Mundarija Kirish I – bob. Musulmon uyg`onishi davrida Turkistonda ijtimoiy-madaniy hayot

Kurs ishining maqsadi. IX-XII asrlar O‘rta Osiyo xalqlari hayotida yuz 
bergan uyg‘onish davri. Ajdodlarimizning jahon sivilizatsiyasiga qo‘shgan hissasi 
mavzusi o‘qitishning nazariy va amaliy masalalarini tadqiq etish, fan yuzasidan 

---

3 
elektron o‘quv moduli ishlanmasini shakllantirish hamda o‘qitishni 
takomillashtirish bo‘yicha xulosalar va tasiyalar ishlab chiqishdan iborat.
Kurs ishi amaliy ahamiyati shu bilan belgilanadiki, tadqiqot natijasida 
olingan xulosalar “O‘zbekiston tarixi” fani IX-XII asrlar O‘rta Osiyo xalqlari 
hayotida yuz bergan uyg‘onish davri mavzusi bo‘yicha tashkiliy xarakterga ega 
bo‘lgan hujjatlarni ishlab chiqish uchun amaliy dastur bo‘lishi mumkin. Olingan 
xulosa va bildirilgan takliflardan ta’lim muassasalari faoliyatida, O‘zbekiston tarixi 
fanlarini o‘qitishda va takomillashtirishda foydalanish mumkin. 
Kurs ishing tuzilishi va xajmi. Kurs ishi kirish, ikki bob, to‘rtta paragraf, 
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhatidan iborat holda yoritib berilgan. 

---

4 
I – BOB. Musulmon uyg`onishi davrida Turkistonda ijtimoiy-madaniy hayot 
1.1 IX-XII asrlarda O‘rta Osiyo xalqlari hayotida yuz bergan uyg‘onish 
davrining kelib chiqishiga sabab bo‘lgan omillar 
Mustaqillikni birlik, o‘zaro inoqlik va bir maqsad yo‘lida kurashishni natijasida 
qo‘lga kiritilishi va saqlab qolinishi mumkinligini tarix bir necha bor isbotlagan. 
Mustaqilllik ilm-fan, ma’rifatga tayansagina, ijtimoiy-madaniy taraqqiyotda yuksak 
yutuqlarga erishishi mumkin. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov o‘zining “Tarixiy 
xotirasiz kelajak yo‘q” kitobida ta’kidlaganlaridek: “jamiyat taraqqiyotining asosi, 
uni muqarrar halokatdan qutqarib qoladigan yagona kuchma’rifatdir” 
1
.
IX-XII, XIV-XV asrlarda Markaziy Osiyoda ilm-fan va madaniyat, falsafa, 
tarix katta qadamlar bilan olg‘a tomon rivojlana boshladi. Bu taraqqiyot uzoq davom 
etdi. o‘lkamizda yuz bergan ilm-fan, madaniyat va san’at sohalaridagi 
o‘zgarishlarning asosiy hislatlaridan biri insonparvarlik g‘oyasini doimo ustun 
bo‘lganligidir. Movarounnahrda islom dinining tarqalishi yaqin SHarqda arab 
xalifaligining shakllanishi va rivoji bilan uzviy bog‘liqdir. Bu xalifalik islom 
bayrog‘i ostida asta-sekin Arabiston chegarasidan chiqib, o‘rta SHarq tomon yurish 
boshlab, u erdagi mamlakatlarni bosib ola boshladi. Bu jarayon islomni tarqatish 
bilan uzviy bog‘liq holda olib borildi. Arablar Movarounnahrda o‘rnatilgan siyosiy 
hokimiyatni mustahkamlash, uning barqarorligini ta’minlash uchun islom dinining 
targ‘iboti va uni erli aholi o‘rtasida, ijtiomiy tabaqalaridan qat’iy nazar, kengroq 
yoyishga alohida ahamiyat berdilar. Ular erli aholining ma’naviy hayotida muhim 
o‘rin tutgan otashparastlik, moniy, budda kabi dinlarni xurofiy soxta dinlar deb e’lon 
qiladilar. Islom dinini qabul qilib, musulmon bo‘lgan maxalliy axoli vakillari 
dastlabki yillarda xiroj va jizya soliqlaridan ozod etilib, ancha-muncha imtiyozlar 
beriladi. SHu bilan birga Movarounnahrda musulmonchilikning mahalliy odat, 
udumlar bilan uyg‘unlashuvi ro‘y berdi. Keskin kurashlar, qarshiliklarga qaramay 
erli xalq bosqinchilarga qaram bo‘lib qoldi
2
.
Buyuk olim Beruniy va tarixshunos Narshaxiy tavsificha bosqinchilar erli 
xalqlarga ham moddiy, ham ma’naviy jihatdan katta zarar keltirdi - erli hokimiyat 
tugatildi, shaharlar qadimgi madaniyat yodgorliklari, mavjud yozuvlar yo‘q qilindi, 
kitoblar yondirilib yuborildi, san’at namunalari barbod bo‘ldi. Bu davrda 
Movarounnahr va Xurosonda sodir bo‘lgan murakkab siyosiy vaziyatning tadrijiy 
rivoji va u bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy va iqtisodiy o‘zgarishlar 
mamlakat aholisining madaniy hayotiga ham ta’sir etdi. Movarounnahrda arab 
tilining davlat va fan tili sifatida joriy etilishi bilan uni o‘zlashtirishga bo‘lgan 
intilish ham ortdi. Ayniqsa, mahalliy zodagonlar arab tilini xalifalik maomurlari 
bilan yaqinlashish, mamlakatda o‘z siyosiy mavqelarini tiklab, uni 
mustahkamlashning garovi deb bildilar va uni o‘zlashtirishga astoydil kirishdilar. 
1
Xayrullayev M. O'rta Osiyoda ilk uyg'onish davri madaniyati. - T.: Fan, 1994. 
2
Sagdullayev A., Ergashev F. O`zbekiston tarixi fani bo`yicha o`quv qo`llanma. – T.: Yangi asr avlodi, 2009. 

