Mundarija Kirish … 4 I

Kuch transformatorlarining sovutish tizimlari

Belgi	Sovutish turlari
Мойли трансформаторлар		Quvvat kV*A
M	Moy va havoning tabiiy aylanishi	16000
D	Havoning majburiy va moyning tabiiy aylanishi	80000
MTS	Havoning tabbiiy va moyning majburiy aylanishi
DTS	Havoning va moyning tabiiy aylanishi	63000
MV	Suvning majburiy va moyning tabiiy aylanishi
TS	Suv va moyning majburiy aylanishi	160000
Quruq transformatorlar		Quvvat/kuchlanish kV*A/kV
S	Атмосфера ҳаволи очиқ ҳолатда	1600/15
SZ	Табиий ҳаволи ҳимояланган ҳолатда	1600/15
SG	Табиий ҳаволи герметик ёпиқ ҳолатда	1600/15
SD	Ҳавони пуфлаш ҳолатида	1600/15
Yonmaydigan suyuq dielektrikli transformatorlar
N	Yonmas dielektrikli tabiiy holatda
ND	Yonmas dielektrikli puflash holatida

Transformatorning yuqori kuchlash chulg‘amini VN, o‘rta kuchlash chulg‘amini SN va past kuchlash chulg‘amini NN deb ifodalash qabul qilingan. Har fazadagi chulg‘amlar soni jihatdan ikki yoki uch c

hulg‘amli yasaladi. Ko‘pincha transformatorning NN chulg‘ami ikki va undan ko‘p bir-biridan izolyasiyalangan o‘ramlardan tuzilib, bo‘laklangan chulg‘amlar deb ataladi.
Kuch transformatorining asosiy izolyasiyasining materiali qattiq dielektrikli transformator moyi bo‘lib, qattiq dielektrik sifatida maxsus kabel qog‘ozi, elektr kartoni, getinaks, yog‘och qo‘llaniladi.
1.3. Yuqori kuchlanishli o‘lchov transformatorlari
O‘lchov transformatorlari yuqori kuchlanishli elektr ta'minoti tarmoqlaridagi yuqori kuchlanish qiymatini va zanjirdan o‘tayotgan elektr tokini yuqori kuchlanishni uzmasdan masofadan o‘lchashga mo‘ljallangan.
O‘lchov transformatorlari, asosan, ikki turga bo‘linadi: tok transformatorlari va kuchlanish transformatorlari. Yuqori kuchlanishning klassiga qarab o‘lchov transformatorlarining tuzilishi turlicha bo‘ladi.
Tok transformatorlari yuqori kuchlash tizimlarining shinalarida oqadigan elektr tokini yuqori kuchlanishni uzmasdan past kuchlanishli nazorot tizimda o‘lchashga mo‘ljallangan. TFN markali tok transformatorlari 110 kV kuchlanishli shinalarda o‘tayotgan bir faza tokini 0,4 kV kuchlanishli ulchov asboblari bilan yerlangan pul'tlarda o‘lchashga mo‘ljallangan. Bunday tok tranformatorining chizmasi 1.3-rasmda keltirilgan.

1.3-расм. Ток ўлчов трансформатори.

Tok tranformatorining (1.3-rasm) birlamchi chulgʼami 1 toroid shaklada yasalgan. Ikkilamchi chulgʼami esa toroid shakladagi magnit oʼtkazgich oʼzakka oʼralgan. Birlamchi va ikkilamchi chulgʼamlar toroidlarining tekisligi oʼzaro perpendikulyar tekisliklarda joylashgan. Transformator bir yaxlit farfordan yasalgan ichi gʼovak idish-pokrishkaga 4 joylangan. Idish 4 ning tepasi qopqoq 2 bilan yopilgan va pasi bilan taglik 5 ga germetik oʼrnatilgan.

