Mundarija : kirish I. Bob. Маrkаziy оsiyodа ilm-fаn, mаdаniyat rivоjigа qo’shgаn hissаsi bilаn bоg’liq muаmmоlаr

kuzatish —» gеpotеza —» tajriba —nazariya
Kuzatish ilmiy tadqiqot uslubining»naza riya shunday elеmеntiki, buholda inson mazkur fan o’rganayotgan ob'еktning yoki g`odisalar xususiyatlarining o’ziga xos tomonlarini sеzgi a'zolari orqali qabul qiladi va u yoki bu axborotlarga ega bo’ladi. Insonning sеzgi a'zolari mukammal bo’lmaganligidan ba'zi bir xillari kеyingi elеmеntlarda kuzatiladi. Fan — bu tabiat va jamiyatning taraqqiyot qominiyatlarini ochib bcruvchi hanlda atrofdagi miihitga ta'sir ko'rsauivchi bilimlar tizimidir. Fanning asosiy vazifasi bilimlarni to'plash, iiiarni tekshirisli, haqqo-niyligini mantiqan va tajribada isbotlashdan iboraldir. Fan o'zi tadqiq qilayotgan voqea va fiodisafarning obyektiv qommiyailarini ochib bcradi. IImiy bilimlarning asosiy xususiyali uning tizilii bo'lishi, ya'ni bir bilimning ikkinchisi orqali manliqiy isbollanishidir. Ma'nosi bo'yicha iliniy bjliinlar haqiqatga iniilishligi, umumiy hodisalarni, butun olamni ladqiq etisbga garatjlganligi bilan belgilanadi.
O'zmahsadiga yelish ucliun bar bir fan nazariyjihatdan tizimlashgan bilimlar yig'indisi sifalida tadqiqot jarayonida xilma-xil ilmiy usuliardan foydalaiicidi. Fanning asosiy mahsadi shundan iboratki, iiaqiqatni yangli-shislidan, obyektiv bilimni subyektiv ilkrdaii, aniqlikni mavhumlikdan ajralislidir. Bumahsadga erishish flkrlash mantiqini va ramzlar kiritishni, aniq asboblar va tajriba qurilmalari yaratishni lahozo etadi.
Fanning asosiy funksiyasi obyektiv haqiqatni aniqlashdir. Shnnmg Lichun fan insonning amaliy faoliyati uchun zaruratdir.
Haqiqat haqiqiy va real borliqni kishi ongida to'g'ri aks ettiruvcrii' ishonchli bilim. U subyektiv va obyektiv bo'ladi,.
Haqiqatning obyektivligi darajasi va chegarasi rautlaqva nisbiy haqiqat Inshnnchasi orqali ifodalanadi. Mutlaq haqiqat lining obyektivligi bilan to'liq mos keladi. Mutlaq haqiqat voqelikiiing aniq, to'liq in'ikosidir. U abadiy haqiqatdir. Mutlaq haqiqatga alohida dalillargina (masalan, buyuk ohm va davlat arbobi Mirzo Ulug'bek) emas, balki asoslangan ilmiy qonunlar, qoidalar ham misol bo'la oladi. Lekin, har qanday haqiqat obyektiv va mutlaq bo'lib, doimo nisbiydir. Shuning uchun har qanday obyekt yoki jarayonning tarkibiy xususiyati chcksiz murakkab bo'lganligi sababli, ulami hech qachon to'laligicha bilish mumkin emas. Bu bilishning chcksizligi, uning chegarasi yo'qligini bildiradi. Yangi nazariyalar eskilanni butunlay inkor et'rnaydi, balki ularning qo'llanish sohasini chegaralaydi, Bularga klassik mcxanika (Galilcy-Nyuton mexanikasi), mexanika va kvant mexanikasi orasidagi munosabatlar misol'' bo'la oladi⁶.
Ilmiy bilimlar shakliga ko'pincha mua'mmolar, farazlar; nazariyalar, tamoyillar, kategoriyalar, qonunlar va datillar kiritiladi. Lekin, shu narsa ma'lumki, ba'zan yanglish daliilar ham bo'ladi, masalan, ko'p asrlar dayomida Quyosh Yer atrofida aylanadi, degah yanglish ta'limot hukmron bo'lgan (aslida csa tcskarisi). Dalil deb haqiqiy liodisa emas, balki uning mavjudligi to'g'risida xabar beruvchi bilimlar tushuniladi. Shuning uchun ilmiy bilimlarning hamma shakllari va birinclii holda dalillarning hatjiqiyligi qattiq tekshirishdan o'tishi kerak.
Ilmiy bilishda dalillarning ahamiyati to'g'risida fiziolog I.P.Pavlov' shunday degan: «Fanda qora ishni qilishni o'rganing. Tadqiqot o'tkazing, taqqoslang, daliilar yiging. Daliilar - olim uchun havoday zarur. Ularsiz. Siz hech qachon «ucha olmaysiz». Ularsiz nazariyangiz; qumq chaqiriqdir».
