Mundarija: kirish I. Bob. O‘qish darslarida hikoyaviy mavzularning maqsad,vazifalari va ta’limiy-tarbiyaviy ahamiyati

II. Bob. HIKOYALARNI JANRIY XUSUSIYATLARIGA KO‘RA 
O‘RGANISH. 
2.1. Hikoyani o‘qish metodikasi.
Biz bilamiz,hikoyalar bolajonlar uchun juda qiziq bo‘ladi.Shu sabab biz bu 
bo‘limizda,bunga alohida to‘xtalishni xohladik. Hikoya kichik hajmli badiiy asar 
bo‘lib, unda kishi hayotidagi ma’lum bir voqea, hayotning muhim tomonlari 
umumlashtirib tasvirlanadi. “Hikoya ko‘pincha kishi hayotida bo‘lgan bir epizodni 
tasvir etadi. 
Uning mazmuni ertakdagidan ortiqroq hayotiydir” Hikoya mazmunan 
boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun mos janr hisoblanadi. Kichik yoshdagi 
o‘quvchilarni qahramonlaming xattiharakati, tashqi ko‘rinishi, portret tasviri, 
voqea-hodisalar haqidagi hikoyalar ko‘proq qiziqtiradi. Shuning uchun bolalami 
hikoya 
bilan 
tanishtirish 
uning 
sujetini 
tushuntirishga 
bog‘lab 
olib 
boriladi.Boshlang‘ich sinflarda hikoyani o‘qishga bag‘ishlangan izohli o‘qish 
darslarida o‘qilgan hikoya mazmunini ochish, lug‘at ustida ishlash, o‘qilgan 
matnni qayta hikoyalash kabilar asosiy ish turlaridan hisoblanadi. Hikoya mazmuni 
odatda savollar asosida tahlil qilinadi. So‘roqlardan ikki maqsadda: hikoya 
mazmunini tahlil qilish hamda dalillar, mulohazalar, xulosalarni taqqoslash, voqea-
hodisalar, xattiharakat o‘rtasidagi bog‘lanishlami aniqlash va umumlashtirish 
uchun foydalaniladi. Hikoyani o‘qish darsida o‘quvchilar tushunmaydigan so‘z va 

---

iboralar ma’nosini tushuntirish ham muhim, aks holda ular hikoya mazmunini 
tushuna olmaydilar. Hikoyani o‘qishda uning mazmunini tahlil qilish va shu 
asosda o‘quvchilar nutqini o‘stirish markaziy o‘rin egallaydi. Hikoya o‘qib 
bo‘lingach, o‘quvchilar o‘ylashi, o‘z mulohazalarini aytishi uchun tayyorlanishga 
vaqt berish kerak. O‘qilgan asar yuzasidan beriladigan dastlabki savollardan 
maqsad hikoya bolalarga yoqqan-yoqmaganligi, undagi qaysi qahramonning 
xarakteri bolaga ta ‘sir etganini bilishdan iborat.
Shundan keyingina hikoya sujeti, voqeaning yo‘nalishini ochishga, personajlar 
xarakterini tushunishga, nihoyat, asarning asosiy g‘oyasini bilib olishga yordam 
beradigan savollardan foydalaniladi. Badiiy asarni tahlil qilishda sujetni to‘liq 
tushuntirishga berilib ketib, qahramonlarga tavsif berish, asar qurilishi va tilini 
tahlil qilish kabi ish turlari e ‘tibordan chetda qolmasligi lozim. Ertak janriga xos 
matnlar jozibadorligi bilan bolani o‘ziga tortadi. Lekin hikoya janri ham 
hayotiyligi bilan o‘ziga xos. Hikoyada voqealar tez rivojlanib boradi. Unda inson 
hayoti, u bilan bog‘liq hayotiy lavhalar bayon etiladi. O‘quvchilar 
qahramonlaming xarakteri, ulardagi xususiyatlar bilan qiziqadilar. Masalan, 3-sinf 
„O‘qish kitobi“dagi “Dadam qurgan dengiz” (Hakim Nazir), “Olma” (Malik 
Murodov), “Ilmli mingyashar” (Nurmat Maqsudiy), “Xazonchinak” (O‘. 
Hoshimov), “Qo‘sh- terak“ (A. Irisov), “Mehnatkash qiz” (Oybek) va boshqa 
qiziqarli hikoyalar berilgan. Ular mavzu jihatdan xilmaxil bo‘lib, qahramonlarining 
xarakter-xususiyatlari bilan ham farq qiladi. Hikoya biror bir davr bilan bog‘liq 
bo‘ladi. O‘quvchilar qahramonlaming ma’naviyatiga bo‘lgan qiziqishlari tufayli 
hayotning nurli va qorong‘i tomonlari xususida muayyan tushunchaga ega bo‘la 
boshlaydilar.Ularda go‘zallik va nafosatga muhabbat, yovuzlikka nisbatan nafrat 
tuyg‘usi hikoyalar bilan tanishish va uni tahlil qilish davomida shakllanib boradi. 
Masalan, 3-sinfda “Jaloliddin Manguberdi” hikoyasida Chingizxon va uning 
qo‘shinlariga nisbatan nafrat uyg‘otilsa, Jaloliddin Manguberdining xatti-harakati 
misolida ona-Vatanga mehrmuhabbat uyg‘otiladi, uning taqdiri orqali o‘z 
ajdodlaridan faxrlanish tuyg‘usi paydo bo‘ladi. Hikoya tahlili adabiy tur sifatida 