Farfor idishi (pokrыshkasi) 4 ning ichi transformator moyi bilan toʼldirilgan. Birlamchi chulgʼami 1 toroididan ikkita shina chiqib, idish 4ning yuqori qismiga oʼrnatilgan kirma izolyatorlar 6 va 7 ga ulab qoʼyilgan. Yuqori kuchla-nishli tok kiruvchi shina kirma 6 ga ulanadi va tok chiquvchi shina kirma 7 ga ulanadi. Yuqori kuchlanishli tok birlamchi chulgʼam 1 dan oʼtib, ikkilamchi chulgʼamining toroid shakladagi magnitoʼtkazgich oʼzagida magnit maydoni hosil qiladi. Bu magnit maydon esa past kuchlanishli ikkilimchi chulgʼamda oʼlchov kuchlanishini hosil qiladi.
Kuchlanish transformatorlari quruq, moyli va quyma izolyatsiyali qurilmalarga boʼlinadi. Moy transformatorining faol qismi – chulgʼamlar oʼralgan magnit oʼzagi moyga kirgazib qoʼyiladi. Quruq transformatorlarning faol qismi havoda joylashtiriladi. Quyma izolyatsiyali transformatorlarda faol qismi epoksid kompaundi bilan yaxlit blok shaklida quyib qoʼyiladi. Quruq transformatorlar 6 kV gacha kuchlanishni oʼlash uchun yasaladi. Quyma izolyatsiyali transformatorlar 35 kV 6 kV gacha kuchlanishni oʼlash uchun yasaladi. Moy transformatorlari 500 kV gacha kuchlanishni oʼlash uchun moʼljallanadi.
110 kV kuchlanishga moʼljallangan kaskad shaklida qurilgan moyli kuchlanish oʼlchov transformatorining magnit oʼzagi ulangan kuchlanish ishchi yuqori kuchlanishning yarmiga teng boʼlib, yuqori kuchlanishli toʼla izolyatsiyasi ikki yarim izolyatsiyaga boʼlinadi.
Kuchlanish 220 kV, 500 kV boʼlganda ikki, uch yoki toʼrt qismi ketma-ket ulangan kaskad sxasi boʼyicha quriladi.
1.4. Tortuvchi nimstantsiya kuvvat transformatorini himoyalari
Rele himoyani hisoblashdan oldin quyidagilar aniqlanishi kerak:
1.Rele himoyaga EUTQ tomonidan qoʼyilgan talablar.
Hisoblash uchun qabul qilingan himoyaning turini va uning printsipal sxemasini qabul qilish.
Himoya ulanadigan oʼlchov tok va kuchlanish transformatorlarining parametrlarini va uzgichlarining turlarini aniqlash.
Himoyani ishlash shartlarini aniqlash uchun va ularning sezgirligini tekshirish uchun hisoblash sharoitini (rejimini) qabul qilish kerak (yaʼni; maksimal ishlash toki, maksimal va minimal qisqa tutashuv toklari).
EUTQ talablari asosida nimstantsiyadagi quvvat transformatori uchun quyidagi himoya turlari qabul qilinadi:
1) transformatorni bakini ichidagi nosozlik asosida, gaz hosil boʼlishidan va moyini kamayishidan – gaz himoyasi;
2) quvvat transformatorni ichidagi fazalar orasidagi nosozliklardan – boylama diferentsial himoya (DZ) quvvat 6,3 MVА yuqori boʼlsa, agar quvvat 6,3 MVА kam boʼlgan transformatorlarda katta tok keskich himoyasi (UO) yuqori kuchlanish tomonida oʼrnatiladi. Аgar bu himoyaning sezgirligi Kg ≤ 2 boʼlsa unda, katta tok keskichi himoyasini oʼrniga yoʼnalgan diferentsial himoya qabul qilinadi;
3) sirtqi (tashqi) qisqa tutashuvdan – yuqori kuchlanish tomonida oʼrnatilgan maksimal tok himoyasi (MTZ) (yoki kuchlanish bilan blokirovka qilingan katta tok himoyasi);
4) ortiqcha yuklama toklardan, bir fazaga oʼrnatilgan – katta tok himoya;
5) transformatorni himoya, ogohlantirish signaliga ishlaydigan himoya;
6) nimstantsiyadan chiqib ketayotgan 6-10-35 kV havo liniyalarni bir fazali yer bilan nasos tutilishlaridan – izolyatsiyani buzilishini tekshirib turadigan yoki boshqa himoya, bu himoyalar faqat ogohlantirish signalga ishlaydi.
Nimstantsiyaning quvvat transformatorini himoyasini ikkita guruhga boʼlinishi mumkin:
a) ichki nosozliklardan himoyalash (gaz, diferentsiya, tok kesgich himoyalarga va moy qizishidan);
b) sirtqi qisqa tutashuvlardan kelib chiqqan katta tok himoyasi.
Nimstantsiyalarda himoyalar uchun operativ tok manba hisobida oʼzgaruvchan tok qabul qilinadi. Operativ tok manbalari hisobida oʼlchov tok transformatorlarga ehtiyoj transformatorlar, oʼlchov kuchlanish transformatorlar va taʼminlash blokiga ulangan zaryadlangan sigʼimlar hamda zaryadlash qurilmalar.
Transformatorning himoyasini loyihalashda hamma himoyalarni sxema zanjirlarini zaryadlangan kondensator bilan bogʼlash mumkin emas. Diferintsial va gaz himoyalarni operativ zanjirlarini manbasi hisobida zaryadlangan kondensatorlar qabul qilinadi. Yuqori kuchlanish tomonida oʼrnatilgan MTZ da RT-85 rele qabul qilgan boʼlsa, bu rele oʼrnatilgan tok keskich elementga ega boʼladi. Tok keskich qismi shuntlangan sxema asosida ishlaydi. MTZ shuntlangan sxemasi vaqtga bogʼlanmagan relelar RT-40, RVM-12, RP-321 asosida bajariladi. Qandaydir sabablar asosida deshuntlangan sxemadan foydalanish mumkin boʼlmaganda operativ tok manbasini kombinatsiyalashga toʼgʼirlagich bloklar tavsiya qilinadi. Birinchi navbatda toʼgʼirlangan operativ tok manbasi nimstantsiyani himoya sxemalarida loyihalanadi. Аgar elektromagnit yuritmali uzgichlar oʼrnatilgan boʼlsa, unda katta quvvatli taʼminlash blok BP-1002 oʼrnatiladi.

