Mundarija: Kirish 1 bob. Odil Yoqubovning yangi o’zbek taraqqiyotidagi o’rni va Odil Yoqubov ijodiga pafos masalasi

1.2. Adabiyotshunoslikda pafos masalasi
Pafos yunoncha "ehtiros", "hissiyot", "iztirob" ma'nolarini anglatuvchi "pathos" so'zidan olingan. Adabiy atama sifatida esa asarga singib ketgan, undagi badiiy tasvirning yo'nalishini belgilab beradigan jo'shqin tuyg'u va ko'tarinki ruhni anglatadi. Bu tuyg'u va ruh ijobiy xarakterda bo'lganda xayrixohlikni, salbiy tabiatga ega bo'lganda inkorni bildirishi mumkin.Pafos bilan yozilgan asarda adib o'z nuqtayi nazari va qarashlarini berkitmaydi. Aksincha, o'zi ilgari surgan va o'tkazmoqchi bo'lgan hayotiy-estetik fikrni kuchli hayajon hamda jo'shqin ehtiros bilan yoqlaydi. Shu tariqa, pafos bilan yozilgan asarning o'quvchisi ko'pincha yozuvchi qarashlarining tarafdoriga aylanadi. Chunki asarning pafosi uni xolis kuzatuvchi emas, balki astoydil tarafdor bo'lishga undaydi.Pafos badiiy asarning ifoda tarzinigina emas, balki uning ma'no-mohiyatini ham belgilab beradi. Chunonchi, "Asrga tatigulik kun" romanida oddiy temiryo'lchi Edigey va Nayman onaning o'ylari, so'zlari, qilgan ishlari kuchli pafos bilan tasvirlangani uchun ham kitobxonni o'ziga rom etadi. Ayni paytda, jungjanglar, Jo'lomon va Sobitjonning xatti-harakatlari, gaplari, tutumlari adib tomonidan jo'shqinlik bilan inkor etilgani sababli o'quvchi bu timsollarni qabul qilolmay qoladi. Shu tariqa asarning pafosi uning o'quvchisiga o'z nuqtayi nazarini aniq belgilab beradi. Asar pafosi, ayniqsa, Nayman ona timsoli tasvirida yaqqol bo'y ko'rsatgan. Manqurt haqidagi afsonada insonning asosiy bel-gisi bo'lmish o'zlikdan ayirish, xotirasidan mahrum qilish cheksiz nafrat bilan tasvirlanganki, o'quvchi beixtiyor Ch. Aytmatovning qizg'in tarafdoriga aylanganini bilmay ham qoladi. Pafos tushunchasi adabiyotshunoslikda asarning g'oyaviy dunyosini va badiiy g'oyalarning o'ziga xosligini tavsiflash uchun ishlatiladi. Buyuk rus tanqidchisi V. G. Belinskiy shunday deb yozgan edi: «Har qanday she'riy asar shoirga ega bo'lgan kuchli fikrning mevasidir. Agar biz bu fikr faqat uning aql-idrok faoliyati natijasi ekanligini tan olsak, biz bu bilan nafaqat san'atni, balki san'atning imkoniyatini ham o'ldirgan bo'lar edik ... San'at mavhum falsafiy va hattoki unchalik oqilona fikrlarga yo'l qo'ymaydi: u tan oladi faqat she'riy g'oyalar; va she'riy g'oya sillogizm emas, dogma, qoida emas, bu jonli ehtiros, pafosdir ”.Pafosda mantiqiy va hissiyot, yozuvchi fikri va uning tajribasi organik ravishda birlashtiriladi. Aynan u pafosda mujassamlanganda, g'oya shaxsiy bo'ladi, yozuvchi tomonidan chuqur his etiladi. Faqatgina abstrakt g'oyalar emas, balki pafos o'quvchining o'zaro tajribasini uyg'otish qobiliyatiga ega bo'lib, uni butun asarning hissiy va mafkuraviy zaryadini, ayrim personajlar taqdirini va muallifning lirik bayonotlarini jonli ravishda idrok etishga majbur qiladi.Pafos - bu asarni badiiy takomillashtirishning asosiy mezonlaridan biridir. O'tmish va hozirgi barcha buyuk asarlar har doim pafos chuqurligi bilan ajralib turadi. Aynan pafos tufayli asar uzoq tarixiy hayotga qodir bo'lib chiqadi. Pafos, masalan, qahramonlik, fojia yoki dramatizm har qanday davr odamiga tushunarli, bu qanday aniq sharoitlarda kelib chiqqan bo'lishi mumkin. Butun bir asr davomida o'quvchilar A.P.Chexovning "Amaldorning o'limi" hikoyasini kulishmoqda, garchi unda tasvirlangan turlar uzoq vaqt o'tib ketgan bo'lsa ham. Adabiyotshunoslikda "pafos" atamasi ko'pincha badiiy nutqning o'ziga xos tuzilishi bilan bog'liq - uning tantanali, yuksakligi, oratorik intonatsiyaga yo'naltirilganligi bilan. Demak, ba'zida kinoyali ma'noga ega bo'lgan "pafos bilan gaplashish" iborasi - teatrlik va ritorika biz uchun noo'rin tuyulgan holatlarda. Gap shundaki, pafos, ya'ni rassom hissiyot bilan boshdan kechirgan g'oya har doim ham emas va badiiy, yuksak, "bezatilgan" nutq shaklida mujassam bo'lishi shart emas. Adabiyotning rivojlanish tarixida biz pafos ifodasi sodda va tabiiy bo'lib borayotganini kuzatamiz. Pafosni yashirin, yashirin ifoda etish tamoyillari XIX-XX asrlar boshlarida, ayniqsa, A.P.Chexovning quyidagi bayonotini yozgan asarida eng yuqori nuqtaga yetdi: «Siz baxtsiz va vasat obrazni yaratganingizda va ularga achinishni xohlaganingizda o'quvchi, keyin sovuqroq bo'lishga harakat qiling - bu boshqalarning qayg'usini beradi, chunki u fon yanada yorqinroq ko'rinadi ... Odam yig'lab, hikoyalar uchun nola qilishi mumkin, qahramonlari bilan birga azob chekishi mumkin, ammo, menimcha, bu kerak o'quvchi sezmasligi uchun amalga oshiriladi. Qanchalik ob'ektiv bo'lsa, taassurot shunchalik kuchli bo'ladi".
Umuman olganda, pafos masalasi adabiyotshunoslikdagi dolzarb ahamiyatga ega muammolardan biri bo'lib, o'zbek adabiyoti namoyandalari, jumladan, Odil Yoqubov ijodi misolida ushbu muammoni o'rganish muhim xulosalarga kelishga yordam beradi.