Mundarija. Kirish I. Bob. Hindistonda XVI-XIX asrlarda ijtimoiy iqtisodiy ahvol

2.2.XIX asr boshlarida Hindistonning tashqi aloqasi.
Hindistonning bu davr tarixi jahonda mustamlakachilik harakatining yangi bosqichi, Angliya tomonidan hind xalqini ekspluatatsiya qilishning kuchayishi va milliy-ozodlik harakatining Umumhindiston miqyosida keng tarqalishi bilan bog'liq kechdi.Hindiston buyuk Britaniyaning mustamlakasiga aylangan edi. Inglizlar Hindistonni vitse-qirol boshchiligidagi amaldorlar va politsiya apparati yordamida boshqarar edilar.Ingliz mustamlakachilik istibdodi sharoitiga qaramay, Hindistonda ham sarmoyadorlikka asoslangan mahalliy ishlab chiqarish tizimi yuzaga kela boshladi. Yirik sanoat korxonalari qurishga kirishildi. 1886 yilda to'qimachilikning 95 ta fabrikasi bor edi, konlar soni 1880-1900 yillarda 56 tadan 286 taga yetdi. Temir yo'l tarmoqlari 1900 yilda salkam 40.000 kmni tashkil qildi. Bu xom-ashyo tayyorlash va tashishda ham muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Hindistonda sanoatni Angliya o'ziga qulay qilib joylashtirishga harakat qildi. Asosiy sanoat korxonalari dengiz bo'yi port shaharlari yaqinida edi, maqsad Hindiston boyliklarini arzon va oson olib chiqib ketish edi. 1873 yildan 1883 yilgacha Hindiston bilan Angliya savdosi 60 foizga o'sdi. Hindiston ingliz burjuaziyasining kapital kiritish zonasiga aylanib qoldi. Ingliz banklaridan Hindistondagi boshqaruv apparati katta miqdorda zayomlar olib turadi. Bu summa 1856 yildagi 4 mln. funt sterlingdan 1900 yilga kelib 133 mln. funt sterlingga ko'tarildi. Britaniya banklari juda katta foiz olardilar. Sanoatga biryoqlama zo'r berilishi qishloq xo'jaligini qiyin ahvolga solib qo'ydi. Dehqonchilikda agrotexnika madaniyati past edi. Mustamlakachilik harakati bilan ochilgan sug'orish inshootlari bor-yo'g'i 20 foiz yerni sug'orishga yetar edi. Bu daraja Boburiylar (1526-1858) davrdagidan ham kam edi. Qishloqda eski feodal mulkchiligi, yarim qaram dehqonlarni ekspluatatsiya qilish davom etdi. Yerni 60-70 foiz hosilni to'lash sharti bilan dehqonlarga ijaraga berildi. Qarz hisobiga ishlab berishga majbur qilish odamlar toifasi tobora ko’paya bordi.Qishloq xo'jaligining eng serdaromad tarmoqlariga (choy, kanop, paxta) sarmoya solish katta foyda keltirar edi. Bu sohada ingliz ishbilarmonlari ishchilar yollar va ular qul deb atalar edi. Ularni ezishning barcha usullaridan foydalanilardi. Shunday qilib Hindiston XIX asr oxirida dunyo bozoriga katta miqdorda sanoat va qishloq xo'jaligi mollari chiqara boshladi. Lekin olingan daromad ingliz mustamlakachilarini boyitdi xolos. Mehnatkashlar ahvoli esa tobora yomonlashdi, qishloq xo'jaligida monokultura vujudga keldi. Bengaliya kanop, Assom choy, Bombay va Markaziy Hindiston paxta, Panjob bug'doy yetishtirishga ixtisoslashdi. Lekin texnik ta'minotda hech narsa o'zgarmadi. Dehqon yanada qattiq ezildi. Zamindorlar, bank