1.5. Transformatorning gaz himoyasi

Gaz relesi transformatorda elektr yoyi paydo boʼlganda moy va izolyatsion materiallari parchalanishi natijasida moydan ajralib chiqadigan gazlar tufayli harakatga keladigan reledir. Uning transformatorga ulanishi va tuzilishi 1.4-rasmda keltirilgan.

1.4-rasm Gaz relesi a)transformatirga ornatilishi b)tuzilishi

1.6. Transformatorlarni diferensial himoyasi

Nimstansiyada o‘rnatilgan quvvat transformatorini diferensial himoyasi RNT va DZT relelar asosida tuziladi. Ikki va uch cho‘lg‘amli transformatorlar AXKRK (RPN) bilan jihozlangan bo‘lsa, diferensial himoya RNT rele asosida tuziladi, agar AXKRS o‘rnatilmagan bo‘lsa, unda DZT rele asosida tuziladi.
Uch cho‘lg‘amli transformatorlarni cho‘lg‘amlari Y/Y/Δ shaklda ulangan bo‘lsa, diferensial himoyani sxemalarida kuyi kuchlanish cho‘lg‘am tomoniga uchta tok transformator o‘rnatiladi, ikki cho‘lg‘amli transformatorni Y/Δ – ulangan bo‘lsa himoya sxemasida quyi kuchlanish tarafida ikkita tok transformatori o‘rnatiladi, shu fazalarga ikkita rele o‘rnatilishi shart.
Uch releli sxemalar shu paytida ishlatiladi, agar himoyani sezgirligini oshirish kerak bo‘lganda yoki transformatorlarni quvvati 40 mVA va undan ko‘prok bo‘lganda, hamda uch cho‘lg‘amli transformatorlarni himoya qilishadi.
Diferensial himoyani hisoblashda quyidagilar hisoblanadi; tok va releni soni, o‘ramini soni, relelarni cho‘lg‘amini ulanish sxemasi va himoyani sezgirligi. Yechish quyidagi ketma-ketlikda olib boriladi.
Himoya qilinayotgan transformatorni har bir tomonidagi aylanib turadigan ikkilamchi nominal toklari topiladi (yuqori J_{2 yu}, o‘rta J_{2 u}, quyiJ_{2 к})
; ва , (1.1)
bu yerda ; ; .
Diferinsial himoyani ishga tushish toki quyidagi shartlardan aniqlanadi:

1. 
   tok transformatorini ruxsat etilgan xatoligi hamda AXKRS ishlayotgan transformatorni ag‘darish koeffisientiga ta'sir ko‘rsatishlarini inobatga olgan holda ayirma tok nisbatan sozlanadi.
   

, (1.2)
bu yerda: K _N –ishonchlilik koefitsienti K_N = 1,3;
ΔUn – cho‘lg‘amlarni yig‘inida rostlash diapazonini (oralig‘ini) yarim qiymati, sirtqi qisqa tutashuv tok o‘tadigan qismi, ikki cho‘lg‘amli transformatorlarni rostlash diapazoni 5 ±16% ΔUn 0,16 uch cho‘lag‘amli transformatorlarni rostlash diopazoni yuqori kuchlanish tomonida ±10% va o‘rta kuchlanish tomonida ± 5% – ΔUn = 0,15 I(3) k.t.max – sirtqi qisqa tutashuv toki qiymatini ikkilamchi tokini katta tomoniga keltirilgan (asosiy tomoni). Ikki cho‘lg‘amli transformatorlar uchun – bu quyi kuchlanish tomonidagi qisqa tutashuv toki, uch chulg‘amli transformatorlarida – o‘rta kuchlanish tomonidagi qisqa tutashuv toki;
b) to‘liq yuklangan transformatorni ishga tushirishdagi magnitlanish tokini inobatga olgan holda
, (1.3)
bu yerda K n – sozlashtirish (moslashtirish) koeffisienti, Kn = 1,3 agar RNT rele yoki Kn = 1,5 agar DZT rele qabul qilingan bo‘lsa.
. (1.4)
Dastlabki RNT-565 releni differensial himoyasida qo‘llanishi mumkinligi tekshiriladi, buning uchun himoyani sezgirligi aniqlanadi, sezgirligi Ksez ≥ 2 dan kam bo‘lmasligi kerak.
Ikki fazali qisqa tutashuv transformatorni ikkilamchi tomonida yuz berganda transformatorni ta'minlovchi tomonida uchburchak shaklda ulangan tok transformatorlarda nosozlik toklar o‘tadi. Unda himoya releda qisqa tutashuvni hisoblangan toki:
, (1.5)
releni ishga tushish toki, tok transformatorini ikkilamchi zanjiridagi keltirilgan tok:
. (1.6)
Unda sezgirlik koeffisienti:
(1.7)
Agar Ksez ≥ 2, unda hisobni RNT-565 rele asosida olib boriladi.
Himoya qilinayotgan transformatorni asosi tomonidagi RNT releni cho‘lg‘amli o‘ramini va ishlash tokini aniqlash.
. (1.8)
RNT cho‘lg‘amli hisoblangan o‘rami, asosiy tomonida o‘rnatilgan tok transformatoriga ulanadigan soni.
(1.9)
bu yerda Fr.n – RNT relesini ishga tushirish magnit yuritish kuchi, F=100 (A∙o‘ramlar soni).
Releda hisoblangan o‘ramani qabul qilishida shunga yaqin sonini qabul qilinadi, asosiy tomonida Wasosi.o‘rnt ≤ Wasos.hisob. nisbatan, uch-cho‘lg‘amli transformatorni himoya sxemasida asosiy ishchi cho‘lg‘amli Wasos.urn.=Wdif.o‘rtilgan (1.5-rasm), ikki cho‘lg‘amli transformatorni sxemasida esa ishchi cho‘lg‘amli (1.5-rasm) yoki ishchi va tenglashtiruvchi cho‘lg‘amidan biri
W_{асос.урн}.=W_{диф.ўртилган} + W_{тенг(I)ўрнат.}
Аsosiy boʼlmagan tomonidagi oʼramini quyidagi tenglama asosida aniqlanadi: , (1.10)
bu yerda: I_{2 асос}, I_{2асос бўлмаган} – ikkilamchi o‘ramini toklar (36) tenglama asosida aniqlanadi.
Tenglashtiruvchi cho‘lg‘am o‘ramining soni asosiy bo‘lmagan tomonida (1.5-rasm)
. (1.11)
Asosiy bo‘lmagan tomonidagi tenglashtiruvchi o‘ramini hisoblagan soniga eng yaqinini qabul qilamiz Wten.asos.ur.i.T. asosiy bo‘lmagan tomonidagi o‘ramini umumiy soni
. (1.12)
Asosiy tomonidagi Wasos.urn. va W asos.buln.o‘rnatilgan chulg‘amini o‘ramlari asosida himoyani sezgirligi koeffisienti:
, (1.13)
bu yerda (110-35 kV taminlovchi tomanida);
Ir.min – (1.4)-formula asosida topiladi.
Tok transformatorlarni 10% li xatoligini doirasida ishlashi tekshiriladi. Transformatorni ikkilamchi tomonida o‘rnatilgan tok transformatori chegaraviy karralik hisoblangan tok deb sirtqi qisqa tutashuvdagi eng katta tokiga teng tokni qabul qiladi.
Ko‘pincha qabul qilinadigan differensial RNT-565 va DZT-11 relelar qarshiligi Zr = 0,1 Om.
Agar dastlabki baholashda himoyani sezgirligi Ksez < 2 kam bo‘lsa, unda RNT releni qabul qilinmaydi. Differensial himoyani sezgirligini в)