---

5 
Natijada ko‘p vaqt o‘tmay Movarounnahrda arab tili va yozuvini o‘z ona tillaridek 
o‘zlashtirib olgan bilimdonlar paydo bo‘ldi. Bu vaqtda arablar orasida hokimiyatni 
boshqarishga yaroqli bilimdon ma’murlar juda oz bo‘lgan. CHegaralari tobora 
kengayib borayotgan Abbosiylar xalifaligi uchun ikki tilni biluvchilar juda zarur edi. 
Dastlabki ma’lumotlarni o‘z ona yurtlari Movarounnahr, Xorazm va Xurosondagi 
madrasalarda olgan o‘rta Osiyolik olimlar xalifalikning markaziy shaharlari: 
Bag‘dod, Damashq, Qohira, Kufa va Basraga borib bilimlarini oshirdilar va 
asarlarini o‘sha davrda ilm tiliga aylantirilgan arab tilida yozishga majbur bo‘ldilar. 
SHunday qilib, arab tili va falsafasining rivojlanishi, islom dinining keng yoyilishi 
vositasida Markaziy Osiyoga antik dunyoning progressiv qarashlari kirib keldi. 
Xalqning mustaqillik uchun kurashi natijasida IX asrning oxirlarida o‘rta 
Osiyoda erli Samoniylar davlati vujudga keldi, bu - arab xalifaligiga qaramlikdan 
qutulish, mustaqillikni qo‘lga kiritish edi. 3-4 asr davomida Samoniylardan tashqari 
yana Qoraxoniylar, G‘aznaviylar, Xorazmshohlar davlatlari vujudga keldi. 
Samoniylar davrida qudratli markazlashgan davlatning vujudga kelishi natijasida 
Movarounnahr va Xurosonda ma’lum barqarorlik qaror topdi. Bu xolat mamlakat 
iqtisodiy va madaniy hayotiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Samoniylar sulolasining 
ko‘pgina namoyondalari adabiyotga, ilm-fanga, me’morchilikka homiylik qildilar. 
Xuddi shu davrda ulkanlashib borayotgan Arab xalifaligi uchun ham ilm va ilm ahli 
suv va havodek zarur edi. Davlatni boshqarishda abbosiy xalifalar maomuriyati 
ko‘plab bilimdon samoniylarga muhtoj edi
1
.
O‘rta Osiyodagi mamlakatlarning ko‘pgina tolibi ilmlari xalifalikning 
markaziy shaharlari: Damashq, Qoxira, Bag‘dod, Kufa va Basraga borib ilm oldilar 
va arab tilida ijod qildilar. Bu davrda, ayniqsa, Bag‘dod shahri SHarqning yirik ilm 
va madaniyat markazi edi. Al-Mansur sulolasidan bo‘lmish beshinchi xalifa Xorun 
ar-Rashid (879-809) davrida xalifalik rivojlanib, poytaxt Bag‘dod yanada kengaydi. 
Ayniqsa Xorun arRashidning fors xotinidan bo‘lgan o‘g‘li Abdulloh al-Ma’mun 813 
yilda Bag‘dod xalifasi deb e’lon qilingandan keyin Bag‘dodga alohida ahamiyat 
beradi. Al-Ma’mun tarixda davlat arbobi sifatidagina emas, balki ilmu fanning 
homiysi sifatida shuhrat qozondi. U Marvga kelgan paytida saroyga Xuroson va 
Movarounnahrning eng buyuk olimlarini to‘play boshlaydi. So‘ngra ulari 
Bag‘dodga olib keladi. Al-Ma’mun bilan birga Bag‘dodga kelgan olimlar fan 
tarixida “al-Marviza” ya’ni “Marvliklar” nomini olgan edi. Lekin shungacha 
Bag‘dodda olimlar bo‘lmagan deyish noto‘g‘ri.
Ummaviylar davrida Damashqqa ko‘plab tarjimonlar yig‘ilib, tabobatga oid 
kitoblarni yunon va suryon tillaridan tarjima qildira boshlagan edilar. Keyinchalik 
bu tarjimonlar Bag‘dodga keltirilgan. Xalifa al-Ma’mun Bag‘dodga kelgach, 
“marvlik” va “damashqlik” olimlarni yirik va yagona ilmiy muassasa - “Bayt ul- 
1
Azamat Ziyo. О‘zbek dalatchiligi tarixi. – Toshkent: Sharq, 2000. 

