Mundarija betlar kirish

Xo’jalik yurituvchi subyektlarda moliyaviy hisobot shakllari va ularni tuzish jarayonining uslubiyati va tahlili

Moliyaviy hisobotni tuzishdan oldin uning ko’rsatkichlari aniqligini ta’minlash maqsadida maxsus hisob-kitoblar amalga oshiriladi va bu moliyaviy hisobotni ishonchliligini oshiradi.
Shunday hisob-kitoblarning eng asosiysi xo’jalik yurituvchi subyekt mol- mulki, mablag’lari, debitorlik va kreditorlik qarzlari va boshqa buxgalteriya hisobi obyektlarini inventarizatsiya qilish hisoblanadi.
Inventarizatsiya- korxona mol-mulkini ro’yxat qilish va ma’lumotlarni buxgalteriya hisobi ma’lumotlari bilan solishtirishdir. Inventarizatsiya buxgalteriya hisobi usullaridan biri bo’lib, uning yordamida xo’jalik mablag’larining, korxona boshqa tashkilotlar bilan olib boradigan hisob-kitob munosabatlarining haqiqiy miqdori va summasi hisob ma’lumotlariga solishtiriladi va ular o’rtasidagi farq topiladi.
Buxgalteriya balansi moliyaviy hisobot elementlarining uchtasini, ya’ni aktiv, xususiy kapital va majburiyatlarni o’z ichiga oladi. Shuning uchun buxgalteriya hisobining aktivlar, xususiy kapital va majburiyatlarni hisobga oluvchi schyotlarning qoldiqlari asosida buxgalteriya balansi tuziladi. Ushbu schyotlarni buxgalteriya balansi schyotlari yoki doimiy schyotlari deb atashadi. Chunki bu schyotlar doimiy qoldiqqa ega bo’ladi va hisobot davri oxiriga yopilib ketmaydi. Buxgalteriya balansini tuzish ushbu schyotlarning dastlabki qoldig’i, hisobot davridagi aylanmasi va hisobot davri oxiriga bo’lgan qoldiq summasini to’g’ri aniqlashga bevosita bog’liqdir.
Balans aktivining “Uzoq muddatli aktivlar” bo’limini to’ldirish uchun zarur ma’lumotlarni aks ettiruvchi schyotlarning hisobot davri yakuniga bo’lgan summasini aniqlashda asosiy e’tibor ularning kirimi va chiqimi, eskirish summasini to’g’ri aniqlash hamda ularni schyotlarda aks ettirish bilan bog’liq ishlarini to’g’ri amalga oshirishni talab qiladi. Korxonalar amaliyotida uzoq muddatli aktivlarning kirimi va chiqimi bilan bog’liq bo’lgan xo’jalik muomalari ancha kam sodir bo’ladi. Ammo ularga eskirish hisoblash bilan bog’liq xo’jalik muomalari doimiy va uzluksiz amalga oshiriladi hamda ular sezilarli salmoqqa ega.
Balans aktivining “Joriy aktivlar” bo’limi moddalarini hisobga olish ancha murakkab jarayon bo’lib, buxgalteriya balansini tuzish uchun zarur ma’lumotlarni aniqlashga bir necha bosqichdan iborat hisob-kitob ishlarini amalga oshirishni talab qiladi.
Birinchi bosqichda joriy aktivlarning kirimi bilan bog’liq xo’jalik muomalarining buxgalteriya hisobi schyotlarida to’g’ri hisobga olinganligini tekshirish bilan bog’liq hisob-kitoblar, ya’ni ular kirimining summasini aniq hisobga olish.
Ikkinchi bosqichda joriy aktivlarning chiqimi, ya’ni ichki ehtiyojlar va zarurat bo’lganda tashqi ehtiyojlar uchun sarflanishi bilan bog’liq xo’jalik muomalarining to’g’ri hisobga olinganligini tekshirish bilan bog’liq hisob-kitoblar, ya’ni ular chiqimi summasini aniqlash.
Uchinchi bosqichda ishlab chiqarish xarajatlari summasini olingan mahsulot (ish, xizmat)lar va tugallanmagan ishlab chiqarish o’rtasida taqsimlash bilan bog’liq hisob-kitoblar. Bu bosqichda hisobot davriga tegishli xarajatlar summasi to’g’ri aniqlanganligiga alohida e’tibor qaratiladi. Shuningdek, taqsimlanadigan xarajatlar 2510-“Umumishlab chiqarish xarajatlari” va 3110-“Kelgusi davr sarflari” schyotlarida hisobga olinadigan xarajatlarning xarajat ob’yektlariga to’g’ri olib borilganligiga alohida e’tibor qaratilishi lozim.
Тo’rtinchi bosqichda “Тayyor mahsulot” va tovarlarning kirimga olinishi va ularning sotilgan qismiga tegishli xarajatlar summasini aniqlash bilan bog’liq hisob-kitoblar amalga oshiriladi.
Beshinchi bosqichda debitorlik qarzlarining harakati bilan bog’liq xo’jalik muomalalarining aniqligini ta’minlashga oid hisob-kitoblar amalga oshiriladi.
Balans passivining “O’z mablag’larining manbalari” bo’limi uchun zarur ma’lumotlarni shakllantiruvchi schyotlar unchalik katta hajmga ega emas. Bu bo’limni to’ldirishda asosiy e’tiborni taqsimlanmagan foyda, maqsadli moliyalashtirish va tushumlar, kelgusi davr sarflari uchun zaxiralar, kelgusi davr daromadlari kabi moddalarni hisobga oluvchi schyotlarning dastlabki qoldig’i, aylanmasi va oxirgi qoldig’iga qaratish lozim. Bu bo’limdagi “Ustav kapitali” moddasi faqat korxonaning ustav kapitali summasi o’zgarganda o’zgartiriladi.
Shunday qilib, buxgalteriya balansini tuzishdan oldingi hisob ishlarini to’g’ri amalga oshirish buxgalteriya balansini tuzish jarayonini yengillashtiradi va uning muvaffaqiyatli tugallanishini ta’minlaydi. Agar oldingi ishlar bexato amalga oshirilgan bo’lsa, buxgalter uchun faqatgina balans bo’limlarini to’ldirib chiqish ishlari qoladi.
Balans tuzishga qadar joriy yil oxiriga analitik schyotlarning oborot (aylanma)lari va qoldiqlari bilan Bosh daftardagi schyotlarning oborot (aylanma)lari va qoldiqlari yana bir bor taqqoslanishi zarur.
Joriy yil oxiriga bo’lgan balans ma’lumotlari su’yektning tashkiliy qayta qurilishi, tovar-moddiy zaxiralarining qayta baholanishi va boshqa shunga o’xshashlarni hisobga olgan holda, 3-ustunda, ya’ni kirish balansining ma’lumotlari yil boshiga ko’rsatiladi.
Balans moddalarining va umumiy summasining yil boshiga va yil oxiriga ma’lumotlarining bir-biriga mos bo’lishi uchun tasdiqlangan balans moddalari yil oxiriga bo’lgan balans moddalari va guruhlangan bo’limlariga mos keltirilishi shart.
Balans aktivining “Joriy aktivlar” bo’limida xo’jalik yurituvchi su’yektning qisqa muddatli aktivlarining summasi ko’rsatiladi.
“Ishlab chiqarish zaxiralari" (120-satr) moddasida 1000-"Materiallar", 1080- "Хo’jalik anjomlari va jihozlar", 1100-"O’stirishda va boquvdagi hayvonlar" schyotlarida hisobga olinadigan xom-ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, chiqindilarning qaytimi, yoqilg’i, sotib olingan yarim fabrikatlar (yarim tayyor mahsulotlar) va butlovchi buyumlar, ehtiyot qismlar, bo’sh idishlar va boshqa moddiy qimmatliklarning haqiqiy tannarxi ko’rsatiladi.
Ishlab chiqarish zaxiralarini hisobga olish uchun foydalanilgan 1510- "Materiallarni tayyorlash va sotib olish" va 1600-“Materiallarning qiymatidagi farqlar” schyotlaridagi ko’rsatilgan summalar “Ishlab chiqarish zaxiralari” moddasida aks ettiriladi.
Тugallanmagan ishlab chiqarish (130-satr) moddasida tugallanmagan ishlab chiqarish va ishlar (xizmatlar) bo’yicha sarflangan xarajatlar, ya’ni buxgalteriya hisobi schyotlar rejasining “Тovar-moddiy zaxiralari” nomli 2-bo’limning schyotlarida hisobga olinadigan xarajatlar ko’rsatiladi. Buning uchun tugallanmagan ishlab chiqarish, O’zbekiston Respublikasida «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi Qonun hamda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan 1999-yil 5- fevral kuni 54-son qarori bilan "Mahsulot (ish, xizmat)larni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risida"gi Nizomga muvofiq daromaddan olinadigan soliqni hisoblashda e’tiborga olinadigan rejalashtirish, hisobga olish va mahsulot (ish, xizmat) tannarxini kalkulyatsiya qilish bo’yicha uslubiy tavsiyanomalarga muvofiq hisoblangan bahoda aks ettiriladi.
Balansda Ustav kapitali va ta’sischilarning ustav kapitaliga qo’shishi kerak bo’lgan haqiqiy qarzi alohida ko’rsatiladi.⁸
"Qo’shilgan kapital" (330-satr) moddasida su’yekt o’z aksiyalarini nominal qiymatdan yuqori baholarda birlamchi sotishdan oldin olingan emissiya daromadlarining miqdori ko’rsatiladi. Ushbu ma’lumotlar 8521 "Emissiya daromadlari" schyotidan olinadi.