г)


д)
1.5-rasm. Diferentsial himoyani bir chiziqli sxemalari:
a, b, v, g) – ikki cho‘lg‘amli transformatorlar uchun
d) – uch cho‘lg‘amli transformatorlar uchun

oshirish uchun himoyani DZT-11 rele asosida bajariladi. Tormozlash chulg‘amli differensial himoyani hisoblashda qo‘shimcha tormozlash chulg‘amini o‘ramini soni hamda uni himoyada o‘rnatiladigan joyi aniqlanadi.

a) Tormozlantirish chulg‘amini ulanish joyini aniqlanishda: ikki chulg‘amli transformatorlarda tormozlash chulg‘amili, differensial himoyani yelkalaridagi tok transformatorga ulanadigan joyida, qaysi biri energiya bilan ta'minlanmagan tomonida.
Uch fazali transformatorlarda odatda tormozlantirish chulg‘am ikkala yelkani yig‘indi toklari o‘tadigan tarafiga ulanadi.
b) Releni ishga tushish toki (1.1)-formula asosida topiladi.
v) DZT releni asosiy va asosiy bo‘lmagan tomonidagi chulg‘amlarini o‘ramasini aniqlashda toklar, RNT rele uchun aniqlangan toklarni aniqlanishiga o‘xshab topiladi.
g) Tormozlantirish chulg‘amli o‘rami quyidagicha topiladi:
, (1.14)
bu yerda: К_н = 1,5 – ishonchli koefitsienti;
ΔU_н – (1.2)-formulada ifodalangan;
W_р – tormozlash chulgam ornatilgan himoyani elkasidagi oramlar soni;
tg α = DZT-11 rele uchun– 0,87.
d)DZT-11 rele asosida tuzilgan himoyani sezgirligi, RNT rele asosida tuzilgan himoyaga o‘xshash ыilib aniqlanadi, yani (1.13)-formula asosida.
1.7. Transformatorning maksimal himoyasi (MTZ) va tok kesgich himoyasi
Nimstantsiyalar transformatorlarining quvvati 1000 kVA dan yuqori bo‘lsa katta tok himoya (MTZ) asosiy himoya hisoblanmaydi, bu himoya transformator va unga chegaradosh elementlarga (shina, liniya) rezerv himoya hisoblanadi. Shuning uchun 10 kV (yoki 35 kV) kirish tomonida MTZ ni o‘rnatilmasligi mumkin, energosistemaga ulangan tomoniga (35 yoki 110 kV) 2-pog‘onali MTZ o‘rnatiladi. Himoyani birinchi pog‘onasi ishga tushib yoki 35 kV tomonidagi kirish yacheykasida o‘rnatilgan uzgichni ishga tushiradi va ikkinchi pog‘onasi ishga tushganda transformatorni yuqori kuchlanish tomonidagi uzgichni ishga tushiradi. Odatda o‘zgaruvchan operativ tok manbasida ishlaydigan ikki komplektli himoyadan foydalanish soddaroq. 35/10 kV li transformatorni MTZ ochiq yulduz sxemasi asosida 2-releli asosida tuziladi. Agar qisqa tutashuv transformatorni ikkinchi cho‘lg‘ami tomonida yuz berganda himoyani sezgirligi kam bo‘lsa, unda sxemani qaytish simiga uchinchi rele o‘rnatiladi. Agar MTZ o‘zgaruvchan operativ tok manbasida shuntlangan bo‘lsa, relelarni sonini oshirish bilan sezgirligini oshirib bo‘lmaydi, chunki elektromagnit uzgich magnit g‘altaklari uzgichlarni yuritmalarida yetarli bo‘lmagani tufayli.
110/6-10 kV nimstantsiyalarda MTZ ikki rele o‘rnatilgan uch burchak sxema asosida qilinadi, 110/35/6-10 kV nimstantsiyalarda esa ikki yoki uch releli sxema asosida (agar o‘rta kuchlanish tomonida qisqa tutashuv yuz berganda sezgirligi kam bo‘lsa).