egalari, sudxo'rlar dehqonlarni qarzga botirib, oxirgi parcha nonini ham qoldirmas edi. 1870-1890 yillar davomida Hindistonda 20 martadan ko'p ocharchilik bo'lib, unda 18 million odam ochlikdan qirildi.Sunday ahvol Hindislonda milliy ozodlik va ijtimoiy harkatlarga olib keldi. Dastlab Kalkutta, Bombay, Madras kabi shaharlarda bu harakat uch oqim bo'lib shakllandi. Jumladan, Bombeyda burjua-zamindorlarining konservativ «BritaniyaHindiston assotsiatsiyasi» tuzildi. So'ng nisbatan ilg'or g'oyalar bilan bogliq (liberal) «Hindiston assotsiatsiya» paydo bo'ldi. Ilg'or (radikal) oqimlar ham bor edi lekin bu harakatlar keng ommani yetaklashda yirik zamindorlarga xizmat qilardi.Dehqonlarning stixiyali harakatlari kuchaygan sari Britaniya mustamlakachilari Hindistonda reaktsion kuchlar-knyazlar, pomeshchiklar, kompradorlar bilan yaqinlashib musulmonlar bilan hindlar o'rtasida dushmanlik, nizo «urug'ini» socha boshladilar.1870-1880 yillarda ingliz mustamlakachilariga, mahalliy zamindorlarga va sudxo'rlar zulmiga qarshi dehqonlar qo'zg'olonlari boshlanib ketdi. Panjobda Baba Ram Singx boshliq yarim harbiy tashkilot qo'zg'olon ko'tardi. 1872-1873 yillarda Patna, Bogra, Sharqiy Bengaliya dehqonlari, 1875 yili Barod hokimligida, Puna, Ahmadnazar tumanlarida qo'zg'olon boshlandi,1871 yil 1-yanvarda Angliya qirolichasi Viktoriya Hindiston qirolichasi deb e'lon qilindi. Bu tadbir reaktsiya kuchlarini bir yerda to'plashga qaratilgan edi. Mustamlaka ma'murlari turli soliqlarni yanada oshirish, ochlarga yordam fondini qisqartirish, davlat xizmatchilariga beriladigan maoshlar miqdorini kamaytirish yo'lidan bordi. Yangi-yangi qo'zg'olon va g'alayonlar boshlandi. 1871-yili Bombay, Madras, Puna, Suratda ish tashlashlar, 1879 yili Maratx dehqonlarining qo'zg'olonlari bo'ldi. Uning boshlig'i Vasudev Pxadke mustaqilMaratx davlati tuzish shiorini qo'ydi. Bir yildan so'ng 1880-yili inglizlar bu qo'zg'olonni bostirishdi. Pxadke osib o'ldirildi, 70 kishi badarg'a qilindi.1877 yilda Dehlida qirolicha Viktoriyani Hindiston qirolichasi qilib ko'tarish marosimi bo'lib o'tdi. Hindistonning turli burchaklaridan kelgan knyazlar Viktoriyaga sodiqlik haqida qasamyod qildilar. Bu narsa knyazlar bilan ingliz mustamlakachilarini yaqinlashtirish lozim edi. 1878 yilda ingliz ma'muriyati «vitseqirol» deb atalardi. Hindistondagi milliy tillarda chiqadigan matbuot haqida qonun qabul qilindi va bu qonun bo'yicha barcha gazetalar inglizlar nazoratiga o'tdi. Oradan bir yil o'tgach, o'q otar qurollarni saqlamaslik haqida akt-qabul qilindi va barcha aholining o'q otar qurol saqlashi man qilindi. Ammo, bu narsa yovvoyi hayvonlar ko'p bo'lgan o'rmonlar yaqinida yashovchi dehqonlarning noroziligiga sabab bo'ldi.Inglizlar shu bilan bir vaqtda o'zlarini mahalliy burjuaziyaga «yon berganday» qilib ko'rsatishga harakat qildilar. Shahar ma'muriyatiga boy hindlar saylansa-da, amalga hokimiyat shahar boshlig'i-ingliz qo'lida edi.Ingliz vitseqiroli Kerzon Hindistonda zo'ravonlik siyosati o'tkaza boshladi. 