuqori oldilar. Ularning bu so‘zlari Ollohga xush kelmadi. Hukm qildiki: «Odamni g‘iybat qildingiz, savoblaringiz bekor bo‘ldi. Ul savoblar sizlardan olinib, Odam farzandlariga berildi.O‘sha g‘iybatning jazosi shudir. Bu kun hamma farishtalar boring, Odam taxtini bo‘yningizga ko‘tarib, xizmatini bajo keltiring!» Xuddi shu voqealarning mohiyatini Rabg‘uziy quyidagi baytga singdirgan.
Taxtini ko‘turub farishta ujmoh ichra kivurib,
Tezginurda chiqmadilar hargiz aning erkidin.
Qissada keltirilishicha, Odam va Havvo nikohlanganlaridan keyin xitob keldi: «Ey Odam, jufting bilan jannatga kirgil, ne’matlardan yenglar» deya. Baytda ham aynan, shu voqea tasvirlangan.
Chiqdi Havvo birla bo‘lub xush tana’um qildilar,
Ichtilar ujmoh sharobin, yedilar et erkidin
Keyingi bayt ham Odam Ato bilan bog‘liq oyati karimalar sharhi sifatida keltirilgan. Asarda ta’kidlanishicha, Olloh taolo Odamga «Ismlar ilmi»ni o‘rgatdi. So‘ng jamiki narsalarni farishtalarga ko‘rsatib: «Agar sizlar rostgo‘y bo‘lsangiz, bu narsalarning otini menga aytib bering»,-dedi. Farishtalar ojiz bo‘lib: «Parvardigoro, Sen pokdursan, sen o‘rgatgandan boshqa hech bir ilmimiz yo‘qdir, o‘zgasini bilmasmiz»,- dedilar. Odamga farmon bo‘ldi: «Ey Odam, bularga anavi narsalarning nomlarini aytib bergil!» Odam ularning nomlarini aytib berdi: «Bu daraxt, bu tosh, bu suv…» Hamma narsalarning nomini jamiki tillar bilan bayon qildi. Shoir barcha tillar qatorida turkiy va forsiy tilga alohida urg‘u beradi.
Bildi asmo ilmini ul etu berdi belguluk,
Barcha tillar birla so‘zlar tozi forsiy turkidin.
Xabarda kelishicha, Odam jannat ichida yarim kun qoldi. U jahonning bir kuni bu dunyoning hisobida besh yuz yil bo‘ladi. Baytda Odamning Havvo bilan birga jannatda ne’matlardan tanovul qilib, yashaganligi aytilmoqda.
O‘rkada besh yuz yil anda jufti birla ovunub,
Ichdi sharbat sig‘raqinda yedi ne’mat tarkidin.
Aytishlaricha, farishtalar Odamni osmonga olib chiqdilar. Jabroil alayhissalom bir ot keltirdi. U mushk-anbardan yaratilgandi.Odam unga mindi.Jabroil alayhissalom tizginini tutdi.Hazrat Mekoil o‘ngida, Isrofil so‘lida yurib, osmonlarni kezdilar.
Mundi ujmohning buroqin kezdi aning tegrasin,
Hulla qizdi egniga ham boshg‘a urdi bo‘rkidin.