Quvvat transformatorlarni manbaga ulanish tomonida alohida o‘rnatilgan TFND yoki uzgichlarda o‘rnatilgan TVT tok transformatorlardan foydalaniladi. TVT-110 transformatorni minimal koeffitsiyenti Ptt = 150/5 va TVT-35 kV uchun Ptt =200/5 tashkil qilish kerakShuni eslatib o‘tish kerakki, transformatorni quvvati; 2,5MVA 35/6-10kV 6,3 MVA –110/6-10 kV va 10 MVA-110/35/6-10 kV li nimstantsiyalarda ikkita uzadigan (yoki ulaydigan) elektromagnitni minimal ishlash toki 5A bo‘lsa, o‘rnatilgan TVT ulangan shuntlanish sxemasi asosidagi MTZ kerakli sezgirlikka ega bo‘lmaydi. Shuning uchun alohida o‘rnatilgan (TFN yoki TFND) tok transformatorlardan foydalaniladi, chunki bu transformatorlarni pasaytirish koeffitsiyenti (Ptt) kamroq.
Transformatorlarni MTZ ni ishlash toki shinalarni himoyalariga qo‘yilgan shartlar asosida aniqlanadi. Agar ikki komplektli MTZ o‘rnatilgan bo‘lsa, yuqori kuchlanish tomonidagi MTZ pog‘onasini ishlash toki:
a) 6-10-35 kV tomonlarida o‘rnatilgan himoyalarni sezgirligi bilan moslashtirilgan holda topiladi, ya'ni
(1.15)
bu yerda K_н.с.=1,45 – kuchlanishni avtomatik holatda roslagich qurilma (RPN) bilan jihozlangan 35/6-10 kV transformatorni MTZ uchun;
K_н.с.=1,55 – RPN bilan jihozlangan 110/6-10 kV transformatorni KTX uchun;
I¹_x.n (к) – 6-10 kV tomonidagi KTX ni ishlash toki, yuqori kuchlanish keltirilgan toki.
b) Elektromagnit uzgich bilan (yoki ulaydigan elektromagnit) bilan shuntlangan MTZ ga releni moslashishi sharti asosida
(1.16)
bu yerda K n=1,2 : 1,4 – ishonchlilik koeffitsiyenti;
I n (eu) = 5A – uzadigan (yoki qo‘shadigan) elektromagnitli toki;
I mag = 0,6 A – tok transformatorini magnitlanish toki;
МТЗ ни ишлаш токи
релега ўрнатилган ток .
МТЗ ни сезгирлигини иккиламчи қисқа туташув токи асосида топамиз
(1.17)
bu yerda I p min – qisqa tutashuv transformatorni quyi kuchlanish tomonida yuz berganda reledagi tok U/Δ sxemadagi transfarmatordan keyin uch fazali qisqa tutashuv yuz berganda;
– ikki releli to‘liq bo‘lmagan yulduz shakli sxemaga ulangan KTX uchun;
– ucht releli KTX uchun;
– uch burchakli sxemaga 2 ta yoki uchta releli KTX uchun.
Uch g‘altakli Y/Y/Δ-0-11 sxemali transformatorni o‘rta g‘altak tomonidagi ikki fazali qisqa tutashuvda
– to‘liq bulmagan yulduz sxemali yoki ikki rele ulangan uchburchak sxemali MTZ uchun,
– uchta rele ulangan uchburchak sxemali MTZ uchun,
bu yerda
I_pmin=I⁽³⁾_к.т – transformatordan keyin yuz bergan 3 fazali qisqa tutashuv tokini himoya o‘rnatilgan qo‘lanishga keltirilgan qiymati;
Птт – himoya ulangan tok transformatorni koeffitsiyenti, Ptt = II ≥ III. Himoyani ishlash vaqtini oldingi himoyani ishlash vaqtidan bir pog‘ona ortiqcha qabul qilinadi, ya'ni
t_xnv =t_{old xnv} + Δt. (1.18)

Odatda transformatorlarda tok keskich himoya, 2-rele ulangan to‘liq bo‘lmagan yulduz shaklidagi sxema asosida tuziladi. Agar MTZ RT-85 rele asosida qilingan bo‘lsa, unda shu releni elektromagnit elementidan foydalanadi.