---

6 
hikma”, ya’ni “Bilimlar uyi” yoki “donishmandlik uyi”ga birlashtirdi. Keynchalik 
bu muassasani evropalik olimlar “al-Ma’mun akademiyasi” deb ataydilar. Al-
Ma’mun “Bayt ul-hikma”ning faoliyatiga katta ahamiyat beradi. Avvalo, u 
Bag‘dodning nasroniylar yashaydigan SHamossiya mahallasida astronomik 
kuzatishlarni yo‘lga qo‘yadi. Bag‘dod tekis erda joylashgani uchun hududida 
rasadxona qurish befoyda edi. SHuning uchun xristian cherkovidan foydalanadi. Bu 
ishga xalifa al-Ma’mun bilan Marvdan kelgan olimlar orasida Muhammad 
alXorazmiylar mutasaddilik qiladi, yosh Ahmad al-Farg‘oniy ham ularga yordam 
beradi. O‘sha davrda “Bayt ul-hikma”ning eng yirik kutubxonasi mavjud bo‘lib, 
unga vatandoshimiz Muhammad al-Xorazmiy mudirlik qilardi.
Kutubxonada 400 ming jild xind, yunon, suryoniy, arabiy, forsiy tillarda 
yozilgan qo‘lyozma kitoblar saqlanardi. Al-Xorazmiy o‘sha kitoblardan foydalanib, 
sind-xind usuli bilan “Ziji al-Xorazmiy” nomli astronomik asarini yozgan. Xalifa al-
Ma’mun taklifi bilan Abu Abdulloh Muhammad ibn Muso alXorazmiy shayx ul 
baytul donish - “Donishmandlar uyi”ning boshlig‘i etib tayinlandi. Aynan xalifa 
Ma’munning SHarq olimlariga nisbatan chuqur hurmat bilan qaraganligi sababli 
o‘rta Osiyoning eng yirik olimlari Bag‘dodga jamlandi. Xuddi shu vaqtlarda arablar 
orasida “Ilm daraxtining asosiysi Makkada-yu, hosili Xurosonda pishadur” degan 
ajoyib maqol tarqalgan edi.
Nemis olimi YU.Rushka IX-X asrlarda arab tilida yozilgan asarlar ro‘yxati 
bilan tanishib chiqib shunday xulosaga kelgan. “Deyarli barcha olimlar Xuroson, 
Movarounnahr va Farg‘onada etishib chiqqan edilar. Ularning har birlari ismlari 
oxirida vatanlari nomini qo‘shib aytishni odat qilgan edilar”. Bag‘doddagi ilmiy 
markaz haqida akademik V.V.Bartolpd shunday fikr aytadi. “Ma’munning 
xizmatlari evaziga Bag‘dod o‘ziga musulmon olamida ma’lum bo‘lgan va qaysi 
burchagida bo‘lmasin eng kuchli adabiyotchi va olimlarni o‘z bag‘riga chaqirib oldi. 
Bunda O‘rta Osiyoning ulushi buyuk edi”. SHunday qilib, xalifa Ma’mun davrida 
Bag‘dodda kutubxonalar ochilib, G‘arb va SHarqning qadimgi dunyosi, merosi 
o‘rganila boshlagan edi. U “Bayt ul-hikma”da aytilgan koinot va er yuzidagi 
muammolarni bajarish uchun 70 dan ortiq etuk olimlarni jalb etgan. Ahmad al-
Farg‘oniy ham bu topshiriqni bajarishga kirishib, er yuzi xaritasini tuzishda faol 
ishtirok etgan. Ushbu xarita “Ma’munning Dunyo xaritasi” nomi bilan yuritilib, 840 
yillarda tugallangan. Lekin bu xarita saqlanib qolmagan bo‘lsa ham, Ahmad al-
Farg‘oniy asarlari orqali dunyo xalqlari mazkur xarita bilan tanishishga muyassar 
bo‘lganlar. Turonning jahonga mashhur olimlaridan biri Muhammad ibn Muso 
Xorazmiy bo‘lib, u taxminan 783 yilda tug‘ilgan va 850 yilda Bag‘dodda vafot 
etgan. Xorazmiy xalifa Ma’mun rahnamoligida islom SHarqining fanlar 
akademiyasi - “Bayt ul-hikma” (“Donishmandlar uyi”)da ishladi. Bu ilm dargohida 
u juda ko‘plab astronomik kuzatishlar olib bordi. Uning nomini tarixda abadiy 
qoldirgan asarlaridan biri - “Al-Jabr val muqobala”dir.
Bu asar G‘arb va SHarq olimlariga algebra fani bo‘yicha dasturiy amal bo‘lib 