Rivoyat qilishicha, Ilon Odam va Havvo qarshisiga kelib to‘xtadi, uning tili tagidan Iblis so‘zladi. Odam uning so‘zlariga e’tibor bermagandi, Havvoga yuzlandi.Xotinlar ko‘ngli yumshoq bo‘ladi deb o‘ylagandi-da. Havvoga qarab dedi: «Tangri sizlarni nima uchun bug‘doy daraxtidan qaytarganini bilarmisan?» Havvo dedi: «Bilmasman». Iblis dedi: «Shuning uchun qaytardiki, kim daraxtdan meva yesa, u jannatda mangu qolur, o‘lim ko‘rmas». Havvoning bu so‘zlarga ko‘ngli moyil bo‘ldi, o‘rnidan turib o‘n qadam qo‘yib bordi-da, bir butoq sindirdi. Uni Odamga keltirib, «Bu butog‘ totli ekan, men yegandim hech nima qilmadi, sen ham yegil», dedi. Odam o‘sha chog‘da ahdini unutdi, ul luqmani og‘ziga soldi. Rabg‘uziy g‘azalning so‘nggi baytida Odam va Havvoning jannatdan quvilishi va uning sababini quyidagicha izohlagan:
Ozdi Iblis makri birla biruk erdi yolg‘uzin,
Ikki bug‘doy yedi chiqti sekkiz ujmoh mulkidin.
G‘azal kompozitsiyasida voqeabandlik ham sezilarli darajada mavjud, lekin parokandalik kuchli. Asarda payg‘ambarlar tavsif etilgan barcha g‘azal xarakteridagi parchalarda voqeabandlik va parokandalik xususiyatlari birdek ko‘zga tashlanadi. Agar turkiy voqeaband g‘azallar ibtidosi Xorazmiy ijodidan boshlangan desak, ushbu kashfiyotga «Qisasi Rabg‘uziydagi» nazmiy parchalar asos bo‘lib xizmat qilganligini bemalol ayta olamiz.
Taxallussiz lekin, kompozitsion xususiyatlarga ega bo‘lgan yuqoridagi kabi g‘azallar asar tarkibidagi deyarli barcha qissalarda uchraydi. Jumladan, Idris, Nuh, Hud, Solih, Ibrohim, Is’hoq, Lut, Yaqub, Yusuf, Dovud, Sulaymon, Yunus, Ilyos, Jirjis va Muhammad (s.a.v) haqidagi qissalarni keltirishimiz mumkin.
Ushbu g‘azal xarakteridagi nazmiy parchalardagi baytlar soni turli xil. Masalan: Idris, Is’hoq, Lut, Sulaymon, Ilyos, Jirjis payg‘ambarlarga bag‘ishlangan qissalar tarkibidagi g‘azallarda baytlar soni beshtani tashkil etsa, Nuh, Hud, Solih, Ibrohim, Yaqub, Yunus qissalarida yetti baytdan iborat. Bundan tashqari, Yusuf tavsifi keltirilgan baytlar soni oltitani, Dovud payg‘ambar qissasida esa to‘rttani tashkil etadi. Muhammad (s.a.v) qissasida esa birmuncha farqli bo‘lib, payg‘ambarimiz madhi beshta g‘azal orqali ifodalangan. Dastlab asar muqaddimasida an’anaga ko‘ra na’t sifatida olti baytli g‘azal keltirilgan. Keyingi to‘rtta g‘azal esa Muhammad (s.a.v) qissasidan joy olgan bo‘lib, birinchi, ikkinchi g‘azallar yetti baytni, uchinchisi o‘n bir baytni, to‘rtinchisi esa to‘rt baytni tashkil qiladi. Ushbu baytlarda payg‘ambarimizning martabasi, mo‘jizalarga boy hayoti, din yo‘lidagi xizmatlari badiiylikka yo‘g‘irilgan holda tasvirlangan. Quyida payg‘ambarimizga bag‘ishlangan g‘azallardan birini keltiramiz.
Tengrimizga chin topug‘soq odamiylar bilgasi,
Tub yalavoch ulug‘i ham sovchilarning tamg‘asi.