1883 yili u kumush rupiya pul zarb qilishni taqiqladi. Rupiyaning valyuta qiymatini sun'iy ravishda ko'tarib qo'yib, yangi qiymatga «mos» keluvchi oltin rupiya chiqardi. Shu yo'l bilan Hindistondagi tarixiy pul tizimiga barham berdi. Uning chet mamlakatlar bilan an'anaviy savdo aloqalariga zarba berdi. Hindistonni faqat Angliya orqali savdo qilishga majbur etdi.1885 yili Broche viloyatida Lakx boshchiligida qo'zg'olon bo'lib o'tdi. Lakx inglizlar hukmronligiga barham berdi. Hindiston mustaqil podsholik deb e'lon qilindi. Inglizlar kuchbilan qo'zg'olonni bostirib, Lakx va uning ikki safdoshni osib o'ldirdi, 57 kishi surgun qilindi. Xalq harakatiga boshchilik qiladigan darajada kuchga ega bo'lgan, muayyan dasturi bor siyosiy partiya Hindiston Milliy Kongressi 1885 yilda Bombay shahrida tuzildi. Keyinroq «Musulmonlar ligasi» ham tuzildi va shundan e'tiboran inglizlar hind-musulmon raqobatini kuchaytirib yubordilar. Unga Kalkuttada 1884 yili tuzilgan «Hindiston Milliy ittifoqi» tashkiloti ham qo'shilib ketdi. Delegatlarning yarimi hind yuqori tabaqa ziyolilaridan bo'lsa, yarmi sanoatchilar, savdogarlar va katta yer egalari edi. O'sha davrda qabul qilingan nizomda mamlakatda o'z-o'zini boshqarishda hindlar bilan inglizlarning tengligi aytilgan edi. Yana bir bandi Hindiston sanoatchilari manfaatlarini ko'zlab, chet eldan keltirilgan mollarga bojxona tarifi joriy qilishga bag'ishlaridi.Dastlabki vaqtlarda Hindiston Milliy Kongressiga ingliz mustamlaka ma'muriyati qarshilik qilmadi. Bunday munosabatni Angliyaning Hindistondagi vitse-qiroli lord Daferin: «Milliy Kongress inqilobdan arzonroq» deb izohlagan edi. Chindan ham 1880 yillarda Hindistonda milliy ruh kuchaygan edi. Xalq mustamlaka zulmi azobidan holdan toygan hukmron doiralari vaziyatni nazorat qilib turishlari qiyin bo'lib qolgan edi. Shuning uchun ham HMK partiyasi tuzilishini inglizlar xayrixoh bo'lib, ular bu liberal tashkilot vaziyatni yumshatib turadi, deb hisoblar edilar. Lekin ingliz ma'murlari biroz vaqt o'tgach, HMK partiyasi tutgan yo'ldan dahshatga tushib, uni parchalab, zaiflantirib qo'yishga harakat qila boshladilar.HMK partiyasining talablari dastlabki paytlarda juda mo'tadil edi, bu talablar Buyuk Britaniya hukmronligini saqlab qolib, ba'zi islohotlarnigina ko'zda tutardi. Masalan, chetdan keltiriladigan gazlama (tovar)larga bojlarni belgilash, mahalliy vakillik muassasalarining vakolatlarini kengaytirish, hindlarni boshqaruv ishiga jalb etish, texnik ta'limni uyushlirish vaboshqalar edi. Lekin mamlakatda kapitalistik munosabatlar rivojlanib borgan sari metropoliya bilan koloniya o'rtasida kurash, ziddiyat kuchayib bordi. Hind xalqining esa mustaqillikka intilish harakati ham yetilib, ular inglizlarning hiyla-nayranglarini tushunib yetdilar. Tilak va uning