---

7 
xizmat qildi. “Algoritm” va “Algebra” degan atamalar Xorazmiy nomi bilan 
bog‘liqdir. Al-Xorazmiyning arifmetikaga bag‘ishlangan bu kitobi XII asrdayoq 
Ispaniyada lotin tiliga tarjima qilingan. O‘sha paytlarda ko‘chirilgan nushasi hozir 
ham Kembrijda saqlanmoqda. Bu asar bir necha asrlar davomida Evropa 
universitetlarida “Algoritm kitobi” nomi bilan mashhur bo‘lgan. Rim papasi 
Silpvesto rim raqamlari o‘rniga Xorazmiy ishlab chiqqan arab raqamlarini Evropada 
isteomolga kiritish to‘g‘risida farmon berdi. Xorazmiy, shuningdek, “Kitob surat al-
az” (“Er surati”) degan risola ham yozdi. Asarda Ptolomeyning “Geografiya” nomli 
kitobini butunlay qayta ishlab, SHarq mamlakatlari to‘g‘risida qimmatli 
ma’lumotlar berdi. Bu kitobda Orol dengizining tasviri ham berilib, 637 ta muhim 
joylar, 209 ta tog‘ning geografik tafsiloti berilgandi. Olimning bu kitobi SHarqda 
geografiya fanining rivojlanishiga katta hissa qo‘shdi.
Xorazmiy o‘zining matematika, geografiya, tarix, musiqa, astronomiya va 
boshqa fanlarga taalluqli asarlari bilan jahon fani taraqqiyotiga keng yo‘l ochib 
berdi. Jahon ahlining 1983 yili Muhammad Muso Xorazmiyning 1200 yilligini zo‘r 
tantana bilan nishonlaganligi buyuk vatandoshimizga ko‘rsatilgan cheksiz 
hurmatidir. SHunday qilib, buyuk alloma Muhammad Muso Xorazmiyning nodir 
asarlari, yaratgan ta’limoti, ijtimoiy-falsafiy qarashlari hozirgi avlod uchun bitmas-
tuganmas xazina, mustaqilligimiz uchun xizmat qiladigan bebaho ma’naviy 
boylikdir. Qomusiy allomalardan yana biri al-Farg‘oniy taxminan 780 yilda 
Farg‘ona vodiysining Quva shahrida tug‘ilib, 861 yilda Qohirada vafot etgan. 
Ahmad Farg‘oniyning ilmiy faoliyati Bag‘dod bilan, ulug‘ mutafakkir olim 
Muhammad Muso Xorazmiy rahbarligida faoliyat ko‘rsatgan “Bayt ul-hikma” bilan 
bog‘liqdir. U Bag‘dod va Damashqdagi rasadxonalar qurilishiga qatnashib 
Bag‘doddagi falakshunoslik maktabiga rahbarlik qiladi.
Keyinroq Misrda yashagan chog‘ida Nil daryosida joylashgan Ravz orolida 
suv sathini o‘lchaydigan nilometr asbobini takomillashtirdi. Bu asbob, hozirgacha 
saqlanmoqda. Uning atrofidagi qurilmalarga granit toshlarga oyat, hadis so‘zlari 
bitilganini, tabiatga bo‘lgan muhabbat ramzi deb bilsa bo‘ladi. Markaziy Osiyoda 
taraqqiy etgan islomiy fan va madaniyatning dastlabki atoqli vakillaridan biri 
olamshumul alloma Ahmad ibn Muhammad Farg‘oniyni, arab dunyosida “Hisob” 
(matematik), Yevro‘pada esa “Alfraganus” deb atashgan. Ahmad al-Farg‘oniy 25 
yoshida Xo‘jand orqali Samarqandga, so‘ng Buxoro orqali xalifa Ma’mun ibn Xorun 
ar-Rashid huzuriga borib ilm-fan xizmatida bo‘lgan. Uning nomini jahonga mashhur 
qilgan asari “Astronomiya negizlari” bo‘lib unda buyuk mutafakkir o‘zi yashagan 
davrdagi falakiyotga oid bilimlarni tartibga soldi va uni yangi xulosa va natijalar 
bilan boyitdi. “Astronomiya negizlari” asari Ovro‘pada Kopernikkacha bo‘lgan 
falakiyot ilmidan asosiy qo‘llanma bo‘lib xizmat qildi.
SHuning uchun allomaning asarlari XII asrda lotin tiliga ikki marta va XIII 
asrda boshqa Evropa tillariga tarjima etilgandan so‘ng uning lotinlashtirilgan nomi 
“Alfraganus” shaklida G‘arbda bir necha asr davomida keng tarqaldi. Allomaning 