"Zaxira kapitali" (340-satr) moddasida su’yektning Nizomiga muvofiq foyda hisobidan tashkil qilingan zaxiralar mol-mulkini qayta baholashda tashkil etilgan zaxiralar, shuningdek beg’araz olingan mulklar va hissadorlik (o’rtoqchilik) jamiyatlarini mulklarini oshiradigan boshqa (pulli mablag’lardan tashqari) tushumlarning miqdori ko’rsatiladi. Bu moddalar uchun ma’lumotlar 8531- "Aktivlarni qayta baholash", 8523-"Тekinga olingan mulklar" schyotlarining ma’lumotlariga asosan to’ldiriladi.
Choraklik hisobotning "Тaqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)" (350- satr) moddasida sof (netto) foyda, ya’ni tayyor mahsulot, yarim-fabrikat, sotib olingan mahsulot, bajarilgan ish va ko’rsatilgan xizmatlarning sotilishidan aniqlangan moliyaviy natijalar, shuningdek muomalaviy daromadlar va tushumlar, 9430-"Boshqa muomalaviy sarflar" schyotidagi xarajatlar, su’yektning moliyaviy faoliyati bo’yicha daromad va xarajatlari, favquloddagi, ya’ni kutilmagan tasodifiy foyda va zararlarni aks ettiruvchi 9000, 9100, 9300, 9430, 9500, 9600, 9700 schyotlari bilan 9800 schyotda qayd qilinadigan hisobot yili mobaynida to’lanishi kerak bo’lgan soliqlar, shuningdek yakuniy hisoblanilgan foyda (daromad) solig’i va atrof-muhitni tozalash uchun mahalliy yig’imlarni aks ettiruvchi 9800-"Soliq va yig’imlarni to’lash uchun foydaning ishlatilishi" schyotlarining qoldiqlari o’rtasidagi farq ko’rsatiladi.
Hisobot yilining oxirida 9800-"Soliq va yig’imlarni to’lash uchun foydaning ishlatilishi" schyotlarining debetida yig’ilgan miqdor 9900-"Yakuniy moliyaviy natija" schyotining debetiga olib borilib, ushbu 9800 schyot yopiladi va 1-yanvar sanasiga qoldiq qolmaydi.
Hisobot yilida 9900-"Yakuniy moliyaviy natija" schyotida qoladigan qoldiq foyda (zarar) 8710-"Hisobot davridagi taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)" schyotining (zarar) debetiga yoki (sof foyda) kreditiga olib boriladi va ushbu 9900 schyot yopiladi.
“Uzoq muddatli qarzlar” (400-satr) moddasida boshqa korxona va muassasalardan (banklardan tashqari) olingan uzoq muddatli (to’lovni uzish muddati bir yildan kam bo’lmagan) qarz miqdorlari ko’rsatiladi.
Ijara beruvchidan uzoq muddatli ijara sharti bilan olingan asosiy vositalar bo’yicha qarzlarning holati 6910-"Тo’lanadigan tezkor lizing" schyotlarida hisobga olinuvchi kreditorlik qarzi ijarachi tomonidan 0310-"Uzoq muddatga ijaraga olingan asosiy vositalar" schyotida hisobga olinib, uning miqdori ham shu satrda ko’rsatiladi.
"Uzoq muddatli kreditlar" (410-satr) moddasida bank bilan kelishilgan holda ulardan olingan uzoq muddatli (to’lovni uzish muddati bir yildan kam bo’lmagan) kreditlar bo’yicha qarzlar miqdori ko’rsatiladi. Ushbu moddani to’ldirish uchun ma’lumotlar shu nomdagi 7510 schyotdan olinadi.
"Qisqa muddatli qarzlar" (420-satr) moddasida 6870- "Bankdan tashqari qarzlar" schyotida hisobga olinuvchi boshqa yuridik va jismoniy shaxslardan (banklardan tashqari) olingan qisqa muddatli (to’lovni uzish muddati bir yildan ko’p bo’lmagan) qarzlar bo’yicha qarz miqdorlari ko’rsatiladi.
Bundan tashqari ushbu moddada 6820, 6830 va 6890 schyotlarning ma’lumotlari ham keltiriladi.
"Qisqa muddatli kreditlar" (430-satr) moddasida bank bilan kelishilgan holda ulardan olingan (to’lovni uzish muddati bir yildan ko’p bo’lmagan) kreditlarning miqdori ko’rsatiladi. Shu bilan birga bu moddada yakka tartibdagi uy-joy, dala-hovli qurish, boshqa maqsadlar uchun xodimlarga berilgan bank ssudalari, shuningdek savdo korxonalariga ular tomonidan xodimlarga kreditga sotilgan tovarlar qiymatini qoplash bo’yicha olingan qarzlarning miqdori ham ko’rsatiladi. Ma’lumotlar 6810-"Bankning qisqa muddatli kreditlari" schyotidan olinadi.
"Хaridor va buyurtmachilardan (schyotlarga kelib tushgan) olingan bo’naklar" (440-satr) moddasida mahsulotlar yetkazib berish, ishlarni bajarish va xizmatlar ko’rsatish uchun 6310- "Хaridorlar va buyurtmachilardan olingan bo’naklar" schyotida hisobga olinuvchi xaridor va buyurtmachilardan keyingi hisoblashishlar bo’yicha olingan bo’naklarning miqdori ko’rsatiladi."Mol yetkazib beruvchilarga bo’lgan qarzlar" (450-satr) moddasida kirim qilingan moddiy qimmatlik, bajarilgan ish, ko’rsatilgan xizmatlar uchun mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga, shuningdek fakturalanmagan ТMZ uchun mol yetkazib beruvchilarga bo’lgan qarzlarning miqdori aks ettiriladi. Bundan tashqari, bu yerda 6010, 7010-"Mol yetkazib beruvchi va pudratchilarga to’langan schyotlar" 6020, 7020-berilgan vasiqalar schyotida hisobga olingan mol yetkazib berish, ishlarni bajarish va xizmatlar bilan ta’minlash uchun su’yekt tomonidan berilgan vasiqalar bo’yicha qarzlarning miqdori ham ko’rsatiladi.
"Byudjetga to’lovlar bo’yicha qarzlar" (460-satr) moddasida su’yektning byudjetga bo’lgan to’lovlarining barcha turlari bo’yicha, shu bilan birga o’zining xodimlaridan ushlanadigan daromad solig’i bo’yicha qarzlar 6410-"Byudjetga to’lov bo’yicha qarzlar" schyotida ko’rsatiladigan summalar aks ettiriladi.
"Mehnatga xaq to’lash bo’yicha qarzlar" (470-satr) moddasida hisoblangan, lekin hali to’lanmagan mehnat haqining miqdorlari 6710-"Mehnat haqi yuzasidan xodimlar bilan hisoblashishlar" va 6720-"Deponentlangan mehnat haqi" schyotlari bo’yicha qoldiq summalari ko’rsatiladi.
Balans hisoboti ma’lumotlari su’yektning tashkiliy qayta qurilishi, tovar- moddiy zaxiralarining qayta baholanishi va boshqa shunga o’xshashlarni hisobga olgan holda, 3-ustunda, ya’ni kirish balansining ma’lumotlari yil boshiga ko’rsatiladi.
Balans moddalarining va umumiy summasining yil boshiga va yil oxiriga ma’lumotlarining bir-biriga mos bo’lishi uchun tasdiqlangan balans moddalari yil oxiriga bo’lgan balans moddalari va guruhlangan bo’limlariga mos keltirilishi shart.⁹
Respublikamizda korxona moliyaviy natijasini aniqlashning uslubiyati ishlab chiqilgan bo’lib, u O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999- yil 15- fevraldagi 54-son Qarori (yangi tahriri 2003 yilda 444-sonli qaror bilan tasdiqlangan) bilan tasdiqlangan «Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi
to’g’risidagi Nizom»ga muvofiq xo’jalik yurituvchi su’yekt faoliyatining moliyaviy natijalari foydaning quyidagi ko’rsatkichlari bilan tasniflanadi:

• 
  mahsulotni sotishdan olingan yalpi foyda, bu sotishdan olingan sof tushum bilan sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi o’rtasidagi tavofut sifatida aniqlanadi:
  

bunda, YaF - yalpi foyda;

SSТ - sotishdan olingan sof tushum;
MТ - sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi;

• 
  asosiy faoliyatdan ko’rilgan foyda, bu mahsulotni sotishdan olingan yalpi foyda bilan davr xarajatlari o’rtasidagi tavofut va plus asosiy faoliyatdan ko’rilgan boshqa daromadlar yoki boshqa zararlar sifatida aniqlanadi:
  

bunda,
AFF – asosiy faoliyatdan olingan foyda; DХ – davr xarajatlari;

BD - asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar; BZ – asosiy faoliyatdan ko’rilgan boshqa zararlar;

• 
  xo’jalik faoliyatidan olingan foyda (yoki zararlar), bu asosiy faoliyatdan olingan foyda summasi plus moliyaviy faoliyatdan ko’rilgan daromadlar va minus zararlar sifatida hisoblab chiqiladi:
  

UFF = AFF+MD-MХ

bunda,
UFF - umumxo’jalik faoliyatidan olingan foyda; MD - moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar; MХ - moliyaviy faoliyat xarajatlari;

• 
  soliq to’lagungacha olingan foyda, u umumxo’jalik faoliyatidan olingan foyda plus favqulodda (ko’zda tutilmagan) vaziyatlarda ko’rilgan foyda va minus zarar sifatida aniqlanadi:
  

bunda,
SТF - soliq to’lagungacha olingan foyda;
FF - favqulodda vaziyatlardan olingan foyda; FZ - favqulodda vaziyatlardan ko’rilgan zarar;

• 
  yilning sof foydasi, u soliq to’langandan keyin xo’jalik yurituvchi su’yekt ixtiyorida qoladi, o’zida daromad (foyda)dan, to’lanadigan soliqni va minus qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa soliqlar va to’lovlarni chiqarib tashlagan holda soliqlar to’langunga qadar olingan foydani ifodalaydi:
  

