Mundarija kirish I bob. Mustaqillikdan keyingi yillarda tarix fanining o’zgarishi

1.2.Vatan tarixining yangi konsepsiyasining paydo bo’lishi.

Xususan, tarix darslarida faktlarni assimilyatsiya qilish emas, balki turli davrlarning qadriyatlarini rivojlantirish, o'tmish odamining o'rniga o'zini qo'yish, uning fikrlarini, harakatlarini tushunish qobiliyati orqali shaxsni rivojlantirishga alohida e'tibor qaratiladi. Bularning barchasi tarixiy empatiya yordamida amalga oshirilishi mumkin. Empatiya yunoncha - "ehtiros", "azob", "tuyg'u",boshqa odamning hozirgi hissiy holati bilan ongli hamdardlik ma’nosini bildiradi. Tarixiy empatiya esa tarixiy hodisalar va tarixiy shaxslar hayotini o’zida his etish demakdir. Tarixiy empatiyani shakllantirish usullaridan biri tarixiy hodisalarni hikoyasi hisoblanadi. Rus tadqiqotchilari asarlarida hikoya usulidan darslarida samarali foydalanish haqida so'z boradi. Ular orasida P.V.Goran, A.A.Vagin, P.S.Leibengrublar alohida qayd etiladi. Hikoya orqali bolalarda empatiya

shakllanishiga hissa qo'shish uchun A.A.Vagin tomonidan aytilganidrek turli xil
maxsus vositalardan foydalanish talab etiladi. Tarixiy hodisalarni jonlantirish orqali tarixiy mavzu yanada ishonchli bo'lishiga erishiladi va o'rganilayotgan tarixiy hodisalarning o'ziga xosligini yaxshiroq ochib berishga imkon beradi.
Tarix darslarida badiiy adabiyot namunalaridan foydalanish ham tarixiy
haqiqatni aniqlashtirishga, o'tmishning yorqin tasvirlarini yaratishga yordam beradi. Bundan tashqari, tarixiy voqealarni hikoya qilishda turli xil namoyishlarni qo'llash samrali hisoblanadi. Misol uchun, moddiy madaniyat obektlarining tasviriy ko'rinishlari, o'qitishning texnik(audio-vizual) vositalari shular jumlasidandir. Bularning barchasi o'quvchilarga tarixiy davrning muhitini tasavvur qilish, o’zini o’tmishda tarixiy hodisalar ichida his qilish tuyg'usini boshdan kechirish imkonini beradi. Tarixiy empatiya shakllanishining yana bir usuli, bu shaxsiyatdir. Ta’lim oluvchining qalbida taqdirlar, harakatlar, hayot sharoitlari, tarixiy shaxsning faoliyati haqida tasavvur taixiy shaxsning holati va faoliyatini ijtimoiy hayotdagi odatiy hodisa sifatida tushunishga imkon beradi. Tarixiy empatiya shakllantirish quyidagi vazifalarni o'z ichiga oladi:
-Xayoliy sayohat. Tarix darsi jarayonida o'tmish kishisini ko'rishimiz mumkin
bo'lgan narsani tasvirlash talab etiladi. Misol uchun: "Men XVIII asrdagi Qo’qon
xonligiga boraman va...", "….keling, feodal qal'asiga kiraylik..." singari kirish
so’zlari yordamida ta’lim oluvchilarni o’rganilayotgan tarixiy davrga boshlab boorish va tarixiy sayohat uyushtirish tarixiy empatiya shakllantirish usullaridan biri hisoblanadi. Bunday vazifalarning ijobiy tomoni shundaki, ta’lim oluvchilar tarixiy tafsilotlarga e'tibor berishadi ⁴.
-Xayoliy intervyu. Bir talaba tarixiy shaxsga aylanadi, qolgan ta’lim oluvchilar
unga savollar beradi. Beriladigan savollar tarixiy qahramon hayoti va faoliyatiga oid bo’lishi talab etiladi. Ushbu turdagi topshiriq oldingi vazifani bajarishga qodir
bo'lgan dars ishtirokchilarini yaxshi tayyorgarligini talab qiladi.
-Tugallanmagan jumla usuli – Tarixiy shaxsdan, masalan, Sohibqiron Amir
Temurga tegishli bo'lgan iborani davom ettirish so’raladi.("Biz kim mulki Turon..."). Shunday qilib har qanday tarixiy voqeyalarning tugashini taxmin qilish tajribasini amalga oshirish taklif qilinadi.
-Tarixiy tanlov - "…siz qanday qilardingiz ", " ….kimni yoqlardingiz ?", "Siz
qaysi toifa tarafidasiz?”, va b.». Mazkur savollar asosida ta’lim oluvchi tarixiy
hodisalarni o’zida his qilgan holda tarixiy shaxslar o’rnida qaror qabul qilish va
tarafni belgilashi mumkin bo’ladi. Chet ellik metodistlar dars jarayonida quyidagi
vazifalardan foydalanishni taklif qilishadi: "Agar siz 15 yoshli Shoh Richard III
bo'lsangiz, dehqonlarning qo'zg'olonlarida isyonchilar bilan kurashayotganda nimani his qilasiz? Ularning talablariga rozi bo'larmidingiz?" Ushbu vazifani bajarayotganda talabalar nafaqat tarixiy materiallarni bilishlarini, balki mavjud bilimlarni tahlil qilish orqali ham muammo bo'yicha o'z nuqtai nazarini taqdim etishlari kerak bo’ladi.
-Qayta tiklangan rasm - tarixiy rasmlarning monologlari yoki suhbatlari bilan
tanishish. Ushbu turdagi topshiriqni bajarayotganda talabalar tarixiy bilimlarni
namoyish qilishlari kerakligini aniq tasavvur qilishlari talab etiladi, shuning uchun bu vazifa nafaqat darslik asosida, balki qo'shimcha adabiyotlarni jalb qilish bilan ham amalga oshirilishi mumkin.