---

8 
ilm-fan va jahon ma’naviyatida tutgan o‘rni va roliga o‘rta asr SHarq tarixchilari 
Abul Faraj, al-Kiftiy ibn Nazimlarning asarlarida alohida to‘xtalib o‘tgan. 
SHuningdek, so‘nggi yillarda nashr etilgan ilm va madaniyat tarixiga bag‘ishlangan 
kitoblarda ham al-Farg‘oniy buyuk olim sifatida qayd etiladi. SHu hususda 
Prezidentimiz I.A.Karimov shunday degan edilar: “Tariximiz necha-necha ming 
yilliklarga borib taqaladi. Gapning indollosini aytishimiz kerak: ayrim odamlar hali 
lungi tutib yurgan davrlarda bizning ota-bobolarimiz yulduzlar jadvalini tuzganlar”. 
Abu Nasr Farobiy (873-950) nafaqat Markaziy Osiyo va SHarqning, balki butun 
dunyoning asrlar osha e’tirof etib, katta hurmatga sazovor bo‘lib kelayotgan buyuk 
mutafakkir va qomusiy olimi, mashhur faylasufidir
1
.
SHarq uyg‘onish davrining ulug‘ namoyondasi bo‘lgan Farobiy 873 yilda 
Aris daryosining Sirdaryoga quyiladigan joyidagi Forob qishlog‘ida tug‘ilgan. U 
dastlabki bilimni Farobda olgach, Toshkent, Samarqand, Buxoro va Markaziy 
Osiyoning boshqa o‘lkalarida tahsil oladi, lekin u o‘zining bu erlarda ilmga 
ehtiyojini qondira olmaydi. Ilmga katta hayotiy ehtiyoj sezgan Farobiy jahon ilm 
markazlaridan biri Bag‘dodda qo‘nim topdi. Bu erda u tinmay o‘qib o‘rganadi, arab 
tili va adabiyotini mukammal egalladi, SHom, Misr o‘lkalarida o‘qidi, mudarrislik 
qildi. Farobiy ilmning barcha sohalarida ijod qilib, buyuk asarlar yozdi. XII-XIII 
asrlarning yirik olimi Zahiriddin al-Bayhaqiy fikricha, islom o‘lkalari olimlari 
orasida unga teng keladigan odam dunyoga kelgan emas. Farobiy yirik faylasuf, 
tilshunos, mantiqchi, riyozatchigina emas, shu bilan birga, sotsiolog, tibbiyotchi, 
psixolog, musiqa ilmining nazariyotchisi va amaliyotchisi hamdir. “Falsafani 
o‘rganishda nimalarni bilish kerak?”, “Falsafiy savollar va ularga javoblar”, 
“Mantiqqa kirish”, “SHe’r san’ati”, “SHoirlarning she’r yozish san’ati va qonunlari 
haqida”, “Ilmlarning kelib chiqishi to‘g‘risida”, “Aql to‘g‘risida”, “Inson aozolari 
haqida risola”, “Fozil shahar odamlari qarashlari”, “Davlat haqida” kabi 160 dan 
ortiq qimmatli asarlar yozdi.
Qadimgi yunon falsafasini, xususan, Aristotel asarlarini chuqur va mukammal 
bilish, tarjima qilish, ilmiy sharhlar yozish, targ‘ib tashviq ishlarida Farobiyga 
tenglashadigan donishmand bo‘lmagan. Farobiy jaxon fani taraqqiyotiga qo‘shgan 
bebaho hissasi bilan shu darajada katta shuhratga erishganki, uni hayotligidayoq, 
Aristoteldan keyingi yirik mutafakkir Muallim as-Soniy “Ikkinchi muallim”, 
“SHarqning Aristoteli” nomlari bilan atashdi. Farobiy ilk o‘rta asr sharoitida aql va 
ilm tantanasi, ma’naviy ozodlik, inson takomili va adolatli jamiyat uchun kurashgan 
siymo edi. SHu o‘rinda Farobiyning ijtimoiy hayot, jamiyat, masalalaridagi muhim 
falsafiy qarashlari katta ahamiyatga egadir. U o‘zining “Fozil shahar odamlarining 
qarashlari” kitobida davlatni har tomonlama etuk, o‘zida eng yaxshi insoniy 
fazilatlarni namoyon qilgan kishilar yordamida boshqarish zarurligini qayd etadi. 
1
Shamsutdinov R., Karimov Sh. Vatan tarixi. 1-qism. – Toshkent: Sharq, 2010.