bunda,
SF – sof foyda;
DS – daromad (foyda)dan to’lanadigan soliq; BS – boshqa soliqlar va to’lovlar.
Respublikamizdagi barcha korxonalar mulkchilik shakllari va qaysi tarmoqqa tegishliligidan qa’tiy nazar moliyaviy natijalarni aniqlashda ushbu tartib qo’llaniladi.
Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotni tuzishdan oldin buxgalteriya hisobining schyotlar rejasidagi daromadlar, xarajatlar, foyda va zararlarni hisobga oluvchi schyotlar yopilishi lozim.
Daromad schyotlari asosan ikki guruhga bo’linadi. Birinchisi 9000 “Asosiy faoliyatning daromadlarini hisobga oluvchi schyotlar” va ikkinchisi 9500 “Moliyaviy faoliyat daromadlarini hisobga oluvchi schyotlar”. Ushbu schyotlarda ochiladigan subschyotlar har bir korxonaning ishchi schyotlar rejasida aniq belgilanishi lozim. Daromadlarni hisobga oluvchi schyotlarni yopish uchun quyidagi buxgalteriya o’tkazmalari tuziladi.
Debet 9000 “Asosiy faoliyatning daromadlarini hisobga oluvchi schyotlar” Debet 9500 “Moliyaviy faoliyat daromadlarini hisobga oluvchi schyotlar” Kredit 9900 “Yakuniy moliyaviy natijalarni hisobga oluvchi schyotlar”
Ammo korxonalar faoliyatining o’ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda daromad schyotlarini yopish ikki bosqichda amalga oshirilishi mumkin. Birinchi bosqichda daromad schyotlari tarkibidagi 9040 “Sotilgan tovarlarning qaytishi” va 9050 “Хaridorlar va buyurtmachilarga berilgan chegirmalar” schyotlar yopiladi, ya’ni ushbu schyotlarning debetidagi summa 9000 schyotining debetiga olib boriladi hamda daromad summasini kamaytiradi. Shundan so’nggina ikkinchi bosqichga o’tiladi va yuqorida keltirilgan buxgalteriya o’tkazmasi orqali olingan daromad summasi 9900 schyotga o’tkaziladi. Asosiy faoliyatning boshqa daromadlarini ikki guruhga bo’lish mumkin. Birinchi guruhga asosiy faoliyatning boshqa muomalalaridan olingan foyda summasini kiritish mumkin. Ikkinchi guruhga esa asosiy faoliyatning boshqa daromadlarini olib borish mumkin. Asosiy faoliyatning boshqa muomalalaridan olingan foyda summasini aniqlash uchun dastlab 9200 “Asosiy vositalar va boshqa aktivlarning chiqib ketishini hisobga oluvchi schyotlar”da olingan foyda summasining qoldig’i aniqlanadi. Shundang so’ng ushbu qoldiq summa 9300 “Asosiy faoliyatning boshqa daromadlarini hisobga oluvchi schyotlar”ning foydani hisobga oluvchi schyotlariga o’tkaziladi.
Asosiy faoliyatning boshqa daromadlarini hisobga oluvchi schyotlarni yopish uchun quyidagi buxgalteriya o’ztkazmasi tuziladi:
Debet 9300 “Asosiy faoliyatning boshqa daromadlarini hisobga oluvchi schyotlar”
Kredit 9900 “Yakuniy moliyaviy natijalarni hisobga oluvchi schyotlar”
Korxonalar foydasi tarkibida favqulodda foydalar summasi ham hisobga olinadi va u 9710 “Favqulodda foydalar” schyotida hisobga olinadi. Ushbu schyotni yopish quyidagi buxgalteriya o’tkazmasi bilan rasmiylashtiriladi:
Debet 9710 “Favqulodda foydalar”
Kredit 9900 “Yakuniy moliyaviy natijalarni hisobga oluvchi schyotlar”
Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotda aks ettirladigan daromadlar va foyda summalari yuqoridagi hisob ishlarini bajarish orqali aniqlanadi.
Korxonalar faoliyatida sarflanadigan xarajatlarni moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotga kiritish uchun ularni hisobga oluvchi schyotlarni yopish bilan bog’liq bo’lgan hisob ishlari amalga oshiriladi. Buning uchun quyidagi schyotlarni yopish talab qilinadi:
9100 “Sotilgan mahsulot (tovar, ish, xizmat)larning tannarxini hisobga oluvchi schyotlar”;
9400 “Davr xarajatlarini hisobga oluvchi schyotlar”;
9600 “Moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlarini hisobga oluvchi schyotlar”; 9720 “Favqulodda zararlar” schyoti;
9800 “Soliqlar va yig’imlarni to’lash uchun foydaning ishlatilishini hisobga oluvchi schyotlar”.
Хarajat schyotlarini yopish uchun 9910 “Yakuniy moliyaviy natija” schyoti debetlanadi va xarajatlarni hisobga oluvchi schyotlar kreditlanadi. Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotni tuzishdan oldin yana bir bor daromad va xarajat schyotlaridagi summalar tekshirib chiqiladi va shundan so’ng hisobotni tuzishga kirishiladi.
Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotni tuzish tartibi.
Moliyaviy natijalarni aniqlash bilan bog’liq barcha hisob-kitoblar amalga oshirilgandan so’ng buxgalteriya hisobi schyotlari ma’lumotlari asosida hisobotni tuzishga kirishiladi.
Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotning 010-satrida mahsulot, tovarlar, ishlar va xizmatlarni sotishdan olingan tushum ko’rsatiladi. Bu satrda soliqlar (qo’shilgan qiymat solig’i, aksiz solig’i) hamda qaytarilgan tovarlar va tayyor mahsulotning qiymati, xaridorning sotish narxlaridan chegirmalari qo’rsatilmaydi. Asosiy faoliyati mol-mulkni ijaraga berish hisoblangan korxonalar ushbu satrda joriy hisobot davriga tegishli bo’lgan daromad summasini ko’rsatadi. Shuningdek, vositachi korxonalar ham xuddi shu satrda komission haqlar summasini aks ettiradi.
“Sotilgan mahsulot (tovar, ish, xizmat)larning tannarxi” moddasi bo’yicha (020-satr) sotilgan mahsulot (tovar, ish, xizmat)lar tannarxining summasi ko’rsatiladi. Ushbu satrda savdo korxonalari sotilgan tovarlarning xarid qiymatini aks ettiradi.
“Mahsulot (tovarlar, ishlar va xizmatlar) sotilishidan olingan yalpi foyda (zarar)” (030-satr) summasi sof tushum bilan sotilgan mahsulot (tovarlar, ishlar va xizmatlar) tannarxi o’rtasidagi farq (010-satr-020-satr) summadan iborat bo’ladi.
“Davr xarajatlari, jami” moddasida (040-satr) “Realizatsiya xarajatlari” (050-satr), “Ma’muriy xarajatlar” (060-satr), “Boshqa operatsion xarajatlar” (070- satr), “Kelgusi soliq solinadigan bazadan chiqariladigan hisobot davri xarajatlari” (080-satr) o’z ichiga oladi va shu nomdagi schyotlar ma’lumotlari asosida tuziladi. “Asosiy faoliyatdan boshqa daromadlar” moddasi (090-satr) asosiy faoliyatning boshqa daromadlari: asosiy vositalar va aktivlarning chiqib ketishidan foyda, undirilgan jarimalar, penya va neustoykalar, o’tgan yillar foydasi, qisqa muddatli ijaradan daromadlar, kreditorlik va debitorlik qarzni hisobdan
chiqarishdan daromadlar, hizmat ko’rsatuvchi xo’jaliklarning daromadlari, tekin moliyaviy yordam va boshqa operatsion daromadlar ko’rsatiladi.
“Asosiy faoliyatdan foyda (zarar)” moddasida (100-satr) mahsulot (tovar, ishlar va xizmatlar) sotilishidan olingan yalpi foyda (zara)dan (030-satr) davr xarajatlari summasini (040-satr) ayirish hamda asosiy faoliyatdan boshqa daromadlar summasini (090-satr) qo’shish yo’li bilan aniqlanadi.
“Moliyaviy faoliyatdan daromadlar jami” moddasida (110-satr) “Dividendlar ko’rinishida daromadlar” (120-satr), “Foizlar ko’rinishidagi daromadlar” (130- satr), “Uzoq muddatli ijaradan daromadlar (lizing)” (140-satr), “Valuta kurslaridagi farqlardan daromadlar” (150-satr) va “Moliyaviy faoliyatdan boshqa daromadlar” (160-satr) daromadlarni o’z ichiga oladi.
“Moliyaviy faoliyatdan xarajatlar jami” moddasida (170-satr) “Foizlar ko’rinishida xarajatlar” (180-satr), “Uzoq muddatli ijara (moliyaviy lizing) bo’yicha foizlar ko’rinishidagi xarajatlar” (190-satr), “Valuta kurslaridagi farqlardan xarajatlar” (200-satr) va “Moliyaviy faoliyatdan boshqa xarajatlar” (210-satr) larni o’z ichiga oladi.
“Umumxo’jalik faoliyatidan foyda (zarar)” moddasi bo’yicha (220-satr) korxonaning umumxo’jalik faoliyatiga doir asosiy faoliyatdan foyda (zarar) summasiga (100-satr) moliyaviy faoliyatdan daromadlar summasini (110-satr) qo’shish va moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlar summasini (170-satr) ayirish yo’li bilan aniqlangan moliyaviy natijalar ko’rsatiladi.
“Favqulodda foyda va zararlar” moddasi bo’yicha (230-satr) favqulodda hodisalar natijalari ko’rsatiladi, “Daromadlar (foyda)” ustuni 9710-“Favqulodda foydalar” hisobvarag’ining ma’lumotlari, “Хarajatlar (zararlar)” ustuni esa 9720- “Favqulodda zararlar” hisobvarag’ining ma’lumotlari bo’yicha to’ldiriladi.
“Daromad (foyda) solig’ini to’lashga qadar foyda (zarar)” moddasi bo’yicha (240-satr) +/-belgisini hisobga olgan holda 220 va 230-satrlarni qo’shish natijalari aks ettiriladi. Ushbu satr natijasi daromad (foyda) solig’ini hisoblashda asos bo’ladi.
“Daromad (foyda) solig’i” moddasi bo’yicha (250-satr) hisobot davri boshidan hisoblangan 9810-“Daromad (foyda) solig’i bo’yicha xarajatlar” hisobvarag’idagi summalar ko’rsatiladi.
“Foydadan boshqa soliqlar va yig’imlar” moddasi bo’yicha (260-satr) yil boshidan hisoblangan qonun hujjatlariga muvofiq korxona o’z foydasidan to’laydigan soliqlar va yig’imlar summasi aks ettiriladi.
Amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq soliq solishning maxsus tartibi nazarda tutilgan korxonalar 260-satr bo’yicha hisoblab yozilgan yagona soliq, yalpi daromaddan soliq, yagona yer solig’i summasini aks ettiradi.