inqilobiy faoliyatida, dastlab HMKning tepasiga turadigan loyiq kuch topilmadi. Nihoyat 1890 yillarda HMK da ilg'or, xalqchil, so'l radikal-demokratik oqim shakllandi, uning rahbari Bal Gandhara Tilak (1856-1920) edi. Maratxlik, ijtimoiy (til, tarix, huquqiy) bilimlar bilan yaxshi qurollangan Tilak mustamlakachilik tuzumi bilan kelishuvchi HMKdan yuz o'girdi. U hind xalqining milliy ongini uyg'otish, milliy g'ururini ko'tarish yo'lidanborib, ayni vaqtda dinga va uning ommani birlashtiruvchi kuchga katta baho berdi. Uning sevgan qahramonlari Garibaldi va Madzini edilar. Kollejni tugallash paytida butun kuchini, vatan mastaqilligiga sarflashga, sadoqatli bo'lishga qasamyod qildi. Tezda u Puna shahrida maktab tashkil qilib, unda o'quvchilarga mustaqillik g'oyalarini singdira boshladi. 1880 yilda «Kesari» (Sher) gazetasini tashkil etdi, yoshlar o'rtasida vatanparvarlik g'oyalarini targ'ib etdi. Ayniqsa, maratxlar qahramoni, chet ellik bosqinchilarga qarshi mardonavor kurash olib borgan Shivaji xotirasiga bag'ishlab xalq bayramlarini tashkil qildi, «Xudo Hindistonni xorijiy mamlakatlarga hech qachon hadya qilgan emas», -degan edi Tilak, bu harakat katta ta'sirga ega bo'lib, mustamlakachilar undan qo'rqib qoldilar, hatto 1897 yilda Tilak qamoqqa olindi. Biroq xalq talabi bilan u tezda ozod qilindi. Bu voqeamng o'zi Hindistonda mustaqillik harakati jadal rivojlanayotganidan dalolat berar edi. XX asr boshida Hindistonda kapitalizm yanada o'sdi. 1910 yilda kanop-tola fabrikalari ikki barobar ko'paydi. Paxta xom-ashyosidan surp mato ishlab chiqish o'sdi. Korxonalar soni 215 taga ishchilar soni 1 mlnga yetdi. Yangi ijtimoiy qatlam bo'lgan bu sinfning soni ko'payib bordi. Inglizlar Hindistonni boshqarishni agentliklar va banklar qo'liga topshirib qo'ygan edi. Agentliklar ingliz kapitalini Hindistonga joylashtirish uchun dallollik qilar edilar. Shunday yo'l bilan mustamlakachilar barcha tarmoqlarni, masalan, ko'mir havzalari, kanop sanoati, choy plantatsiyalari, transport, savdo, sug'urta jamiyatlarini o'z qo'llariga oldilar va bu bilan butun Hindistonda ishlab chiqarish, iqtisodiyot ustidan nazorat o'rnatdilar.Angliyaning sharqda mustamlakalar orasida eng rivojlangani Hindiston edi. Shu sababli bu yerda Angliya kapitali tez o'sib bordi. Ular 1893-1907 yillarda temir yo'l 53%, xususiy kompaniyalarda 23, banklarda 95 foizga oshdi. 1905 yilda Hindistonda 165 ta chet el aksionerlik kompaniyalari mavjud bo'lib, ular mamlakatni taladilar, xalqning ahvoli og'irlashdi. 1896-1906 yilda 10 mln odam ochlikdan o'ldi. 1904 yilda 1 mln odam vabodan qirildi. 1899-1900 yilda markaziy viloyatlarda dehqonlar qo'zg'oloni bo'lib o'tdi. Inglizlar bu qo'zg'olonni kuch bilan bostirdilar. O'z manfaatlari uchun yangi-yangi qonunlar chiqardilar.1901 yil Kerzonning «Kon qonunlari» e'lon qilindi. Unga muvofiq 20 fut chuqurlikdagi yer osti boyliklari Angliyaniki deb e'lon qilindi. Bu hind mulkini talon-taroj qilish edi. Soliq tizimi murakkablashdi. 