Mundarija: kirish asosiy qism jahon siyosati va uning tuzilishi

Xalqaro soyosatda nodavlat aktorlarning o’rni.

Ichki va tashqi siyosatning o‘zaro aloqadorligi hamda o‘zaro ta’siri muammosi - siyosiy fanlarning murakkab munozarali muammolaridan biridir. Xalqaro - siyosiy fanlarning har bir yo‘nalishi ushbu muammoni siyosatni harakatlantiruvchi kuchlari va manbalari asosidagi o‘z shaxsiy tasavvuridan kelib chiqib o‘rganadi.
Masalan, siyosiy realizm tarafdorlari uchun tashqi va ichki siyosat oxir- oqibat kuch uchun kurashga olib keladigan yagona mazmunga ega bo‘lsa-da, davlat faoliyatining prinsipial jihatdan farqli sohalarini qamrab oladi. Tashqi siyosat ikki tarkibiy qismdan iborat milliy manfaatlar bilan belgilanadi: birinchisi, tirik qolish imperativi, ikkinchisi, bu manfaatlarning vaqt va makondagi aniq shakli. Ushbu shaklning belgilanishi tashqi dunyo bilan aloqalarda monopoliyaga ega davlatga taalluqli. Milliy manfaatlar asosi doimiy xarakterga ega bo‘ladi, shuning uchun davlat hayotining ichki omillari realistlar tomonidan milliy manfaatlar tabiatiga ta’sir qilish imkoniyatiga ega deb hisoblanmaydi.
Boshqa nazariy maktab va yo‘nalishlar nuqtai nazariga ko‘ra, ichki va tashqi siyosat shunchalik bir-biri bilan bog‘liq emas, ularning aloqalari determinativdir. Ular determinatsiyasining ikki versiyasi mavjud: 1. Ortodoksal marksizm nuqtai nazariga ko‘ra, tashqi siyosat - ichki siyosiy tuzumning sinfiy mohiyati in’ikosi (aksi) bo‘lib, bu mohiyatni ifodalovchi iqtisodiy munosabatlarga bog‘liq bo‘ladi. Geosiyosiy konsepsiya tarafdorlari, “Boy shimol” va “Kamba‘gal janub” nazariyalari, shuningdek, bog‘liqlikning neomarkistik nazariyasi, “jahon markazi”, “jahon periferiyasi” va bu qarashlarga ko‘ra ichki siyosat manbasi tashqi majburlov kuchlaridir. Gap “markaz” va “periferiya” o‘rtasidagi tashqi siyosiy kurashining asosiy maydoni bo‘lgan nosimmetrik o‘zaro bog‘liqlik munosabatlari mavjudligi to‘g‘risida bormoqda. Ichki siyosiy jarayonlar ahamiyati, u yoki bu davlatlar doirasida partiyalar va harakatlar kurashi, ichki siyosiy jarayonlar ahamiyati, ularning jahon iqtisodidagi o‘rni bilan belgilanadi.
Neorealizm va strukturalizm vakillari uchun tashqi siyosat ichki siyosatning davomi hisoblanadi, xalqaro munosabatlar esa ichki ijtimoiy munosabatlar davomi sifatida qabul qilinadi.
Tashqi siyosatni ta’riflashdagi hal qiluvchi rolni xalqaro tizimning ichki dinamikasi o‘ynaydi.
Dunyoning o‘zaro bog‘liqligi konsepsiyasi vakillari mazkur masalaning tahlilida ichki va tashqi siyosat yagona asos - davlatga ega degan fikrga asoslanishadi. Davlat hokimiyatning ikki monopoliyasiga ega: o‘z hududida kuch ishlatish huquqi, qonuniy soliqlar olish huquqi. Lekin davlatning bu ikki monopoliyasini amalga oshirish davlatning harbiy axborot va boshqa ilg‘or texnologiyalari rivoji darajasiga bevo­sita aloqador bo‘ladi. Shu sababli ushbu konsepsiya tarafdorlari uchun ichki siyosatning tashqi siyosatga nisbatan birlamchiligi yoki aksi holati mutlaq ahamiyatga ega emas; ularning fikriga ko‘ra, har ikki holat, avvalambor, texnologik xarakterdagi omillar bilan belgilanadi.