“Hisobot davrining sof foydasi (zarari)” moddasi bo’yicha (270-satr) hisobot davrining pirovard moliyaviy natijasi ko’rsatiladi, u 240-250-260-satrlar ayirmasi sifatida belgilangan.
“Budjetga to’lovlar bo’yicha ma’lumot”da (280-430 satrlar) korxonalar tomonidan soliq qonunchiligiga muvofiq hisoblab yozilgan va to’lanadigan soldiqlar turlari bo’yicha budjetga to’lovlar ko’rsatiladi. Mazkur ma’lumotnomada 440-satr bo’yicha korxonalar tomonidan hisoblab yozilgan va to’lanadigan budjetga to’lovlarning yakuniy summasi ko’rsatiladi.¹¹
Pul oqimlari to’g’risidagi hisobotning «Mahsulot (tovar, ish va xizmat)larni sotishdan kelib tushgan pul mablag’lari» (010-satr) moddasida yuklab yuborilgan mahsulot (tovar, ish va xizmat)lar uchun hisobot davrida korxonaning bankdagi hisob-kitob schyotiga va kassasiga kelib tushgan pul «material, tovar va xizmatlar uchun mol yetkazib beruvchilarga to’langan pul mablag’lari» (020-satr) moddasida materiallar, tovarlar, ish va xizmatlar uchun mol yetkazib beruvchilarga to’langan pul mablag’lari summasi ko’rsatiladi.
«Хodimlarga va ular nomidan to’langan pul mablag’lari» (030-satr) moddasida xodimlarga to’langan mehnat haqi, mukofotlar, maqsadli davlat fondlariga to’lanmalar, byudjetga to’langan daromad solig’i, kasaba uyushmasiga ajratmalar, aliment to’lovlari, turar joy fondiga to’lovlar, xodimlarga berilgan bank kreditlari bo’yicha to’lovlar va shunga o’xshash assadan va bankdagi schyotlardan to’lanadigan boshqa pul mablag’lari ko’rsatiladi.
«Operatsion faoliyatning boshqa pul tushumlari va to’lovlari» (040-satr) moddasida olingan royalti, turli rag’batlantirishlar va boshqa daromadlar, savdo korxonalari bilan tuziladigan bitimlar bo’yicha olingan komission yig’imlar aks ettiriladi.
«Jami operatsion faoliyatning sof pul kirimi/chiqimi» (050-satr) moddasida plus, minus, alomatlariga qarab yuqoridagi satrlarning yig’indisi aks ettiriladi.
Asosiy vositalarni xarid qilish va sotish moddasi bo’yicha (060-satr) korxonalar «Chiqim» ustunida mahsulot yetkazib beruvchilarga to’langan asosiy vositalarni xarid qilganlik uchun pul mablag’lari summasini, «Kirim» ustunida esa- asosiy vositalarni sotishdan kelib tushgan mablag’lar summasini ko’rsatadilar.
Nomoddiy aktivlarni xarid qilish va sotish moddasi bo’yicha (070-satr) korxonalar «Chiqim» ustunida nomoddiy aktivlarni xarid qilganlik uchun mol yetkazib beruvchiga to’langan pul mablag’lari summasini, «Kirim» ustunida esa- nomoddiy aktivlarni sotishdan kelib tushgan pul mablag’lari summasi ko’rsatiladi.
Uzoq muddatli va qisqa muddatli investitsiyalarni xarid qilish va sotish moddasi bo’yicha (080-satr) «Chiqim» ustunida qimmatli qog’ozlar va investitsiyalar boshqa dastaklarini xarid qilish uchun to’langan foizlar ko’rsatiladi,
«Kirim» ustunida esa qimmatli qog’ozlar va investitsiyalar boshqa dastaklarini sotish natijasida kelib tushgan pul mablag’lari summasi ko’rsatiladi.
Investitsiya faoliyatining boshqa pul tushumlari va to’lovlari moddasining (090-satr) «Chiqim» ustunida boshqa investitsion faoliyat uchun to’langan pul mablag’lari summasi, «kirim» ustunida esa olingan pul mablag’lari summasi aks ettiriladi.
«Jami: investitsiya faoliyatiga oid sof pul oqimi/chiqimi» moddasi bo’yicha (100-satr), «kirim» ustunida «+» va «chiqim» ustuni bo’yicha «-» belgisining ta’sirini hisobga olgan holda (060,070,080,090-satrlarni) jamlash natijasi ko’rsatiladi.
«Olingan va to’langan foizlar» (110-satr) moddasining «Kirim» xonasida olingan, «Chiqim» xonasida to’langan foizlar summasi aks ettiriladi.
«Olingan va to’langan dividendlar» moddasi bo’yicha (120-satr) «kirim» ustunida olingan dividendlar summalari, «chiqim» ustunida esa to’langan dividendlar summalari aks ettiriladi.
Aksiyalarni chiqarishdan yoki xususiy kapital bilan bog’liq bo’lgan boshqa instrumentlardan kelgan pul tushumlari (130-satr) moddasida xususiy kapital bilan bog’liq hisobot davrida chiqarilgan (sotilgan) aksiyalar yoki boshqa instrumentlar bo’yicha aksionerlardan kelib tushgan pul mablag’lari summasi aks ettiriladi.
«Хususiy aksiyalar sotib olingandagi pul to’lovlari» (140-satr) moddasida keyinchalik tarqatish yoki bekor qilish uchun korxona qaytarib olgan xususiy aksiya egalariga to’langan pul mablag’lari summasi ko’rsatiladi.
