Mundarija: kirish I bob. Maktabgacha yoshdagi bolalarda vaqt va uni idrok yetishga o’rgatish

1.2. Turli yoshdagi bolalarning vaqtni idrok qilishi
Bolalarning sutka haqidagi tasavvurini aniqlash maqsadida ular bilan suhbat olib boriladi. Suhbat taxminan mana bunday o`tkazilishi mumkin: avval tarbiyachi bolalardan ular bolalar bog’chasiga kelishdan oldin nima ish qilganliklarini, ertalab bolalar bog’chasida nima qilganliklarini, bolalar bog’chasida kunduzi nima qilishlarini gapirib berishlarini so`raydi. U bolalarning sutkaning har bir qismida nima qilayottanliklarini aniqlaydi va umumlashtiradi. U suhbat oxirida ertalab, kuduz va tun - bular sutkaning qismlari ekanligini aytadi.
"Bugun", "kecha" kabi vaqt tushunchalari nisbiy xarakterga ega. Bolalarning ularni o`zlashtirishlari qiyin. Buning uchun imkoni boricha bugun, ertaga, kecha so`zlaridan ko`proq foydalanish vа bolalarni bu so`zlarni ishlatishga undab turish zarur. Tarbiyachi muntazam ravishda ularga biz qachon rasm soldik? Biz bugun nima ko`rdik? Эrtaga qaerga boramiz? Savollari bilan murojaat qilib turishi lozim.
Tez sekin so`zlarining ma`nosi konkret misollar bilan ochib boriladi. Tarbiyachi bolalar diqqatini o`yin davomida ular bajarayotgan harakatlarning tezlik darajasiga jalb etadi. Kiyinish vaqtida u tez kiyinayotganlarni maqtaydi. Imillab kiyingan bolalarni aybsitadi, sayr vaqtida yayov kishi bilan velosipedchining, avtomobil' bilan poezdning, qurt bilan qo`ng’izning harakat tezligini taqqoslaydi.

O`quv yilining boshida katta gruppa bolalarida ertalab, kunduzi, kechqurun va kechasi kabi vaqt qismlari haqida tasavvurlar mustahkamlanib vaqt bolalar faoliyatining konkret mazmuni va ular atrofidagi kattalar bilangina emas, balki vaqtning ob`ektivroq ko`rsatkichlari - tabiat hodisalari (quyosh chiqishi) bilan bog’laydilar.

Tarbiyachi bolalar bilan va ular atrofidagi kattalar bilan kun davomida nima qiladilar, ularni qanday izchillikda qachon bajaradilar, erta tong kunduz kechqurun haqidagi taassurotlari to`g’risida suhbatlashadi. U bolalarga tegishli she`r va hikoyalarni aytib beradi. Ko`rsatma material sifatida bolalarning kun davomida xilma xil faoliyat turlari aks ettirilgan rasm va fotosuratlardan foydalaniladi: o`rin ko`rpalarni yig’ish, ertalabki gimnastika, yuvinish, ertalabki nonushta. Sutka qismlari haqida tasavvurlarni aniqlashda didaktik o`yinlar, masalan, bizning kun o`yini yordam beradi.
"Kecha", "bugun", "ertaga" kabi vaqt belgilarining o`zgaruvchanligi va nisbiyligi bolalarining ularni o`zlashtirishlarida qiyinchilik tug’diradi. Besh yoshli bolalar bu so`zlarni yanglishtiradilar. Pedagog muayyan so`zlarning mazmun ahamiyatini ochib berish uchun bolalarga quyidagi savollarni beradi: "Biz siz bilan kecha qaerda bo`ldik?", "Parkka qachon borgan edik?".
Bolalarni vaqt terminlari ustida mashq qildirish uchun katta gruppada so`zli didaktik o`yinlar hamda o`yin mashqlaridan, masalan, "Davom ettir!" o`yinidan foydalaniladi. Bu mashqni koptok bilan o`ynaladigan o`yin formasida o`tkazish mumkin. Bolalar doira bo`lib turadilar. Tarbiyachi qisqa jumla aytib, koptokni tashlaydi. Kim koptokni ushlab olsa, o`sha bola tegishli vaqtni aytadi. Masalan: tarbiyachi koptokni tashlab: "biz pochtaga bordik", - deydi. Bola esa koptokni ushlab olib "kecha" - deb jumlani tugatadi.
Bolalar hafta kunlarining nomini faoliyatining konkret mazmuni bilan bog’laydilar. Endilikda bolalar har kuni ertalab hafta kunlarining nomini shuningdek, kecha haftaning qaysi kuni ertaga qaysi kuni ekanligini aytadilar.
Matematika mashg’ulotlarida vaqti - vaqti bilan bolalarga hafta kunlarini tartibi bilan aytish taklif etiladi. Aytilgan kundan oldin va keyin qanday kun kelishini aytish. Pedagog "qaysi kunlari rasm chizish mashg’ulotimiz bor? Musiqa mashg’ulotichi? deb savollarni almashtirib turadi.
Bolalar tartib bilan sanashni, hafta kunlarini tartib bilan aytishni o`rganib olganlaridan keyin kunni tartib nomeri bilan bog’laydilar. Hafta kunlarining izchilligi haqidagi bilimlarni mustahkamlash uchun "Hafta kunlari" so`zli didaktik o`yindan foydalanish mumkin. Hafta kunlarining alamashinishini kuzatib borish bolalarda takrorli vaqtning o`zgaruvchanligi haqida tushuncha hosil bo`lishiga uning ketidan hafta kelishini ochib berishga imkon yaratadi.