---

9 
SHuningdek, u har tomonlama etuk, aholini ilmiy-ma’rifatga olib boruvchi ideal 
jamiyat haqidagi fikrni olg‘a suradi.
Farobiy “Fozil shahar odamlarining qarashlari” kitobida davlatni 
boshqaruvchi hokim Ollohdan boshqa hech kimga bo‘ysunmasligi kerak, u tabiatan 
o‘n ikkita xislat fazilatni o‘zida mujassamlashtirgan bo‘lishi zarur deydi. SHu bilan 
birga uning fikricha shahar hokimi bilimli, ma’rifatga havasli, taom eyishda, 
ichkilikda o‘zini tiya biladigan, haq va haqiqatni sevadigan, yomonlardan 
jirkanadigan kishi bo‘lishi lozim. Allomaning bu asaridagi dono fikrlari hozirgi 
mustaqillik sharoitida yashab, faoliyat ko‘rsatayotgan shahar, tuman, viloyat 
rahbarlariga, olimlari, ziyolilari, talabalari, kattayu kichik barcha kishilariga 
bevosita taalluqlidir.
O‘zbekiston birinchi Prezidenti I.A.Karimov “Fozil shahar odamlarining 
fikrlari” asariga yuqori baho berib shunday degan edi: “Masalan, Farobiyning o‘sha 
mashhur “Fozil odamlar shahri” asarini esga olaylik. Bundan ming yil muqaddam 
yaratilganiga qaramasdan, bugungi o‘quvchi ham bu asarni hozirgi murakkab 
muammolarini hal qilishda asqotadigan muhim fikr va yo‘l-yo‘riqlarini topa oladi”. 
Insoniyat Abu Ali ibn Sino (980-1037)ni jahon fanining ulug‘ arbobi, uyg‘onish 
davri madaniyatining yirik namoyondalaridan biri sifatida biladi. Buyuk alloma ellik 
etti yil umr ko‘rgan bo‘lsa, buning 18 yilini ilm-tahsiliga sarf qildi. SHu yillar 
davomida uch yuzdan ortiq asar yozdi. Uning bu asarlari ilmfanning barcha 
sohalariga taalluqlidir. Ana shu asarlari bilan Ibn Sino Markaziy Osiyo xalqlari 
madaniyatini dunyo madaniyatining oldingi qatoriga olib chiqdi. SHuning uchun uni 
“SHayh ur-rais” - “Olimlar olimi” deb atashgan edi.Ibn Sino asarlarining 40 dan 
ko‘prog‘i tibbiyotga, 30 dan ortig‘i tabiiy fanlar va musiqaga oid bo‘lib, qolganlari 
falsafa, mantiq, ahloq, ilohiyot, ijtimoiy-siyosiy mavzularda edi. Bizga 160 ga yaqin 
asari etib kelgan. “Kitob ush-shifo” (“SHifo kitobi”), “Donishnoma”, “Kitob ul-
koinot” (“Koinot kitobi”) kabi ilmiy asarlari, 5 jildli “Kitob al-qonun fit-tib” (“Tib 
qonunlari kitobi”)ko‘p asrlar davomida tibbiyotdan asosiy dastur qilib kelindi, hozir 
ham birqancha dorilfununlarda o‘rganiladi.
SHunday qilib, Ibn Sino o‘z asarlarida tabiat, jamiyat rivojlanish 
qonuniyatlari to‘g‘risida qimmatli xulosalar berib, kishi aqlini nimalarga qodir 
ekanligini ko‘rsatdi. Tabiat sirlari va haqiqatni bilish mumkinligiga qattiq ishonadi. 
SHuning uchun ham olim odamlarni bir-biri bilan do‘st, inoq bo‘lib yashashga 
chorlaydi. Odamlar sofdil, samimiy do‘st bo‘lib yashasa, bir yoqadan bosh chiqarsa, 
har qanday mushkul oson bo‘lishiga qattiq ishonadi. Olimning bu g‘oyalari hozirgi 
kunda respublikamiz mustaqilligini saqlashda va mustahkamlashda katta 
ahamiyatga ega ekanligini, birinchi Prezidentimiz I.A.Karimovning quyidagi 
so‘zlari bilan isbotlash mumkin. “Yangi ming yillikka yo‘l ochib borar ekanmiz, 
hammaga do‘stlik va hamkorlik qo‘lini cho‘zamiz”.
Xorazmlik buyuk olim Abu Rayhon Beruniy (973-1048) jahon fani va 
madaniyati taraqqiyotiga muhim hissa qo‘shgan siymolardan hisoblanadi. Beruniy 