«Uzoq va qisqa muddatli kredit va qarzlar bo’yicha pul tushumlari va to’lovlari» (150-satr.) moddasining «Kirim» xonasida hisobot davrida tushgan kredit va qarzlar, «Chiqim» xonasida to’langan kreditlar va qarzlar ko’rsatiladi.
«Uzoq muddatli ijara (moliyaviy lizing) bo’yicha pul tushumlari va to’lovlari» (160-satr.) moddasining «Chiqim» xonasida ijara (lizing)ga beruvchiga to’langan summa, «Kirim» xonasida – ijara (lizing)ga oluvchidan tushgan pul mablag’lari summasi ko’rsatiladi.
«Moliyaviy faoliyatning boshqa pul tushumlari va to’lovlari» (170-satr.) moddasining «Chiqim» xonasida boshqa moliyaviy foliyat bo’yicha to’langan,«Kirim» xonasida olingan pul mablag’lari ko’rsatiladi.
«Jami: moliyaviy faoliyatning sof pul kirimi/chiqimi» (180-satr.) moddasida 110, 120, 130, 140, 150, 160, 170- satrlarning plus summalarini jamlab «Kirim» xonasida, minus summalarini jamlab «Chiqim» xonasida aks ettiriladi.«Тo’langan daromad (foyda) solig’i» (190-satr.) moddasida to’langan daromad (foyda) solig’i summasi aks ettiriladi.
«Тo’langan boshqa soliqlar» (200-satr.) moddasida daromad (foyda) solig’idan boshqa to’langan soliqlar, boj va ularga tenglashtirilgan yig’im va ajratmalar summasi ko’rsatiladi.
«Jami to’langan soliqlar» (210-satr.) moddasida 190 va 200 satrlar summasi aks ettiriladi.
«Jami moliyaviy – xo’jalik faoliyatining sof pul kirimi / chiqimi» (220-satr.) moddasida 050, 100, 180, 210-satrlarning plus summalarini jamlab «Kirim» xonasida, minus summalarini jamlab «Chiqim» xonasida ko’rsatiladi.
«Yil boshidagi pul mablag’lari» (230-satr.) moddasida korxona balansining 320-satr 3-xonasida ko’rsatilgan pul mablag’larini xisobga oluvchi schyotlarnin (5000, 5100, 5200, 5500, 5600,5700) qoldiq summalari aks ettiriladi.
«Yil oxiridagi pul mablag’lari» (240-satr.) moddasida korxona balansining 320-satr 4-xonasida ko’rsatilgan pul mablag’larini hisobga oluvchi schyotlarning (5000, 5100, 5200, 5500, 5600, 5700) qoldiq summalari aks ettiriladi.
«Chet el valutasidagi pul mablag’larining harakati to’g’risida ma’lumot» bo’limida hisobot davrida korxonaning valuta mablag’larini harakati ko’rsatiladi.
Valuta mablag’lari muomalalari sodir bo’lgan paytda, valuta mablag’larining qoldiqlari esa hisobot davrining oxirgi sanasiga O’zbekiston Respublikasi Markaziy Banki belgilagan kurs bo’yicha O’zbekiston Respublikasi milliy valutasida aks ettiriladi.
«Yil boshiga qoldiq» (250-satr) moddasida korxonaning valuta schyoti va kassasida hisobot davri boshiga qolgan valuta mablag’lari summalari ko’rsatiladi.
«Jami valuta mablag’larining tushumi» (260-satr) moddasida 261, 262, 263, 264-satrlarda ko’rsatilgan valuta mablag’larining hisobot davridagi umumiy tushumi ko’rsatiladi.
«Jami sarflangan valuta mablag’lari» (270-satr) moddasida 271 dan 273- gacha satrlarda ko’rsatilgan korxona tomonidan turli maqsadlarga sarflangan valuta mablag’larining umumiy summasi ko’rsatiladi.
«Yil oxiridagi qoldiq» (280-satr) moddasida 250, 260, 270 satrlarning ma’lumotlari bo’yicha aniqlanadigan hisobot yil oxiriga qolgan korxonaning valuta schyotlarida va kassasida qolgan valuta mablag’i summasi ko’rsatiladi. Хususiy kapital to’g’risidagi hisobotda ustav kapitalining yil boshiga qoldig’i (010-satr). Ushbu ko’rsatkich buxgalteriya hisobining 8300 «Ustav kapitali (fondi)ning hisobvaraqlari»ning joriy yilning 1-yanvariga bo’lgan kredit qoldig’i ma’lumotlari asosida aniqlanadi.
Navbatdagi ko’rsatkich xususiy kapital shakllanishining boshqa manbalari (100-satr)da korxona ustav kapitali qiymatining o’zgarishi natijasida boshqa manbalardan qo’yilgan mablag’lar summasini ko’rsatadi. Yuqorida ta’kidlanganidek, ustav kapitalining yil oxiridagi qoldig’i (110-satr), yil boshidagi qoldiq summasiga (010-satr) xususiy kapital shakllanishining boshqa manbalari (100-satr)ni qo’shish orqali aniqlanadi.
Хususiy kapitalning ko’payishi (+), yoki kamayishi (-) (120-satr)ning ustav kapitalining ta’siridagi o’zgarishini ko’rsatadi. Bunda ustav kapitali summasining ko’payishi yoki kamayishi hisobiga xususiy kapital qanchaga o’sgan yoki kamayganligi to’g’risidagi ma’lumotlarni olish mumkin.