Anbiyo, mursal qamug‘ning o‘ngi ham so‘ngi uchun

Ilgaridin ko‘rmishitek ko‘rdi aning orqasi.

Yuz o‘vurib yorliqidin yondi ersa to‘ng arab,

Til ochib berdi tanuqluq ingani ham bug‘rasi.

Ishlari birla umansa Makka ichra yig‘ilishib,

O‘zi to‘lin oy mengizlik yulduz erdi tegrasi.

To‘ng biliklik och kechurganqursoqing‘a tosh tikib,

Bilmadi bug‘doy oshini ham yo‘q erdi arpasi.

O‘zi farshda, oti Arshda himmati andin adiz,

Yuzi kundin ko‘p yorug‘roq alni oymmg emgasi.

Qo‘lg‘ani mahshar kuninda ummatining yozuqi,

Mingani me’roj tuninda erdi ujmoh yo‘rg‘asi.¹⁴
Ushbu g‘azal Muhammad (s.a.v) qissasida «Na’tu oxirun nabiy alayhis-salom» sarlavhasi ostida berilgan. G‘azal yetti baytdan iborat. G‘azal misralari o‘zaro qofiyalangan matla’ bilan boshlanadi. Qolgan misralarning toq misralari ochiq qolib, juft misralari matla’ga qofiyadosh. Lekin shoir taxallusi keltiriluvchi maqta’ bayt keltirilmagan. Shuning uchun bu g‘azalni taxallussiz g‘azal deyishimiz mumkin. G‘azal shakliga ko‘ra oddiy, kompozitsiyasiga ko‘ra yakpora, g‘oyaviy- mavzu jihatdan esa na’t g‘azal hisoblanadi. G‘azalda payg‘ambarimizning martabalari, muborak nomlari, bajargan ezgu ishlari tavsiflangan. Kulminatsion nuqtasi sifatida payg‘ambarimizning me’roj tuni hamda Haq Taola bilan bo‘lgan aloqasini keltirish mumkin. Rasulullohning Buroq nomli otga minib yettinchi falakka ko‘tarilishi voqeasi Me’roj deb ataladi. Me’roj voqeasi «qurrat ul-ayn», ya’ni bir ko‘z ochib yumguncha bo‘lgan muddatda sodir bo‘lgan. Bunday hodisalar faqat Ollohning amri bilan bajariladi hamda makon va zamon tushunchasi nisbiy holatda bo‘ladi. Bu kabi voqealar bir necha marta sodir bo‘lgan. Me’roj tuni ham shulardan biri hisoblanadi. Payg‘ambarimiz Arshga yetib, Haqning jamolidan bahramand bo‘ladi va o‘z ummatlarining qiyomatga qadar qilgan gunohlarini kechirishini Ollohdan so‘raydi. Rabg‘uziy ushbu voqeaga ishora sifatidagi baytlarni keltirish orqali payg‘ambarimizning martabalari naqadar yuksak ekanligini yana bir karra tasdiqlaydi. Adibning ushbu asarni yozishidan maqsadi ham aynan shu, payg‘ambarimizning muborak nomlariga hamdu sa’nolar aytish edi. Bizning chamamizda, Rabg‘uziy bu ishni a’lo darajada bajargan.
«Qisasi Rabg‘uziy» dagi g‘azallarning ba’zilarini radifli, ba’zilarini radifsiz g‘azallarga ajratishimiz mumkin. Qissalarda payg‘ambarlar tavsif etilgan baytlarning radifli kelishini ko‘ramiz. Asar muqaddimasida payg‘ambarimizga bag‘ishlangan na’t g‘azal ham radifli g‘azal hisoblanadi. Yana shunday g‘azallar Ibrohim, Lut, Yaqub, Jirjis qissalarida mavjud. Shundan Ibrohim, Lut, Jirjis va Muhammad payg‘ambarga bag‘ishlangan g‘azallarda bir so‘zli radiflar qo‘llanilgan.
Evda tug‘g‘an, ernak emgan, tog‘da turg‘an Ibrohim,
Yulduz anglab, oyni tonglab, ko‘kka ing‘an Ibrohim.
(1-kitob,59-bet)
***
Ibrohimning haq qardoshi Hozar o‘g‘li erdi Lut,
Yorlig‘ ko‘p telim yillar quvonib o‘zi birla turdi Lut.
(1-kitob,87-bet)
***
Jirjis otlig‘ bir sotig‘chi ezgu mo‘min erdi ul,
Shom malikin ko‘rgali ko‘p mol birla keldi ul.
(2-kitob,70-bet)
***
Din sha’riat ro‘yati oliy qilg‘an Mustafo,
Kufru zulmat tug‘larin yerga cholg‘an Mustafo.
(1-kitob,10-bet)
Yaqub payg‘ambarga bag‘ishlangan g‘azalda esa, ikki so‘zli radif qo‘llanilgan.
Sovchi Is’hoq o‘g‘li teb bu oyni olg‘an Yaqub ul,
Olti xotundin o‘n ikki o‘g‘lon bo‘lg‘an Yaqub ul.
(1-kitob, 93-bet)
G‘azal o‘zbek mumtoz adabiyotida uzoq tarixga ega bo‘lgan lirik turning yetakchi janrlaridan biridir. Buning sababi shundaki, g‘azal o‘zining tuzilishi va ko‘lami jihatidan ixcham bo‘lib, o‘qilishi, esda qolishi qulaydir. U shoirlarga ishq-u, oshiqlik his-tuyg‘ularini, shuningdek boshqa ijtimoiy masalalarni mo‘jaz tarzda ifodalash imkonini beradi. G‘azal lirikaning yetakchi janri sifatida katta va o‘ziga xos yo‘lni bosib o‘tdi, har bir shoir yuragi uni yangiladi, har bir milliy adabiyotda u o‘zgacha ohang, sayqal topdi. Xususan, Rabg‘uziyni turkiy g‘azal asoschisi sifatida e’tirof etamiz. Turkiy g‘azalni yuqori cho‘qqiga ko‘targan Alisher Navoiy dahosi esa, asrlar osha yashayotgan tengsiz xilqatdir. Demak, XIV asr boshlarida turkiy adabiyotga kirib kelgan g‘azal janri, XV asrda o‘z cho‘qqisiga ko‘tarildi. Necha asrlardan beri bu janr yashab kelmoqda va barcha davrlarda uning iste’dodlari mavjuddir.
Xulosa qilib aytganda, Rabg‘uziyning bebaho merosi o‘zbek nasrining yetuk namunasi bo‘lishi bilan birga, mumtoz poetikamiz taraqqiyotiga poydevor bo‘lgan asar hisoblanadi.