---

o‘ziga xos xususiyatlari va vazifasidan kelib chiqib ish ko‘rishni taqozo etadi. 
Undagi har bir so‘z, ibora, gap yozuvchining fikrini ifodalashga xizmat qiladi. 
Hikoya matni uning mazmunini yoki badiiy xususiyatlarini o‘rganishdagina emas, 
tahlilning ifodali, adabiy, shartli yoki ijodiy o‘qish, muammoli usullardan 
foydalanish uchun ham manba bo‘lishi lozim. Boshlang‘ich sinflarda hikoya sujeti, 
kompozitsiyasi, qahramonlarini o‘rganish bo‘yicha turli tahlillar matn ustida 
ishlash asosida olib boriladi. Bunda o‘quvchining ijodiy faolligi ortadi, ijodiy 
fikrlash doirasi kengayadi. “Jaloliddin Manguberdi” hikoyasi qahramonlarini, 
ularning xatti-harakatlarini o‘rganish va tahlil qilishni matnga tayangan holda 
quyidagi reja asosida amalga oshirish mumkin:
1. Chingizxonning hiyla ishlatgan o‘rnini matndan topish. Uning o‘quvchilarda 
qanday taassurot qoldirganligini aniqlash. 
2. Jaloliddin Manguberdining Eron va Afg‘onistonda mo‘g‘ullarga qarshi kurashib, 
erishgan g‘alabasi tasvirlangan o‘rinni topib o‘qish. 
3. Lashkarboshilarning o‘lja taqsimlashi oqibatida nima yuz berganini aniqlash. Bu 
o‘rinni matndan topish. 
4. Jaloliddin Manguberdining jasorati yana qaysi o‘rinda ko‘ringani naniqlash.
5. Chingizxon Jaloliddin Manguberdiga nima uchun tan berganini aytish.
Shundan so‘ng o‘quvchilar Jaloliddin Manguberdi haqida ongli fikr yuritadilar. 
Chingizxon bilan Jaloliddin Manguberdining xattiharakatlarini taqqoslab, 
farqlaydilar.Hikoya mazmunini o‘zlashtirish bo‘yicha matn asosida quyidagicha 
ishlar amalga oshiriladi: 
1. Matn mazmuni yuzasidan o‘qituvchi savollariga javob berish. 
2. Hikoya matni asosidagi savol-topshiriqlami bajarish. 
3. Hikoya mazmuni yuzasidan o‘quvchilaming savollar tuzishi. 
4. Hikoya mazmuniga mos rasmlar chizish. 
5. Hikoya matnini qismlarga bo‘lish. 
6. Har bir qismga sarlavha topish. 
7. Hikoyaga reja tuzish. 

---

8. Reja asosida qayta hikoyalash (to‘liq, qisqartirib va ijodiy qayta hikoyalash). 
9. Reja asosida bayon yozish. 
Tahlilda o‘qilayotgan hikoya matnining tushunarliligi hal qiluvchi ahamiyatga 
ega. Tushunarlilik deganda yozuvchi yaratgan badiiy olamning o‘ziga xosligi, 
obrazli tasvirning o‘quvchi hayotiy tajribasi, bilim darajasiga muvofiqligi nazarda 
tutiladi. Hikoyani o‘rganishda savollarni, odatda, o‘qituvchi beradi, ammo asar 
mazmuni, qatnashuvchi shaxslarning xulq-atvorini ochish yuzasidan o‘quvchilarga 
ham savol tuzdirish juda foydali. Bu usul bolalarga juda yoqadi va ishni 
jonlantiradi, asar mazmunini yaxshi tushunish, o‘z fikrini izchil bayon qilish 
malakasini egallash, mazmun va voqealar orasidagi bog‘lanishni to‘liq esda saqlab 
qolishda o‘quvchilarga yordam beradi. Hikoyani izohli o‘qish darsini quyidagicha 
reja asosida olib boorish mumkin: 
1. Hikoyani o‘qishga tayyorlash (hikoyadagi kabi odamlar hayoti va davrga 
xarakteristika berish va boshqa.). 
2. Hikoyani o‘qish (bunda to ‘liq va m a ‘no jihatdan tugal qismni o‘qituvchi yoki 
oldindan tayyorlangan o‘quvchi ifodali o‘qishi mumkin). 
3. Lug‘at ustida ishlash. 
4. Idrok etishni tekshirish (qatnashuvchilarning xatti-harakatlari, shaxslar va 
voqealar o‘rtasidagi munosabatlar, badiiy vositalar yuzasidan qisqacha suhbat). 
5. Hikoyani qayta o‘qish (qismlarga bo‘lib, rollarga bo‘lib o‘quvchilarga o‘qitish). 
6. Hikoyaning har bir bo‘limi (qismi) yuzasidan suhbat uyushtirish, hikoya rejasini 
tuzish. 
7. Reja asosida qayta hikoyalash. 
8. Hikoya asosida ijodiy va mustaqil ishlar. 
9. Hikoyani ifodali o‘qishga yoki sahnalashtirishga tayyorlanish(sinfda yoki uyda).
10. Hikoyani ifodali o ‘qish va ifodali qayta hikoyalash.