44 funt sterling yig'imlarining 37 oylik va nafaqalarga va politsiya uchun sarflandi. 1905 yil Kerzon universitetlariga kirish haqini 2 barobar oshirdi, ulardagi huquqshunoslik fakultetlari «yopib» qo'yildi. Xalqchil, demokratik, mustaqillik, vatanparvarlik ruhidagi talabalarga oliy o'quv yurt eshiklari yopildi. Bu qonun irqchilik va milliy kamsitish ruhi bilan sug'orilgan bo'lib, u xalq nafratini oshirdi.Mustamlakachilikda milliy ozodlik harakatini bo'lib tashlash maqsadida, Hindiston hududini parchalab yuborish siyosatini tutdilar. 1905 yili Bengaliya ikkiga bo'lib tashlandi, chunki bu o'lka mustaqillik markazlaridan biri edi, kalkuttaliklardan 100 ming kishi namoyishga chiqdi. Ular «Bande mataram» (Salom senga Vatanim-onam) qo'shig'ini aytib bordilar.Norozilikning yana bir ko'rinishi xorij mollaridan yuz o'girish-baykot qilish bo'ldi, bundan ingliz kompaniyalari katta zarar ko'rdi.⁷

Xulosa.
O’zbekiston davlatchiligining bugungi kunda o’ziga xos boshqaruv sistemasi uzoq mingyilliklar mobaynida shakllanib, turli bosqinchilik yurishlari natijasida esa sinovdan o’tdi. Bu jarayonlarni ilk ildizlaridan biri bo’lib Turk xoqonligi va uning bosqinchilik yurishlari va ularning o’lkamiz hayotida qoldirgan iqtisodiy, madaniy jarayonlar bilan birga olib borgan boshqaruv siyosati ham ilk boshqaruvning namunalaridan biri hisoblanadi desak xato bo’lmaydi. Bunda biz o’tmishimiz voqeliklarini o’rganish va unga haqqoniy baho bermoq uchun, albatta tarixiy xotira kerak bo’ladi. Zero O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I. A Karimov ta’kidlaganlaridek: “Tarixiy xotira, xalqning, jonajon o’lkaning, davlatimiz hududining xolis va haqqoniy tarixini bayon etish, milliy o’zlikni anglash ta’bir joiz bo’lsa, milliy iftixorni tiklash va o’stirish jarayonida nihoyat muhim o’rin tutadi”.
20-asrning 60-70-yillari Hindiston uchun juda ogʻir kechdi. Harbiy to'qnashuvlardan tashqari, 60-yillarning o'rtalarida iqtisodiy tiklanishdan so'ng, mamlakat iqtisodiy va siyosiy inqirozni boshdan kechirdi. 1975 yilda Hindiston Bosh vaziri Indira Gandi mamlakatda favqulodda holat joriy etishga majbur bo'ldi, senzura va amalda hokimiyatni to'liq o'z qo'liga oladi. Uning qat'iy harakati Hindiston iqtisodiyotini yuksaltirish va korruptsiyani cheklashga yordam berdi, lekin uni jamiyatning demokratik asoslarini oyoq osti qilishda ayblash uchun asos bo'ldi. Uch yil davomida Indira Gandi va u boshchiligidagi Milliy Kongress partiyasi hokimiyatdan chetlashtirildi, ammo yangi hukumat mamlakatni yana iqtisodiy tanazzul va inflyatsiya tubiga botganida, Indira Gandi yana bosh vazir etib saylandi (1980 yilda) va Hindiston uchun juda muhim iqtisodiy va siyosiy islohotlarni davom ettirish imkoniyati.Indira Gandi tomonidan qo'llanilgan usullar hali ham tarixchilar va Hindistonning oddiy aholisi tomonidan turli xil sharhlarni oladi. Uning hukmronligining eng munozarali epizodlaridan biri sikxizmning diniy ziyoratgohi - Amritsardagi (Panjob) Oltin ibodatxona majmuasini uni egallab olgan, Panjobni Hindistondan ajratib qo'yish va Hindistondan ajratish tarafdori bo'lgan sikx ekstremistlaridan ozod qilish operatsiyasi bo'ldi. Sikh davlati. 