Tok keskich himoyani selektivli ishlash toki quyidagi shartlar asosida tanlanadi:

1. 
   sirtki qisqa tutashuvni maksimal tokiga nisbatan ishlash toki
   
2. 
   , (1.19)
   

bu yerda Kn – ishonchli koeffitsiyent Kn =1,3…1,4, RT-40 rele uchun va Kn=1,5 RT - 85 rele uchun;
–transformatordan keyin yuz bergan 3-fazali qisqa tutashuv tokini himoya o‘rnatilgan kuchlanishga keltirilgan qiymati.
b) transformatorni magnitlash tokini tebranishini inobatga olganda himoyani ishlash toki
I_{n (т.к.х.)} ≥ (3:5) I _ном, (1.20)
бу ерда – transformatorning nominal toki.
Tok kesgich himoyani sezgirligi
(1.21)
Tok kesgich himoyasining sezgirligi 2 dan kam bolmasligi kerak.

1.8. Hisobiy qism. Dastlabki ma'lumotlar va topshiriq

Dastlabki ma'lumotlar.
Nimstantsiya pasaytiruvchi transformatorining turi, quvvati va kuchlanishi: TDTNE – 25000/110 – 69 115/38,5/27,5.
Nimstantsiyaning 110 kV li shinasidagi qisqa tutashuv quvvati, MV·A (suratda – energosistemaning maksimum rejimida, maxrajda – minimum rejimida): 550/350.
27,5 kV li shinalardan ta'minlanuvchi fiderlarning vaqt bo‘yicha kutishi (vыderjka vremeni): 0,5 s.
Transformatorning tuman chulg‘amlari shinalaridan ta'minlanuvchi fiderlarning vaqt bo‘yicha kutishi (vыderjka vremeni): 0,7 s.
Vaqt kutish bosqichi Δt: 0,4 s.
Topshiriq.
Ushbu ishda o‘zgaruvchan tok otpaykali tortuvchi nimstantsiya uch chulg‘amli pasaytiruvchi transformatori uchun quyidagi himoyalarni hisoblash kerak: differentsial himoyani, tashqi qisqa tutashuvlardan maksimal tok himoyasini, yo‘naltirilgan maksimal, nonormal rejimlardan, ajratkich (otdelitelь) blokirovkasining himoyasini.
1.9. Transformatorning gaz himoyasi
Transformatorda elektr yoyi paydo bo‘lganda moy va izolyatsion materiallari parchalanish natijasida moydan ajralib chiqadigan gazlar tufayli harakatga keladigan rele, ya'ni RGChZ–66 turdagi gaz relesini tanlaymiz.
1.10. Transformatorning differentsial himoyasi
Transformatorning bo‘ylama differentsial himoyasini bajarish uchun sirkulyatsiyalanadigan toklarga ega bo‘lgan sxemasi qo‘llaniladi.
Liniya yoki generatordan farqli pasaytiruvchi transformator o‘ziga xos ayrim hususiyatlarga ega:
transformator kuchlanishga ulanganda uning magnitlovchi toki keskin oshishi;
tok transformatorining ikkilamchi chulg‘omlari bo‘yicha toklarning teng bo‘lmasligi;
transformatorning kuch chulg‘amlari xar xil sxemada bo‘yicha ulanganda tok transformatori (TA) ikkilamchi toklarida burchak siljishi mavjudligi.
Transformatorlarni differentsial himoyasi uchun RNT va DZT seriyali maxsus relelar ishlab chiqariladi. O‘zgaruvchan tok nimstantsiyalarda o‘rnatiladigan yuklama ostida rostlananish bilan bo‘lgan pasaytiruvchi transformatorni himoyalash uchun asosan tarkibida to‘yinadigan tok transformatori (NTT) va magnit tormozlanishi bo‘lgan DZT turidagi himoya ishlatiladi.
Transformatorning differentsial himoyasini hisoblash vazifasi differentsial relening har xil chulg‘amlarining o‘ramlari sonini aniqlashdan iborat.
1. Transformatorning berilgan quvvati bo‘yicha transformatorning yuqori (VN), o‘rta (SN) va past (NN) kuchlanish tomnlarining nominal toklarini topamiz:



muvofiqdir.Tok transformatorlarini tanlaymiz va ularning transformatsiya koeffitsiyentlarini aniqlaymiz. Vыbirayem tipы i opredelyaem ix koeffitsiyentы transformatsii. Bunda himoya ishonchligini oshirish va to‘la xatoliklarni kamaytirish maqsadida, transformatsiya koeffitsiyentlari hisobiy qiymatlarga nisbatan birmuncha yuqoriroq qo‘llanishi maqsadga
=115 kV li tomom uchun ТВ–110-I-150/5 tok transformatorini tanlaymiz, bunda
birlamchi tok: =150 А,
ikkilamchi tok: =5 А,
bu yerdan transformatsiya koeffitsiyenti: =150/5=30.
U_N=38,5 kV li tomon uchun TV-35-I-600/5 tok transformatorini tanlaymiz, bunda
birlamchi tok: =425 А,
ikkilamchi tok: =5 А,
bu yerdan transformatsiya koeffitsiyenti: =425/5=85.
= 27,5 kV li tomon uchun TV-35-I-600/5 tok transformatorini tanlaymiz, bunda
birlamchi tok: = 600 А,
ikkilamchi tok: = 5 А,
bu yerdan transformatsiya koeffitsiyenti: =600/5=120.
Tok transformatori sxemalarini tanlaymiz. Ma'lumki, tok transformatori toklarining siljish burchaklarini kompensatsiya qilish uchun pasaytiruvchi transformatorning yulduz ulangan chulg‘amlari tomonida tok transformatori uchburchak ko‘rinishda ulanadi, uch burchak tomonidan esa – yulduzsimon ulanadi.
Himoya yelkalaridagi ikkilamchi nominal toklarni topamiz:
, (2.1)
бу ерда – sxema ulanishi koeffitsiyenti (tok transformatorlari yulduzcha ulanishi uchun =1, uchburchak ulanishi uchun ­– );
– tok transformatorining transformatsiya koeffitsiyenti.

см. Т2.1-рарансформаторлар дифференциал токли кесишида ток трансформаторларини улаш схемалари.



1.Transformatorning tortuvchi va tuman chulg‘amlari tomonida uch fazali qisqa tutashuv bo‘lganda maksimal va minimal toklarni aniqlash bo‘yicha hisoblarni bajaramiz. Ushbu qisqa tutashuv toklarning qiymatlari tashqi qisqa tutashuvlar bo‘lganda himoyani nobalans maksimal toklardan sozlash va himoyalarning sezgirlik koeffitsiyentlarini aniqlash uchun kerak bo‘ladi.
Tashqi qisqa tutashuv toklarni aniqlash uchun tarqibiga sistema qarshiligi va pasaytiruvchi transformator chulg‘amlari qarshiligi kirgan almashlash sxemasini tuzamiz.
Qarshiliklarni nomlangan birliklarda ifodalab, qisqa tutashuv toklarini hisoblaymiz.
Maksimal va minimal rejimlarda sistema qarshiliklar:
(2.2)


2.2-расм. Ҳисобий ва алмашлаш схемалари.


Kuchlanishi 110 kV bo‘lgan tomoniga keltirilgan transformator chulg‘amlarining qarshiliklari:
(2.3)


Maksimal va minimal rejimlarda 38,5 i 27,5 kV shinalargacha bo‘lgan qarshiliklar:

Sistemaning maksimal ish rejimida 38,5 va 27,5 kV li shinalarda tashqi qisqa tutashuv bo‘lganda hisobiy rejimlarda himoyalanayotgan trasformator orqali o‘tadigan qisqa tutashuv to‘klari:

Yuqori kuchlanish chulg‘amlariga keltiramiz

Shunga o‘xshash:


Sistemaning minimal ish rejimida ichki uch fazali qisqa tutashuv bo‘lganda 38,5 i 27,5 kV tomonlarida:




Sistemaning minimal ish rejimida ichki bir fazali qisqa tutashuv bo‘lganda 110 kV tomonida:

Keyingi hisoblar uchun ikkita maksimal qisqa tutashuv toklardan eng kattasini =3378A va ikkita minimal qisqa tutashuv toklaridan eng kichigini =1553 A tanlaymiz.
3. Differentsial himoya turini tanlash uchun quyidagi hisoblarni bajaramiz. Buning uchun oldin himoya ishga tushish birlamchi tokini (transformatorning VN tomonida) aniqlaymiz.
Himoya ishga tushish birlamchi tokini tanlash uchun qo‘yilgan birinchi shart – bu uni nobalans tokiga nisbatan sozlashdir:
, (2.4)
бу ерда – zaxira koeffitsiyenti. RNT turdagi rele uchun =1,3, DZT turdagi rele uchun esa =1,5.
Oldin RNT turdagi rele qo‘llanilishi ehtimolini inobatga olib =1,3 деб оламиз.
Nobalans tokini aniqlaymiz:
, (2.5)
bu yerda – qisqa tutashuv toklarning o‘tkinchi rejimini (erkin tashkil etuvchisining borligini) inobatga oluvchi koeffitsiyent. Ntt mavjudligida =1;
– tok tranformatorlarning bir xil turligini inobatga oluvchi koeffitsiyent. Tok transformatorlari har xil turda bo‘lsa =1;
Ye – tok transformatorining ruxsat etilgan nisbiy xatoligi, Ye=0,1;
– kuchlanishni rostlash bilan bog‘liq bo‘lgan nisbiy xatolik. To‘la summaviy rostlash dapazonining yarmisiga teng deb qabul qilinadi (TDTNE turdagi transformator uchun =0,16);
– hisobiy o‘ramlar sonlarini releda aniq o‘rnatib bo‘lmaslik tufayli himoya yelkalarining toklari noaniq tenglashtirilganligidan bo‘lgan nisbiy xatolik. Chulg‘amlar soni hali noma'lum bo‘lgani uchun, = 0;
– SN yoki NN tomonida qisqa tutashuv bo‘lganda qisqa tutashuv tokining maksimal qiymati (transformatorning VN tomonida).
Himoya ishga tushish birlamchi tokini tanlash uchun qo‘yilgan ikkinchi shart – bu uni magnitlovchi toki sakrashidan sozlashdir:
(2.6)
bu yerda – magnitlovchi toki sakrashidan himoyani sozlash koefitsienti.
РНТ турдаги реле учун К_отс=1,3 ва ДЗТ турдаги реле учун =1,5.
Oldin RNT turdagi rele qo‘llanilishi ehtimolini inobatga olib
=1,3 deb olamiz.