Transmilliylik maktabi tarafdorlari yanada ilgari ketishadi. Ularning fikriga ko‘ra, ishtirokchilarning turli ekanligi o‘zaro ta’sir ko‘ri­nishlari va kanalning har xil ekanligi davlatni xalqoro muloqat mar­kazidan siqib chiqaradi. Ko‘z o‘ngimizda siyosatni ichki va tashqiga bo‘lish ahamiyatli bo‘lmagan global dunyo paydo bo‘ladi. 1969 yilda J.Rozenau tomonidan ilgari surilgan jamiyatning ichki hayoti va xalqoro munosabatlarning o‘zaro ta’siri to‘g‘risidagi g‘oyalari bunday yondashuvga katta ta’sir ko‘rsatdi.
U birinchilardan bo‘lib, dunyoning “ikkiga bo‘linishi”ga oid fikr­larni bayon etdi: zamonaviylik, bir tomondan, davlatlararo o‘zaro munosabatlar maydonlari mavjudligi bilan xarakterlanadi, by erda klassik diplomatiya va strategiya “qonunlari” amalda bajariladi; boshqa tomon­dan, “suverinitetdan tashqari” aktorlar, ya’ni nodavlat ishtirokchilari to‘qnashadigan maydon mavjud. Bundan Jahon siyosatining ikki qatlamligi kelib chiqadi: davlatlararo munosabatlar va nodavlat aktorlarning o‘zaro aloqalari bir-biri bilan alohida nisbatan mustaqil va bir-biriga parallel ikki “post- xalqoro” siyosatni tashkil etadi;
Ichki va tashqi siyosatning o‘zaro munosabati muammosini o‘rganish natijasida quyidagi xulosalarga kelish mumkin:
1. Deterministik tushuntirish haqiqatning bir qismini aks ettiradi xolos va shu sababli universallikka da’vogarlik qila olmaydi. Aslida u yoki bu mamlakat ichki siyosiy hayotida yuz bergan har qanday muhim hodisa uning xalqaro holatida aks etadi va undan tashqi siyosat sohasida tegishli choralarni ko‘rishni talab qiladi.
2. Hozirgi sharoitda ichki va tashqi siyosat o‘rtasidagi aloqalar mustahkamlashib bormoqda, shu bois ba’zida bu atamalarning qo‘llanishi o‘z ahamiyatini yo‘qotmoqda, aslida, gap ularning doimiy ravishda bir-birini to‘ldirib borishi to‘g‘risida ketmoqda. Tashqi siyosatning ustuvor jihatlari taraqqiyotining ichki omillari ta’siri ostida shakllanadi, bu holatda ichki siyosat rejimi maqsadlari – siyosiy demokratiya, bozor iqtisodiyoti va boshqalar hisobga olinadi.
3. Suverenitetdan xoli aktorlarning o‘sishi davlatning tugashini bildirmaydi. Ichki va tashqi siyosat bir-biri bilan chambarchas bog‘langan bo‘lib, bir vaqtning o‘zida bir tanganing ikki tarafi hisoblanadi, ulardan biri davlatning ichki tomoni, boshqasi davlatning tashqi tomonini ifoda etadi.
4. Siyosiy vaziyatlar va voqealarning murakkablashuvi o’z oqibati bilan shunday holatga olib keladiki, ularning xatti-xarakati nafaqat milliy chegaralar doirasidan chiqadi, shu bilan birga iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy munosabatlarda va ideallarda jiddiy o’zgarishlarga olib keladi va ko’pgina holatlarda odatdagi tasavvurlarimizga to’g’ri kelmaydi.
Bularning hammasi XM nazariyasi fanini tushuntirishni qiyinlashtiradi.