1984-yilda Indira Gandining bevosita nazorati ostida boʻlib oʻtgan amaliyotda qoʻshinlar va ogʻir qurollar, jumladan, tanklar ham qoʻllanilgan. Bu ko'plab tinch aholining qurbon bo'lishiga va sikxlar ziyoratgohiga jiddiy zarar etkazdi. Indira Gandining harakatlari Hindistonning sikx aholisining noroziligiga sabab bo'ldi va uning uchun halokatli bo'ldi. 1984 yil 31 oktyabrda u Dehlidagi qarorgohi bog'ida ikki sikx tansoqchilari tomonidan otib o'ldirilgan.21-asr boshiga kelib Hindiston dunyodagi eng jadal rivojlanayotgan mamlakatlardan biriga aylandi. Bu asosan Hindiston hukumati tomonidan 20-asrning 90-yillarida amalga oshirilgan va kichik va oʻrta biznesni rivojlantirishga, shuningdek, Hindiston iqtisodiyotiga yirik xorijiy investitsiyalarni jalb qilishga qaratilgan bir qator tub islohotlar tufayli mumkin boʻldi. Islohotlar ta’lim tizimi, tibbiyot va jamiyat hayotining boshqa muhim sohalariga ham ta’sir ko‘rsatdi.Bugungi kunda Hindiston iqtisodi AQSH va Yevropa Ittifoqiga qaraganda tezroq rivojlanayotgan davlatdir. Yirik kompaniyalar Hindistonga nafaqat arzon ishchi kuchi (Xitoydagi kabi), balki yuqori darajadagi kadrlar tayyorlash, ayniqsa, axborot texnologiyalari sohasida ham o‘ziga jalb etilmoqda. Hindiston olimlari birinchi kattalikdagi xalqaro loyihalarda faol ishtirok etib, koinotga sun’iy yo‘ldoshlarni olib chiqish va Oyga qo‘nishga hozirlik ko‘rmoqda. Turizm industriyasi misli ko‘rilmagan yuksalishni boshidan kechirmoqda (Hindiston dunyodagi eng ko‘p tashrif buyuradigan mamlakatlardan biri)... Muvaffaqiyatlarning bu ro‘yxatini uzoq vaqt davom ettirish mumkin. Hindiston asta-sekin qoloq uchinchi dunyo davlatidan G8 davlatlari bilan hisoblashishi kerak bo'lgan super kuchga aylanmoqda.Ammo bu asal bochkasida malhamda hali ham bir nechta chivinlar mavjud. Mumbayning osmonga ko'tarilgan osmono'par binolari yonida, butun xaroba hududlari kilometrlarga cho'zilgan, shaharlar va sanoat markazlaridan chiqindi qora daryolar oqib o'tadi, hindular va musulmonlar doimo o'zaro nimadir bo'lishishmaydi, savodsiz bolalar va ayollar javonlarda tiyinga g'isht ko'tarib yurishadi. O'sha osmono'par binolarning ... Afsuski, bu ro'yxat, muvaffaqiyatlar ro'yxati kabi, juda uzoq vaqt davom ettirilishi mumkin.Biroq, Hindistonning yorqin kelajak sari yo'lidagi muvaffaqiyatlari va mag'lubiyatlari qanday bo'lishidan qat'i nazar, bu mamlakat har doim sayyohlarni, sayohatchilarni, tadqiqotchilarni, izlovchilarni va butun dunyodan kirishni orzu qiladigan qiziquvchan odamlarni o'ziga jalb qiladigan magnit bo'lib kelgan va shunday bo'ladi.