Ишга тушиш токни = 1142 А деб қабул қиламиз. Танланган бўйича РНТ турдаги реле қўлланиши мумкинлиги аниқланади. Бунинг учун дифференциал ҳимоянинг икки фазали ташқи қисқа туташувдаги сезгирлик коэффициенти ни аниқлаймиз:
, (2.7)
бу ерда – трансформаторнинг ВН томонига келтирилган икки фазали қисқа туташувдаги минимат токининг қиймати.


Демак =1,18<2 бўлганлиги учун РНТ турдаги релени қўллаш мумкин эмас. ДЗТ-11 турдаги релени танлаймиз.

4. 
   DZT-11 relening tormozlash chulg‘amini ulash joyini aniqlaymiz. Tormozlovchi chulg‘amlarni transformatorning SN va NN tomonlarini himoyalash yelkalari toklarining yig‘indisiga ulash eng yaxshi variant bo‘ladi.
   
5. 
   shart boyicha, bu yerda =1,5 :
   

Topilgan tok bo‘yicha releni ishga tushish ikkilamchi toki aniqlanadi:
(2.8)
5. DZT-11 rele chulg‘amlarining o‘ramlari sonini aniqlaymiz.
Differentsial (ishchi) chulg‘amining o‘ramlari soni teng bo‘ladi:
(2.9)
bu yerda – rele ishga tushish uchun kerak bo‘lgan magnit yurutuvchi (magnitlovchi) kuch. DZT-11 uchun =100 А·oramlar;
.
(O‘ramlar sonini 9 ga teng deb qabul qilamiz).
Tenglashtiruvchi chulg‘amlarning hisobiy o‘ramlari soni relening magnitlovchi kuchlari muvozanatlashtirilgan shartidan aniqlanadi, bunda bitta chulg‘am (NN) o‘chirilgan deb hisoblab, quyidagiga kelamiz
, (2.10)
(O‘ramlar sonini 8 ga teng deb qabul qilamiz)
бу ерда –transformator VN va SN tomonlardagi nominal ikkilamchi toklar.
Tormozlash chulg‘amining o‘ramlari ushbu ifodada mavjud emas. Boshqa chulg‘am (SN) o‘chirilgan deb faraz qilib, magnit kuchlanishlar muvozanati sharti quyidacha bo‘ladi
(2.11)
(O‘ramlar sonini 14 ga teng deb qabul qilamiz)
DZT-11 rele chulg‘amlarining o‘ramlari soni to‘g‘ri tanlanganligi quyidagi shartlar bo‘yicha tekshirilishi mumkin:

Tormozlovchi chulg‘am o‘ramlari soni:
(2.12)
bu yerda – zaxira koefitsienti, =1,5;
– ishga tushish xarakteristikasiga koordinatlar boshidan o‘tkazilgan urunmaning abstsiss o‘qiga nisbatan bo‘lgan burchagining tangensi, minimal tormozlanishga mos keladi. DZT-11 rele uchun =0,87;
– ishchi chulg‘amning hisobiy o‘ramlari soni,
;
– transformatorning SN yoki NN tomonlari birida uch fazali qisqa tutashuv bo‘lganda eng katta nobalans toki quyidagi ifoda bo‘yicha aniqlanadi (2.13)
hisobga olinganda. Muvozanatlovchi chulg‘alarni hisobiy o‘ramlari sonlarini releda aniq o‘rnatib bo‘lmaslik tufayli himoya yelkalarining toklari noaniq tenglashtirilganligidan bo‘lgan xatolik transformatorning VN va NN tomonlari uchun quyidagi ifoda bo‘yicha aniqlanadi:
, (2.14)
bu yerda – muvozanatlovchi chulg‘alarning hisobiy va releda o‘rnatish uchun qabul qilingan o‘ramlari sonlari.
Формулага қўйиш учун иккита қийматдан энг каттаси олинади;
– трансформаторнинг СН ёки НН томонлари бирида уч фазали қисқа туташув бўлганда ташқи қисқа туташувнинг максимал токининг қиймати. Формулага трансформаторнинг қайси томонига олинган бўлса уша томонига мос келувчи нинг қиймати қўйилади.




6. Икки фазали қисқа туташуви учун ҳимоянинг сезгирлик коэффициенти:
(2.15)
бу ерда – икки фазали қисқа туташуви минимал токининг;
– трансформаторнинг ВН томонидан олинган трансформация коэффициенти;
– ўрнатиш учун қабул қилинган дифференциал чулғамнинг ўрамлари сони;
– тормозланиш бўлмаган ҳолда ДЗТ-11 турдаги релени ишга тушириш магнит юрутувчи кучи, яъни реленинг тормозланиш характеристикаларининг бошланғич нуқтаси олинади, =100 А·ўрамлар;

иккига тенг ёки катта бўлиши кераклиги шарти бажарилди.