---

10 
bilan G‘aznada yashagan mashhur tarixchi Abul Fayz Bayhaqiy (1077 yilda vafot 
etgan) olimga baho berib, bu odam ilmi adabda, narsalarning mohiyatini aniqlashda, 
handasa va falsafada shu qadar bilimdon ediki, uning zamonida unga tenglashadigan 
hech kim yo‘q edi. XIII asrda yashagan yirik olim Yoqut Xamaviy ta’biri bilan 
aytganda, zamona ilm va aqlda unga teng keladigan boshqa olimni ko‘rmadi. 
Beruniy 16 yoshidan astronomik kuzatishlar olib borganligi ma’lum. Ustozi 
xorazmlik atoqli olim Abu Nasr ibn Iroq al- Mansur (1035 yilda vafot etgan). 12 ta 
asarini Beruniyga bag‘ishlagan. Dunyoda birinchi globus (diametri 5 m li yarim 
shar) yasagan. Beruniy Xorazmdagi “Ma’mun akademiyasi”ga rahbarlik qilib bir 
qancha shogirdlar chiqargan. Beruniy butun kuchi, hayoti, aql-idroki va tafakkurini 
ilm-fanga bag‘ishlagan allomalardan biri edi
1
.
Beruniyning ilmiy merosi 150 dan ortiq kitob va risoladan iborat. “Al-qonun 
al-Maosudiy”, “Hindiston”, “Geodeziya”, “Xronologiya”, “Minerologiya”, 
“Saydona” (“Dorivor o‘simliklar haqida kitob”) asarlarida insoniyat uchun katta 
ahamiyatga ega bo‘lgan g‘oyalarni o‘rtaga tashlagan. Ayniqsa, buyuk mutafakkir 
“Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”, “Hindiston” kabi tarixiy asarlarida 
tabiat, jamiyat taraqqiyoti va uning istiqboli haqida fikr berib, unda mehnatning, ilm-
fanning roli beqiyos ekanligini uqtirib o‘tadi. Beruniy jamiyat taraqqiyotini fan 
taraqqiyotida ko‘radi, ilm diniy va hududiy chegaralarga qaramay inson va 
jamiyatga xizmat qilishi kerak deb hisoblaydi. “Mening butun fikri-yodim, qalbim, 
bilimlarni targ‘ib qilishga qaratilgan, chunki men bilim orttirish lazzatidan 
bahramand bo‘ldim, buni men o‘zim uchun katta baxt deb hisoblayman”, - deb 
yozgan edi olim. Allomaning bunday purma’no so‘zlari hozirgi kunda birinchi 
Prezidentimiz I.A.Karimovning “Kuch bilim va tafakkurda” degan bo‘lardim”, 
degan so‘zlari bilan hamohangdir.
IX-XII asrlarda Markaziy Osiyoda o‘rta asr tarixshunosligi rivoj topib, arab 
va fors tillarida bir qancha yirik tarixiy va geografik asarlar bitilgan. Bu borada Abu 
Bakr Narshahiyning o‘rni alohida ahamiyat kasb etadi. U 899 yilda Buxoroda 
tug‘ilib, 959-960 yillarda vafot etgan. Undan meros tariqasida yagona asari “Buxoro 
tarixi” bugungacha etib kelgan. Uni 1128 yilda quvalik (Farg‘ona) tarixchi Abu Nasr 
al-Kuboviy qisqartirib, voqealar bayonini davom ettirib fors tiliga tarjima qilgan. Bu 
tarjimaning qayta ko‘chirilgan va voqealari bayoni (1220 yillargacha etkazilgan 
nushasi) bizgacha etib kelgan. “Buxoro tarixi” o‘rta Osiyoda islomgacha bo‘lgan 
diniy e’tiqod va urf-odatlar, islom dinining tarqalishi, Muqanna voqeasi haqida 
ma’lumot beruvchi asosiy manbaa hisoblanadi. Unda somoniylar davridagi 
voqealar, ijtimoiy-siyosiy, madaniy hayot keng yoritilgan
2
.
SHunday qilib, Narshaxiy merosi xalqimizning ma’naviy boyligi sifatida 
avlodlarga xizmat qilib kelmoqda. IX-XII asrlarda Movarounnahr va Xorazmda 
1
Buyuk siymolar, allomalar (1 – 2 kitob). – T.: Meros, 1995, 1996.
2
Xayrullayev M. O'rta Osiyoda ilk uyg'onish davri madaniyati. - T.: Fan, 1994. 

---

11 
adabiyot, she’riyat rivoj topdi. Uning rivojiga Rudakiy (860-941), Abu Mansur 
Daqiqiy, Abdulxasan Balxiy va ko‘pgina boshqa shoirlar katta hissa qo‘shdilar. 
Rudakiy IX asr oxirida Panjikent yaqinida Panjrudak qishlog‘ida tug‘ildi. YOshlik 
chog‘idayoq u rud (chang) chalishni yaxshi o‘rgangan, she’r yozib kuy bastalagan 
va hofizlik qilgan. Xalq orasida katta obro‘ga ega bo‘lib, hatto Somoniylar hukmdori 
Nasri ibn Ahmad (914-943) tomonidan sozanda va shoir sifatida saroyga chaqirtirib 
olingan.
Rudakiy o‘z she’rlarida ona Vatanini, uning tabiati va aholisini, insoniy 
histuyg‘ularini tarannum etadi. SHoir haqsizlik va adolatsizlikni qoralaydi. Bu 
davrning zakovatli shoirlaridan yana biri Daqiqiy edi. Avval u CHag‘oniyon 
hukmdorlari, so‘ngra samoniylar saroyiga taklif etiladi. Daqiqiy an’anaviy saroy 
she’riyatidan farqli o‘laroq, xalq rivoyatlari va epik dostonlar asosida yangi poetik 
yo‘nalishda ijod qiladi. U Abu Mansurning nasriy “SHoxnoma”si asosida birinchi 
bo‘lib, she’riy “SHohnoma” asarini yaratishga kirishadi. Biroq ming bayt yozib 
bo‘lgach, shoir o‘z g‘ulomi tomonidan fojiona o‘ldiriladi.
Daqiqiyning “Gushtaspnoma” deb nomlangan ming baytini keyinchalik Abul 
Qosim Firdavsiy o‘z “SHohnoma”sining kirish qismiga qo‘shgan. Abul Qosim 
Firdavsiy (934-1020) fors-tojik adabiyotining mumtoz shoiri. U dunyoga mashhur 
“SHohnoma” asarini yaratdi. Bu doston Eron va Turon xalqlarining o‘tmishiga 
bag‘ishlangan bo‘lib, vatanparvarlik ruhida yozilgan. “SHohnoma” jahon adabiyoti 
xazinasining noyob durdonalaridan biri hisoblanadi. Asar juda ko‘p tillarga, 
jumladan, o‘zbek tiliga ham tarjima qilingan. XI asrda yashab ijod qilgan Mahmud 
Qoshg‘ariyning hayoti va ijodiy faoliyati to‘g‘risida kam ma’lumotlar etib kelgan. 
Bobosi Muhammad va otasi Xusayn Qoshqardagi Beregon shahridan bo‘lgan. 
Qoshg‘ariylar oilasi Bolasog‘unga (Qirg‘izistonning hozirgi To‘qmoq shahri) 
ko‘chib kelishganda Maxmud hali yosh bola edi.
Bo‘lajak olim bu shaharda o‘z ilmini oshirib, arab, fors tillarini o‘rgandi. U 
yoshlik chog‘idayoq xalq jonli tilidan so‘z va iboralarni qunt bilan yozib bordi, har 
bir so‘z, iborani sharhlash va ma’nosini aniqlashga intildi. Qoshg‘ariy turkiy xalqlar 
tarixi, tili, madaniyati, urf-odatlarini puxta o‘rganish maqsadida butun Markaziy 
Osiyoni kezib chiqdi. Ana shu to‘plagan boy dalillar asosida xalqimizning buyuk 
olimi “Javohirun naxv fi Lug‘ati turk” (Turkiy tillarning sintaksisi durdonalari) va 
“Devonu lug‘oti turk” (“Turk tilining lug‘ati”) asarini yaratdi. Olimning bu asari 
1074-1075 yilarda yozilgan bo‘lib, hozir bu nodir qo‘lyozma asar Istambulda 
saqlanmoqda. Asar katta ahamiyatga ega bo‘lib, unga dunyo xaritasini ilova qiladi 
va rus (Kichik Osiyo)dan to Xitoy hududlarigacha cho‘zilib ketgan erlarda 
yashovchi turkiy xalqlar tarixi, geografiyasi, urf-odatlari, turmush tarzi, madaniyati 
to‘g‘risida boy ma’lumotlar beradi. SHuningdek, asarda olim turkiy yozuv 
to‘g‘risida g‘oyatda qimmatli fikrlarni bayon qiladi va 18 harfdan iborat turk 
(uyg‘ur) alifbosini keltiradi.
Asarda imlo masalasida ham muhim ma’lumotlar bor. Xullas, she’riy usulda 