Aksiyadorlik jamiyatlari qaroriga muvofiq qimmatli qog’ozlarni emissiya qiladi, ya’ni chiqaradi va ularni aksionerlar o’rtasida joylashtiradi. Aksiyalarni nominal qiymatidan yuqori qiymatda sotish natijasida vujudga kelgan qiymatni 020-satrda, ya’ni qimmatli qog’ozlar emissiyasi ko’rsatkichida aks ettiriladi. Ushbu ko’rsatkichni to’ldirishdan oldin uning to’g’riligiga ishonch hosil qilish lozim. Buning uchun 8410-«Emissiya daromadi», 4610-«Тa’sischilarni ustav kapitaliga badallar bo’yicha qarzlari» va 5110-«Hisob-kitob» schyoti ma’lumotlari o’zaro tekshirilishi lozim. Ularning to’g’riligiga ishonch hosil qilingandan so’ng 8410-«Emissiya daromadi» schyotining kredit qoldig’idagi summa «Хususiy kapital to’g’risidagi hisobot»ning «Qimmatli qog’ozlar emissiyasi» ko’rsatkichining «Qo’shilgan kapital» ustuni (020-satr)ga yozib qo’yiladi.
Ustav kapitalini shakllantirishda paydo bo’lgan valuta kursi farqlari (040- satrda) buxgalteriya hisobida 8420-«Ustav kapitalini shakllantirish chog’ida valuta kurslaridagi farq» hisobvarag’ida aks ettiriladigan, ta’sis hujjatlarini ro’yxatdan o’tkazish sanasida va mablag’lar ustav sarmoyasiga haqiqatda kiritilgan sanada Markaziy bank kurslari o’rtasida yuzaga keladigan, korxonaning ustav sarmoyasini shakllantirish chog’ida hisobot davri uchun kurslardagi farq aks ettiriladi. Ushbu ko’rsatkichni to’ldirishdan oldin buxgalteriya hisobi schyotlari ma’lumotlari, shuningdek, ustav kapitalining ro’yxatdan o’tgan va to’langan vaqtdagi chet el valutasining kursi hamda ular o’rtasidagi farq summalar tekshirilishi lozim. Shundan so’ng ushbu ma’lumotlar hisobotning «qo’shimcha kapital» ustuniga yozib qo’yiladi.
Hisobotning «Хususiy kapital shakllanishining boshqa manbalari» ko’rsatkichi (100-satr)da qo’shimcha kapitalni shakllantirish uchun yo’naltirilgan boshqa mablag’lar ko’rsatiladi.
Yuqorida ta’kidlanganidek, «Yil oxiridagi qoldiq (110-satr) va xususiy kapitalning ko’payishi (+) yoki kamayishi(-)» (120-satr) ko’rsatkichlarini umumiy tartibda aniqlanadi.
«Uzoq muddatli aktivlarni qayta baholash» moddasi bo’yicha (030-satr) hisobot yilining birinchi kuni holati bo’yicha har yili qonun hujjatlarida belgilangan tartibda o’tkaziladigan asosiy fondlarni qayta baholashdan tashqari, asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar va boshqa uzoq muddatli aktivlarni qayta baholash summasi aks ettiriladi.
Ushbu ko’rsatkichni to’ldirish uchun yilning berilgan kuniga o’tkazilgan uzoq muddatli aktivlarni qayta baholashning hisob-kitobi va ularning buxgalteriya hisobi aktlarida aks ettirishlari lozim. Buning uchun 8510-«Mulkni qayta baholash bo’yicha tuzatishlar» va uzoq muddatli aktivlarni hisobga oluvchi schyotlar (0100, 0400 va b.q.)ning o’zaro bog’lanishi tekshiriladi.
Rezerv kapitaliga ajratmalar moddasi bo’yicha (050-satr) ta’sis hujjatlariga ko’ra qonun hujjatlarida belgilangan tartibda hisobot yili uchun rezerv kapitaliga ajratmalar summasi aks ettiriladi. Ushbu rezerv summasi korxona ta’sischilarining kelishuviga muvofiq qabul qilingan qarorda alohida ta’kidlanadi. Foyda hisobidan ajratiladi. Ushbu ma’lumotlarni hisobotga kiritishdan oldin ushbu qaror ma’lumotlari bilan 8710- «Joriy yilning taqsimlanmagan foydasi» schyotining hamda 8520-«Rezerv kapitali» schyoti ma’lumotlari o’zaro taqqoslanadi. Shundan keyin ushbu ma’lumotlar hisobotga kiritiladi.
Хususiy kapital to’g’risidagi hisobotda taqsimlanmagan foyda to’g’risidagi ma’lumotlarning aks ettirish jarayonida eng avvalo uning haqiqiyligini tekshirish lozim. Buning uchun amalga oshiriladigan hisob ishlarini bir necha bosqichda amalga oshirish lozim. Birinchi bosqichda hisobot davrining taqsimlanmagan foyda summasining to’g’riligi tekshirilishi lozim. Buning uchun 8710-«Hisobot davridagi taqsimlanmagan foyda» schyotining aylanmasining to’g’riligi va uning ma’lumotlarini «Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot»ning hisobot davrining sof foydasi (zarari) (270-satr) bilan hamda 9910-«Yakuniy moliyaviy natija» schyoti ma’lumotlari bilan taqqoslash lozim. Ikkinchi bosqichda esa «Buxgalteriya balansi»ning «Тaqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)» moddasi bilan bog’lanishi tekshirilishi zarur. Buning uchun 8710-«Hisobot davridagi taqsimlanmagan foyda» schyoti kredit qoldig’i bilan 8720-«Jamg’arilgan foyda (qoplanmagan zarar)» schyotining qoldig’i summalari yig’indisining buxgalteriya balansining 450-satridagi «Тaqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)» summasi bilan taqqoslanadi. Ushbu summalarning tenglamasi ma’lumotlarning to’g’riligini anglatadi. Shundan so’ng 8710-schyot ma’lumotlari 060-«Joriy yilning taqsimlanmagan foydasi (zarari)» satriga yoziladi.¹³