Muammo - bu hal qilinishi lozim bo'lgan jiddiy masala, olimlar tomonidan tushunilgan, lekin unga javob berish uchun bor bilimlar yetishmaydigan savoldir. Ilmiy muammoni to'g'ri tanlash juda muhimdir.'
Ilmiy gipoteza (faraz) - bu haqiqiyligi yoki noto'g'riligi hali isbotlanmagan bilimlardir. Faraz ilmiy tadqiqot ja'rayonini ma'lum yo'nalishda yo'naltiradi, yangi-yangi dalillarni va ma'lumotlanii to'plashga yordam beradi.
Nazariya — tiaqiqatligi isbotlangan bilimlardir. Nazariyaning ilmiy farazdan asosiy farqi, uning tasdiqlanganligi, isbotlanganligidir. Nazariya muayyan shakida rivojlangan obyektiv borliqning asosiy tomonlari munosabatlarini bilish jarayonida kclib chiqqan, boy, cliuqur ma'nodagi bilimlar yig'indisidir. Nazariyaning asosiy elementi lining tamoyillari va qonunlaridir.
Tamoyillar — nazariyaning eng nmumiy va asosiy holaticlir.
Fanlar qonunlari — o'rganilayotgan hodisa, obyekt va jarayonlarning umumiy aloqalarini nazariy tasdiqlar shaklida qayd ctadi.
Fanlar kategoriyalari — nazariyaning eng umumiy va muhim tusliunchalari bo'lib, u nazariya obycklining va prcdmetining xususiyallaiini bclgilaydi. Sliuni ta'kidlash kcrakki, nazariya miqdorva sifat jiliatidan o'zgarib tursa ham u ilmiy bilimlarning eng muvozanatli shakllaridan biridir. Ma'lumki, yangi-yangi faktlarning to'planishi nazariyani, uning tamoyillarini o'zgarishga olib keladi, yangj tamoyillarga o'lish esa o'z moliiyati bo'yicha yangi nazariyaga o'tish demakdir.
Umumiy nazariyalardagi o'zgarishlar nazariy bilimlar tizimida sifatty o'zgarishlarga olib keJadi, natijada, ilmiy inqilob ro'y bcmdi, Ilm-fandagi ilmiy inqiloblar N.Kopernik, I.Nyuton, A.Eynshlcyn kabi buyuk olimiarning ismlari bilan bog'liq.
Quyida ilmiy tadqiqotlarning asosiy usullari haqida qisqacha lo'xtalib o'lamiz.
l: Kuzatish — predmet va hodisalaming muayyanmahsadga hara-tilgan hissiy bilish usulidir. Ilmiy kuzatish dalillar yig'ish uchun o'tkaziladi. Lekin, kuzatishda kuzatuvchining kuzatilayotgan jarayon yoki hodisaga to'Hqbog'liqligi saqlanadi. Tadqiqolchi kuzatuvni olib borishda obyektni o'zgatira olmaydi, uni boshharolmaydi yoki nazorat qila olmaydi.
2. Eksperiment — kuzatishga haraganda faol xususiyatga ega bo'lgan taclqiqot usulidir. Ekspcriment kuzatishga nisbatan yuqoriroq darajadagi bilish usulidir. Ekspcriment paytida o'lchashlar olib boriladi, o'lganilayotgan hodisalar obyektiv baholanadi. Ilmiy ekspcriment hozirgi zamonda insoniyat amaliyotining muhim qismidir. Ilmiy tadqiqotlarning sohalariga qaiab, tadqiqot qilinuvchi predmetlarning tabiatiga harab, cksperimcntlar fikriy bo'lishi ham mumkin.
3. O'lchashlar — bilish jarayonida nareaning miqdor tavsifnomasini
aniqlash usulidir. O'lchov odatda, o'rganilayotgan prcdmetni aniq qayd ctilgan xossa va belgilatga ega bo'lgan boshqa biron-bir predmet bilan nisbatlash yo'li orqali amalga oshiriladi.
Analogiya — (moslik, aynanlik, o'xshashlik) narsa va hodisalar biror xususiyatfarning o'xshashligini o'rganish usulidir. Bu usul yordamida ikki yoki bir necha predmetning o'xshash xususiyatlari o'rganiladi. Masalan, fizikada analogiyaga tebranish konturidagi, bir uchi mahkamlangan prujinaning, suv yuzida suzib yurgan jismning, mayatnikning va hokazolaming tebranishlari misol bo'la oiadi. Analogiya usuli modellashtirish jarayonida ishlatiladi.
Modellashtirish — obyektning ayrim xususiyatlari va belgilarini uning o'zida emas, balki uning o'lchamlari kichiklashtirilgan, o'ziga aynan o'xshash nusxasida (modclida) ilmiy izlanishlar olib borish jarayonidir. Modellashtirish asosida tadqiq qilinayotgan obyekt bilan uning modeli o'rtasida o'xshashlik, muvofiqlik yotadi. Masalan, Borning atom modeli atomning murakkab xususiyatlarini aniqlashga imkon berdi.
Amaliy, texnika fanlarida, ko'pincha, ilmiy tadqiqotlar ham cksperimental, ham nazariy izlanishlarni o'z ichiga olgan birbutun holda olib boriladi,