---

12 
yozilgan buyuk mutafakkir Mahmud Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘atit turk” asarida 
yuksak ezgulik g‘oyalari, mehnatsevarlik, shaxsiy qahramonlik, g‘animlarga nafrat 
kabi qarashlar o‘z ifodasini topgan. SHuning uchun bu asar hamon o‘zining ilmiy, 
tarixiy, maorifiy qimmatini saqlab kelmoqda. Qorahoniylar saltanati davrining 
buyuk siymolaridan biri bolasog‘unlik adib Yusuf Xos Hojib bo‘lib, hozirgacha 
bizga ma’lum bo‘lgan yagona didaktik badiiyfalsafiy “Qutadg‘u bilig” (“Saodatga 
boshlovchi bilim”) asari bilan jahonga mashhur va ma’lum. Bu asarda ahloq-odob, 
ilm-ma’rifat, bola tarbiyasi, jamoat joylarida o‘zini tutish, so‘zning ahamiyati va 
qadri, mehmondorchilik qoidasi, turmush tarzi va inson ma’naviy olamining ko‘p 
masalalari yoritilgan. Ma’rifat jarchisi bo‘lgan YUsuf Xos Hojib markazlashgan 
kuchli davlat barpo etish uchun kurashuvchi donishmand, adolatli hukmdor 
qiyofasini ham chizadi. U xalq va davlat, davlat boshlig‘i va fuqaro, olimlar, hokim, 
qo‘shni davlatlar bilan iqtisodiy, madaniy aloqalar, hukmron tabaqalarning 
hokimiyat, xalq oldidagi burchi haqida g‘oyatda zarur muammolarni ilgari suradi. 
SHu bilan birga ulug‘ olim o‘ta ziyraklik va donishmandlik bilan turli tabaqadagi 
kishilarnng dunyoqarashlari, hayot tarzlari, odatlari, ahloqlari haqida falsafiy 
mulohazalar silsilasini yaratdi. U kishilarni dunyoviy fanlarni chuqur o‘rganishga, 
yuqori darajada ma’lumotli bo‘lishga chaqiradi. Ana shunday falsafiy g‘oyalar ilgari 
surilgan “Qutadg‘u bilig” asari xalqaro maydonda tan olingan asardir.
Olimning mazkur asari xalqimiz ma’naviy boyligining eng muhim 
durdonalaridan hisoblanadi. Turkiy adabiyotning yirik va zabardast vakillaridan biri 
Ahmad Yugnakiydir. Uning hayoti va ijodiy faoliyati haqida ma’lumot juda kam 
bo‘lib, adibning yagona merosi “Hibat ul- haqoyiq” (“Haqiqatlar arg‘umoni”)dir
1
. 
Ahmad YUgnakiyning “Hibat ul-haqoyiq” asari o‘zbek adabiy merosining buyuk 
namunasi sifatida uning keyingi taraqqiyotiga katta hissa qo‘shdi. Doston dunyoning 
bir necha tillariga tarjima qilingan. 
1
Xayrullayev M. O'rta Osiyoda ilk uyg'onish davri madaniyati. - T.: Fan, 1994. 

---

13